- سؤال

علت سفر حضرت معصومه (س) به شهر قم چه بوده است؟

- پاسخ

(حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از بانوان بافضیلت و باشخصیت خاندان اهل بیت علیهم السلام می‌باشد محل تولد و رشد حضرت معصومه سلام الله علیها خاندانی بود که او را با دریایی از علم و معرفت روبه‌رو ساخت. ولی بیش از ۱۰ بهار از عمر شریفش نگذشته بود که پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسید و دریایی از غم و اندوه بر قلب شریفش فرو ریخت که در این ایام غم و تنهایی، تنها مایه تسلی او برادرش امام رضا علیه السلام بود که ناگهان (مامون) وجود اقدس امام هشتم را از کانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب کرد و به اقامت اجباری در خراسان وادار نمود. حضرت معصومه سلام الله علیها که بعد از پدرش تنها امیدش یعنی برادرش را از خود دور می‌دید بسیار ازرده خاطر و افسرده بود و نمی‌توانست دوری برادرش را تحمل کند تا اینکه بعد از یک سال به سوی ایران حرکت کرده اما اینکه علت سفر ان حضرت به ایران چه بوده دقیقا مشخص نیست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاریخی علت سفر به ایران را اینگونه می‌توان بیان کرد.

۱. طبق برخی از گزارشات علت سفر حضرت معصومه سلام الله علیها به ایران جهت دیدار با برادر خودش بوده چون همانطور که اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگی خاصی به برادر خودش امام رضا علیه السلام داشت و از محضر علمی و معنوی ان حضرت سود می‌برد حال که امام و برادرش را از خود دور می‌دید نمی‌توانست این دوری را تحمل بکند از این رو تصمیم گرفت برای زیارت برادرش از مدینه به مقصد خراسان حرکت بکند و در سال ۲۰۱ هجری وارد ایران گردید.[۱]

۲. طبق نقل دیگر امام رضا علیه السلام بعد از ورودش به خراسان نامه‌ای خطاب به خواهر گرامی‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط یکی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد که در هیچ منزلی توقف نکند تا در اندک زمان ممکن ان نوشته را به مدینه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را اماده سفر نمود.[۲] البته جریان این نامه در کتاب‌های دست اول و قدیمی نیست. برخی محققین از لابلای مطالب کتاب‌های گذشته وجود چنین نامه‌ای را اثبات می‌کنند.[۳] از این دو نقل استفاده می‌شود که حضرت معصومه سلام الله علیها به خاطر وابستگی که به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان ان حضرت را بر ان داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار اقای جعفریان می‌نویسد: پس از امدن علی بن موسی علیه السلام به ایران گروه‌هایی از (سادات) راهی ایران شدند. تسامح مامون در مقابل سخت‌گیری پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندی علویان، تاثیر بسزایی داشت و امدن حضرت معصومه سلام الله علیها به ایران از جمله مهاجرت‌هایی بوده که در رابطه با امدن امام رضا علیه السلام به ایران صورت گرفته است.[۴] مرعشی هم در این باره می‌نویسد: سادات از اوازه ولایت امام رضا علیه السلام و پناهی که مامون به ان حضرت داده بود،‌ روی به طرف ایران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام که به بیش از ۲۰ نفر می‌رسید به ایران امده و در قم مورد تکریم واقع شدند.[۵]

دلایل تاریخی

سفر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان و همراهان از روی غفلت نبوده است. بنا به دلایل تاریخی این سفر با علم و اگاهی از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:

۱. در کتاب کریمه اهل بیت علیهم السلام سخن از نامه امام رضا علیه السلام به حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است که امام علیه السلام خواستار سفر خواهرش شده است. نویسنده کتاب که سند این نامه را از کتاب (من لایحضره الفقیه) نقل می‌کند اورده است که حضرت امام رضا علیه السلام به یکی از غلامانشان دستور دادند که نوشته‌ای را به خدمت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها برسانند و حضرت به مجرد رسیدن نامه اماده سفر شدند.[۶]

