نقش با اهمیتی در سرنوشت و آینده فرزندان دارد. اگر تفکر، اندیشه و رفتار برپایه تعالیم دینی باشد زندگی سمت و سوی الهی پیدا میکند. به همین خاطر، دین اسلام طرح‌های جامع و کاملی در قالب تربیت دینی داشته و آن را از جمله وظایـف والدین و در شـمار حقـوق فرزندان می‌داند.
حضرت زهرا (س) الگوی مادر مسلمان
در تعالیم اسـلام، بـر تربیـت فرزند از زمـان کودکی تأکید شده است و کودک همانند آینه‌ای شفاف معرفی شده است. حضرت زهرا (س) از آغازین لحظات زندگی فرزندانش، آنها را بزرگ و گرامی داشت و درصدد تربیت آنها برآمد.
بی‌شک توفیق بی‌مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا (س) به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارائه کرده است و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه علیهاالسلام بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است.
تربیت درست پاکی و تربیت نادرست آلودگی به همراه دارد
پدر و مادر با تربیت صحیح کودک، می‌توانند این پاکی را فـزون و دوام بخشـند یـا بـا تربیـت نادرسـت، آن را غبار آلـود سازند. آشنایی بـا فرایـض دینی و حلال و حرام الهی، جزو آموزش‌های ضروری برای تمامی مسلمانان است و آموزش این فرایض و تکالیف بـه فرزندان، در زمره وظایف پدران آمده است [۱].
برایـن اساس یکی از دلایل مهم آسیب‌های فردی و اجتماعی که در آینده در افـراد بـه وجود می‌آید، بی‌توجهی و غفلت در تربیت دینی در دوره کودکی و نوجوانی است [۲]. روح انسان بسان خمیری است که اگر آن را در هر قالبی بریزند، به همان شکل در می‌آید. هر چه انسان رشد کند، بـه مرور زمان، انعطاف پذیری‌اش کمتـر می‌شود. لزوم تربیت دینی کودک و ارائه راهکارهای عملی برای خانواده کودکی که در دوره پیش دبستانی اسـت، از کسی که در دبسـتان، دبیرسـتان و دانشگاه است، تربیت پذیـری بیشتری دارد. بـا رشـد فیزیکـی، حـالت روحـی کم کـم تثبیـت می‌شـود و اصـلاح آن بسـیار دشـوار می‌شـود [۳].
وظایف والدین
نخسـتین وظیفه والدین در مسیر تربیت دینی فرزندان، انتخاب نام مناسـب بـرای فرزندان اسـت؛ همان‌گونـه کـه امـام علـی (ع) فرمـوده اسـت: «حـق فرزنـد بـر پـدر سـه چیـز اسـت؛ نـام نیکـو بـرای او انتخاب کند، او را به نیکی ادب کنـد و به او قـرآن بیاموزد»[۴]. در جایـی دیگـر چنیـن آمده کـه امام صـادق (ع) در سـخنی فراگیـر و کامـل در پاسـخ ابـن حمیـد کـه بـرای مشـورت در مـورد انتخـاب نامـی بـرای فرزنـدش شـرفیاب شـده بـود، فرمـود: «از نام‌هایـی کـه بندگـی خـدای را می‌رسـاند، بـر او بگـذار» [۵].
دوره‌های تربیتی از منظر امام صادق (ع)
تربیـت دینـی کـودک در دوران قبـل از دبستان محدود بـه ایجاد انس نسـبت به مسـائل دینی اســت؛ بــه ایــن معنــی کــه کــودک نســبت بــه آنچــه بــه طــور منظــم در محیــط خانــواده می‌بینــد، انـس پیـدا می‌کنـد و همیـن انـس اولیـه، زمینـه را بـرای پیدایـش عـادت و انجـام فرایـض دینـی در مراحـل بعـدی فراهـم مـی‌آورد. آنچـه در تربیـت دینـی دارای اهمیت اسـت، این اسـت کـه کودک بایـد آرام آرام و به تدریـج بـا مسـائل دینـی آشـنا شـود. امـام صـادق (ع) دوره تربیـت فرزنـدان را بـه سـه دوره هفـت سـاله تقسـیم کـرده و می‌فرمایـد: «کـودک در هفت سـال اول بـازی کنـد، در هفت سـال دوم خوانـدن و نوشـتن بیامـوزد و در هفـت سـال سـوم (مقـررات زندگـی از) حلال و حـرام را یـاد بگیـرد»[۶].
