چیستی و ماهیت حج در نگاه امام (ره) حج یکی از مظاهر تبلور ماهیت معارف و مقررات اسلام است که خود به تنهایی می تواند معرف این مکتب انسان ساز باشد. در اسلام جنبه اجتماعی معارف و دستورات اجرایی دین، نسبت به جنبه های فردی آن بسیار پر رنگ تر است؛ به طوری که می توان گفت نسبت به آن اصالت دارد. نگاه قرآن این است که جامعه را بدون اصلاح فرد نمی توان اصلاح کرد و لذا یک سلسله دستورات برای اصلاح افراد تنظیم شده است، اما این نکته همواره لحاظ شده که فردسازی، برای ایجاد یک جامعه بهتر است و فردیت به تنهایی در اسلام معنا ندارد. لذا حج نیز تنها یک عمل عبادی صرف نیست بلکه عملی چند بعدی است.

فلسفه سایر عبادات مانند نماز جمعه نیز بر همین اساس است اما جلوه اجتماعی عبادت در حج بسیار روشن تر از سایر عبادات است. جنبه جهانی بودن این فریضه، و تکیه بر شعائر؛ آن هم در محیط اجتماعی به خوبی بیانگر بعد اجتماعی آن است. از همین رو حضرت امام (ره) جنبه های سیاسی و اجتماعی حج را از جنبه های دیگرش پر رنگ تر می داند (صحیفه امام، ج ۱۵، ص:۱۶۸)

در مقابل حج غیرابراهیمی که مناسب ترین نام در این مقطع از تاریخ اسلام که بتواند نمایانگر واقعیت حج غیرابراهیمی باشد، نام «حج آمریکایی» است که طرفداران اسلام آمریکایی این گونه حج را ترویج می کنند. از نظر امام عزیز، حج ابراهیمی با حج آمریکایی از ریشه متفاوت است، هم از نظر فلسفه و هم از نظر محتوی، هم از نظر حاجی و زائران بیت الله و هم از نظر کارگزاران حج.به فرموده امام، حج آمریکایی یک سفر تفریحی برای دیدن قبله و مدینه، و برای تکرار یک سلسله الفاظ بی معنا و انجام یک سلسله حرکات بی محتوی است. (محمد محمدی ری شهری، مبانی حج ابراهیمی از دیدگاه امام خمینی (ره)، دوره ۱، شماره ۲، زمستان ۱۳۷۱، صفحه ۲۳-۲۲»)

دلیل بسیاری از انحرافات اینجاست که اسلام را به صورت یک مکتب فردی و مناسک اسلامی را به عنوان مناسک فردساز معرفی کرده اند و خطر بزرگی برای اسلام راستین بوجود آورده اند.

حج عرصه نمایش استعدادها و توان مادی و معنوی مسلمانان حج یک مراسم سیاسی-عبادی و مرکز وحدت و اجتماع مسلمانان است که این خود نشان دهنده قدرت و عظمت اسلام می باشد. امام خمینی حج را اجتماع عظیمی می داند که تنها اسلام قادر به تشکیل آن است و هیچ قدرتی توان جمع کردن این سیل عظیم جمعیت را در کنار هم ندارد (صحیفه امام، ج ۱۰، ص:۱۲۵) این اتفاق بزرگ سبب اقتدار جامعه اسلامی شده و قدرت معنوی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان را به جهانیان نمایش می دهد.

در طول تاریخ اهمیت جنبه های اقتصادی حج در کنار جنبه های معنوی آن به خوبی روشن شده است. افزایش تعاملات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می تواند به شکوفایی جوامع مسلمان در عرصه های مختلف بینجامد. امام خمینی با آگاهی از این ظرفیت؛ حج را فرصت مناسبی جهت نمایش توان مادی و معنوی مسلمانان می دانستند. (صحیفه امام، ج ۲۱، ص:۷۷ و ۷۸)

حج فرصتی برای حل مشکلات مسلمانان

رهبر فقید انقلاب فریضه حج را فرصتی مغتنم برای بررسی و حل مشکلات مسلمانان اعم از مشکلات مادی، اجتماعی، سیاسی و... می دانستند. (صحیفه امام، ج ۱۸، ص: ۵۲)

آنچه مسلم است بدون همفکری جوامع اسلامی و همدلی دولتها و ملتها نمی توان اصلاحات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را آغاز کرد. در حج این فرصت وجود دارد که مسلمانان از گوشه و کنار دنیا گرد هم آیند و ضمن آشنا شدن با مشکلات یکدیگر، راه حلهای مختلفی را برای رفع مشکلات جهان اسلام ارائه دهند.

قطعا این حضور توده ای، زمینه ای را فراهم می آورد که مردمان در یک محیط و دوره ای آموزشی علمی، با حقوق خویش آشنا شوند و به تبادل اطلاعات بپردازند و یکدیگر را برای تحول و تغییر فراگیر کمک کنند تا بتوانند حقوق خویش را باز پس گیرند.(سیدرضا صالحی، مروری بر کارکردهای گوناگون مناسک حج، مقاله ۹، دوره ۱۹، شماره ۷۴، زمستان ۱۳۸۹، صفحه ۱-۱) واقعیت این است که اگر حج ابراهیمی به معنای واقعی آن، تحقق پیدا کند، بسیاری از مشکلات مسلمانها حل خواهد شد.