۲. سیاست مامون که خلیفه مسلمین بود ابتدا جلب نظر علویان به سوی خود بود و سیاست خوبی با علویان داشته ولی بعدا این سیاست تبدیل به شکنجه و ازار و اذیت علویان گشت. شاید به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان دست به سفر زدند. (مامون بعد از شهادت امام رضا علیه السلام به سال ۲۰۲ قمری طی نامه‌ای به بنی عباس و موالی انها در بغداد، از انها استمالت نمود و پایان سیاست گرایش به علویان را اعلام کرد. و سیاست سابق دولت عباسی در قتل عام شیعیان و سرکوب طالبیان را به رویه‌ی ثابت خود قرار داد.)[۷]

۳. اکثر منابع علت سفر حضرت معصومه سلام الله علیها را زیارت برادرش ذکر کردند. در هیچ یک از منابع در مورد غفلت ان بانو حرفی نزدند. از منابع مهم می‌توان به کتب ذیل اشاره کرد: کتاب (تاریخ قم)، نوشته حسن بن محمد بن حسن،۸ کتاب (حیاه الست) (تالیف مهدی منصوری)،[۸] (ریاحین الشریعه) تالیف ذبیح الله محلاتی[۹] (منتهی الامال)، تالیف شیخ عباس قمی[۱۰] و ...

۴. مسیرهایی که حضرت معصومه سلام الله علیها جهت سفر انتخاب کردند ان مسیرهایی بود که امام رضا علیه السلام از انها ممنوع شده بودند. این یعنی دقت و اگاهی و یعنی اینکه ایشان می‌خواستند هدف از سفر برادرشان را تبلیغ و تبیین کنند و فرهنگ ناب و اصیل اسلامی را بیان کنند. مامون امام علیه السلام را از مسیرهایی که شیعه‌نشین بودند مانع شد تا مبادا شورش و طغیان علیه حکومت و دولت صورت گیرد حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها با دقت و زیرکی خاص از این مسیرهای ممنوع شده سفر کردند تا توطئه مامون را خنثی کنند و همچنین ورود فاطمه معصومه سلام الله علیها به قم که مرکز تجمع مخالفان دولت عباسی بود دلیل بر انتخاب و اراده ان حضرت در این سفر است.[۱۱]

۵. یک مطلب مهم که بالاتر و مهمتر از همه موارد یاد شده است، فشار و اختناق حاکم بر عراق بود که منجر به هجرت امامزادگان و همراهان و حتی حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها از مدینه به سوی ایران گردیده است: (در دوران خلفای اموی و عباسی، یکی از جریان‌های معارض و ستیزه‌گر با ایشان، علویان بودند. در دوره حکومت ظالمانه حجاج بن یوسف (۷۵ ۹۵ ه ) بر عراق، علویان در معرض اماج حملات وی قرار گرفتند. این امر موجب گردید تا علویان به منظور پناه‌جویی متوجه سرزمین‌های شرق قلمرو خلافت گردند. علویان که به عنوان جریان معارض، مورد ضرب و شتم و تعقیب عمال خلفا قرار می‌گرفتند، در جستجوی پناهگاه، مناسب‌ترین منطقه را در ایران، مناطق هموار جنوب، سلسله کوه‌های البرز، یعنی شهرهایی چون قزوین، ری، قم، ساوه و اوه تشخیص دادند. این نواحی بیشتر بدین علت مورد توجه بود که در مواقع خطر، دستیابی به مناطق کوهستانی مشرف به این شهرها به سهولت امکان‌پذیر می‌گشت. بعد از این (قیام یحیی بن عبدالله) نیز مهاجرت علویان ادامه یافت و به هنگام طرح مساله ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام شماری از علویان به همراه ان حضرت به خراسان امدند. وقتی اوازه این حرکت در جهان اسلام پیچید، علویان دیگری از نقاط مختلف، بویژه مدینه، عازم خراسان گشتند. حضرت رضا علیه السلام[۱۲]  برادر داشت که همه انها به همراهی بنی اعمام خود از سادات حسینی و حسنی به سوی خراسان حرکت کردند. انان وقتی به نواحی ری رسیدند، بر خبر شهادت ان حضرت وقوف یافتند و مورد تهدید و تعقیب ماموران قرار گرفتند. برخی از این سادات در همین نواحی به شهادت رسیدند، ولی اکثر انها به کوه‌های طبرستان پناه برده، در ان دیار سکونت گزیدند. عده‌ای از علویان نیز که به همراه برادر حضرت رضا علیه السلام مشهور به (سید جمال‌الدین اشرف) تا شهر قم امده بودند، به محض وصول خبر شهادت ان حضرت، از راه قزوین به دیلمان پناه بردند... مهاجرت علویان در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت...)[۱۳]