ضرورت رعایت اعتدال و تعادل در آموزش‌ها
امـا نکته مهـم رعایت اعتدال و تعادل در آموزش‌هاست. بایـد بـا کودکان و نوجوانـان در آموزش‌هـا به رفـق و ملاطفت رفتـار کرد. ســخت‌گیری و افــراط در آموزش‌هــا باعــث دلزدگــی و حتــی بیــزاری آنــان می‌شــود. اولیــای دیــن از سـخت‌گیری در عبـادات، نـه تنهـا بـرای دیگـران حتـی بـرای خـود شـخص نیـز نهـی کرده‌انـد؛ چـه آنکـه اسـلام دیـن سـهله و سـمحه، یعنـی دیـن آسـان و همـراه بـا وسـعت و فراخـی در عمـل اسـت [۷]. امـام باقـر (ع) از قـول رسـول خـدا (ص) می‌فرمایـد: «اسـلام، دیـن سـهل و خالـی از مشـقت اسـت. بـا مـدارا در آن قـدم برداریـد و عبـادت خـدا را بـر بنـدگان او تحمیـل نکنیـد و همانند سـواری نباشـید که مرکـب خود را خسته و فرسوده میکند و در نتیجه نه راه سفر را پیموده، نـه مرکبش سـالم مانده است» [۸]
مادری که امامانی چون حسن و حسین (ع) و شیر زنانی چون زینب و ام کلثوم را تربیت کرد
حضرت زهرا (س) می‌دانست که باید امامانی چون حسن و حسین (ع) و شیر زنانی چون زینب و ام کلثوم را تربیت کند و نمونه‌هایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرف حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه‌گر باشد و انسان‌های کمال یافته‌ای که از این مکتب اعجازآمیز بیرون می‌آیند، به خوبی می‌توانند روح پرعظمت و نیروی وصف‌ناپذیر وجودی حضرت زهرا (س) را نشان دهند. وجود مطهر و روح بی آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، روزگار همچو او را به خود ندیده و نخواهد دید و بر ماست که با به کار بستن شیوه‌های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم.
والدین باید بدانند که چشمان ظریف و تیزبین کودک مانند دوربین حساس از تمام صحنه‌های زندگی خانواده و به خصوص حرکات و رفتار آنها و دیگر اعضای آن، فیلم‌برداری میکند. اگر پدر و مادر به دستورات دینی اهمیت دهند، اهل عبادت، نماز، دعا، تلاوت قرآن و توجه به معنویات باشند، بدون شک، بر ابعاد روحی و دینی کودک تأثیر می‌‌گذارد.
مهمتریـن عوامـل رشـد شـخصیتی کودکان
در نهایت بر این نکته تأکید می‌شود که هدف، تربیت و به سـرانجام رسـاندن فرزندی صالح اسـت. از ایـن رو، شـیوه فرزندپـروری، روشهای ارتباطی والدیـن با کودکان، شـیوه‌های آموزش رسمی و آموزه‌های دینی، از مهمتریـن عوامـل رشـد شـخصیتی کودکان محسوب می‌شود کـه دین اسـلام اهمیت فراوانی برای آن قائل اسـت.
در پایان بر این مطلب خوب است تأکید داشته باشیم که در اسـلام، آموزش‌های دینداری از دوران کودکـی آغـاز شـده است تا نهاد کودک رنگ و بوی دینی بگیردو رفتار او در دوره‌های دیگر زندگی مبتنی بر دینداری باشد.
مجتبی یعقوبی
پی‌نوشت‌ها:
[۱] حقـوق متقابل کـودک و ولی در اسـلام و موارد تطبیقی آن، ص ۲۰۱
[۲] روش‌هـای اثربخشـی در تربیـت کـودکان و نوجوانان قم، ص ۳۳۶
[۳] تعلیم و تربیت در اسلام، ص ۷۸
[۴] نهج البلاغه، حکمت ۳۴۱
[۵] اصول کافی، ج ۲، ص۸۶
[۶] همان، ج۶، ص۴۷
[۷] حقـوق متقابل کودک و ولی در اسـلام و موارد تطبیقی آن، ص ۲۰۲
[۸] اصول کافی، ج ۲، ص ۸۶