حج فرصتی برای ایجاد وحدت میان مسلمانان

امام راحل همواره تاکید ویژه ای بر جنبه های وحدت آفرین حج داشته اند (صحیفه امام، ج ۱۰، ص:۶۱)

امروز اهمیت حفظ انسجام و وحدت میان مسلمین جهان بر کسی پوشیده نیست. هر چند جهان اسلام همواره با عوامل تفرقه افکن مواجه بوده است ولی هر بار عناصر اتحاد بخش در سطح وسیعی بروز کرده اند؛ زمینه اتحاد فراهم شده است. در این بین حج به عنوان عبادتی جهانشمول که هر ساله مسلمانانی را از سرتا سر جهان در قالب مناسکی یکسان در زمان و مکانی واحد گرد هم جمع می کند مورد توجه قرار گرفته است تا ظرفیت های آن در برقراری و تقویت همبستگی جهان اسلام بررسی شود. حج با تقویت هویت تمدنی و تمرکز بر دشمن مشترک ظرفیت برقراری همگرایی سیاسی جهان اسلام را دارد. از طرف دیگر تقویت هویت دینی و سرمایه اجتماعی در حج زمینه همگرایی ارتباطی را تقویت می کند. (ظرفیت های درونی اسلام در تقویت همبستگی با تمرکز بر نقش حج در وحدت جهان اسلام، محسن محمدی، نورالله کریمیان - حسن رضایی، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی در سال ۱۳۹۴)

تاثیر بر افکار عمومی

از آنجا که حج تنها کنگره ای است که مسلمین از اقصی نقاط جهان را با ملیت های مختلف دور هم جمع می کند تا همگی هم صدا و هم لباس اعمال مشترکی را به جای آوردند لذا بهترین فرصت برای خنثی کردن فعالیت تبلیغاتی دشمنان است.. در نگاه امام راحل حج فرصت مغتنمی برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی دنیا است و این قابلیت را دارد تا افکار عمومی را متحول کند و مردمان را از توانایی های ذاتی و فرصت های برابر برای دستیابی به کمالات، آگاه سازد.

بعد سیاسی حج حج تنها یک عبادت محض و خودسازی بدون توجه به جامعه سازی نیست. این فریضه بزرگ در عین اینکه مهمترین و تاثیرگذارترین عبادت برای پاکی روح و روان از هر گونه آلودگی است، موثرترین راه برای پیشبرد اهداف سیاسی مد نظر اسلام است، از این رو هرگز نمی توان بعد سیاسی را از حج جدا کرد، چراکه بعد معنوی و سیاسی در کنار یکدیگر تار و پود حج را تشکیل می دهند،

در حقیقت روح عبادت، توجه به خدا است، و روح سیاست توجه به خلق خدا، و این دو در مراسم حج آنچنان به هم آمیخته اند که جدا کردن هر یک، مساوی با نابودی اصل حج است.(تفسیر نمونه، جلد ۱۴، ص ۷۷)

این بدان معناست که یکی از فلسفه های بزرگ حج بعد سیاسی آن است، که دست های آشکار و پنهان در همه زمانها و از همه طرف برای کوبیدن این بعد در کار هستند. امام با تیز بینی بسیار همواره این خطر را گوشزد کرده و به مسلمین جهان از اینکه سفر حج را یک عبادت خشک خالی بدون توجه به مصالح مسلمین بدانند تذکر می دادند. (صحیفه امام، ج۱۸، صص ۶۰-۵۱)

امام خمینی اصلی ترین بخش اعمال عبادی- سیاسی حج را «برائت از مشرکین» می دانند در کلام معمار کبیر انقلاب حج «قیام» است و بایستی پاسخگوی فریادهای مظلومانه فلسطین، و همه مسلمانان مظلوم جهان باشد.. نکته مهم اینجاست که ایشان برای این عمل تنها منشا سیاسی قائل نیستند، بلکه ریشه اصلی برائت از مشرکین را در قیام انبیای الهی و ادامه راه آن بزرگواران می دانند. از همین روست که معمار کبیر انقلاب برائت از مشرکین را شرط قبولی حج می دانند و اعلام می کنند که بدون آن، حج ما حج نیست.

حج؛ تمرین بندگی

با توجه به آیات و روایاتی که در خصوص حج وارد شده است می توان گفت این فریضه الهی خلاصه و فشرده معارف اسلامی است که در تاروپود آن نهفته است.

پرورش روح عبودیت و بندگی در پیشگاه خداوند یکتا و مبارزه با شرک و خودپرستی یکی از مهمترین ابعاد عبادی حج است. در حقیقت حج تنظیم و تمرین و تشکل زندگی توحیدی است و در سایه همین تمرین و تکرار می توان به جامعه ای با تمدن اسلامی رسید. از همین رو امام خمینی (ره) حج را کانون معارف الهی معرفی کرده اند (امام خمینی، ۱۳۷۸، ص۳۰)