نتیجه‌گیری:

با دلایل تاریخی که گفته شد، مشخص می‌شود حضرت معصومه سلام الله علیها و سایر امام‌زادگان و همراهان از روی غفلت دست به سفر به سوی ایران نمی‌زدند، نامه‌ امام رضا (ع)، سیاست مامون، دیدار امام رضا (ع)، تبلیغ امامت و مذهب تشیع، انتخاب مسیر و از همه مهمتر جو اختناق و فشار حاکم بر عراق از جمله دلایل تاریخی است که حضرت معصومه (س) برای دیدن برادرش به سمت ایران حرکت کرد و در این راه از تبلیغ امامت و مذهب تشیع فرو گذار نکرد.[۱۴] لذا با توجه به این توضیحات، می توان گفت که دو عامل مهم باعث شد حضرت معصومه (س) به ایران سفر کنند:

۱. علاقه بسیار شدید بین امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه سلام الله علیها که فوق العاده زیاد بود و حضرت معصومه (س) از جهات گوناگونی وابستگی خاصی به برادرش داشت.

۲. موقعیت عالی امام رضا علیه السلام در دستگاه خلافت مامون که فرصتی بود برای فرزندان پیامبر صلی الله علیه و اله و سادات برای تبلیغ تشیع که از هر سو به طرف ایران مهاجرت کردند و مورد محبت مردم قرار گرفتند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ .اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبین، چاپ دوم، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، ۱۳۶۸ ه / ۱۹۴۹ م.

۲ .زرین‌کوب‌، عبدالحسین؛ تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان ال بویه، ج ۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۷.

۳ .قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم؛ ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح سید جلال الدین طهرانی، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۱.

۴ .مستوفی، حمدالله؛ تاریخ گزیده؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ دوم، تهران؛ انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲.

۵.ارشاد، شیخ مفید، ترجمه رسولی محلاتی.

۶.حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی.

۷.حضرت معصومه فاطمه دوم، محمدمحمدی اشتهاردی.

۸.کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور.

پی نوشت‌ها:

[۱] میرعظیمی، بارگاه فاطمه معصومه، چاپ نهضت، ص ۲۴.

[۲] فقیه محمدی، محمدمهدی‌، انوار پراکنده، انتشارات جمکران، ج ۶، ص ۱۲۳.

[۳] همان.

[۴] جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، انتشارات سازمان تبلیغات، ص ۱۶۲، الاصفهان، مقاتل‌الطالبین، ص ۳۱۹.

[۵] مرعشی، تاریخ طبرستان، تهران، انتشارات گسترده، ص ۲۷۷.

[۶] مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل بیت علیهم السلام چ نهضت، نشر حاذق، اول ذیقعده ۱۴۱۵ ه . ق، قم، ص ۴۹۳.

[۷] پاک، محمدرضا، قم در دو قرن نخست هجری، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، تابستان، ۸۲، موسسه باقرالعلوم، شماره ۱۴، ص ۳۵.

[۸] قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، تصحیح و تحشیه جلال الدین طهرانی، تهران، توس ۶۱، مترجم: حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، ص ۲۱۳.

[۹] منصوری، مهدی، حیاه الست، انتشارات صحفی، قم، ۳۹ ش، موضوع چهارم، ص ۹.

[۱۰] محلاتی، ذبیح الله ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، ناشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج ۵، ص ۳۰.

[۱۱] قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، چاپ احمدی، چ ۹، ۷۷، نشر مطبوعاتی حسینی، تهران، ج ۲، باب ۹، فصل ۶، ص ۸۴۳.

[۱۲] پاک، محمدرضا، پیشین.

[۱۳] پرگاری، صالح، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، چ اول، تابستان ۷۸، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ناشر سمت، تهران، ۷۸، بخش دوم، فصل دوم، ۱۲۶.

[۱۴] کریمان، قصران، انتشارات انجمن اثار ملی، ج ۱، ص ۱۷۱.