كلمه «ولی» و «اولیاء» نزدیك به هفتاد بار در قرآن كریم استعمال شده و در معانی مختلفی به كار رفته از قبیل: ناصر(۱)، معبود(۲)، راهنما(۳) و در بسیاری از آیات، ولی به معنای سرپرست و صاحب اختیار به كار رفته است، نمونه‌هایی از آیات:
الف) وَ هُوَ الَّذِی ینَزِّلُ الْغَیثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ ینْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِی الْحَمِید(۴) او كسی است كه باران سودمند را پس از آن كه مأیوس شدند نازل می‌كند و رحمت خویش را می‌گستراند و او ولی و سرپرست ستوده است، ولی در اینجا به معنای سرپرست و صاحب اختیار می‌باشد، البته ولایت در این آیه شریفه، ولایت تكوینه است.
ب) وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیهِ سُلْطانا(۵)
و آن كس كه مظلوم كشته شده برای ولی و سرپرست او سلطه و حق قصاص قرار دادیم، ولی در این آیه در رابطه با ولایت تشریعی است و به معنای سرپرست و صاحب اختیار به كار رفته است. زیرا حق قصاص برای دوست مقتول ثابت نیست بلكه برای وارث و ولی او ثابت است.
در آیات دیگر هم ولی به معنای سرپرست و رهبر و صاحب اختیار بكار رفته است.(۶)
نتیجه این كه كلمه ولی در آیات قرآن در معانی مختلفی به كار رفته است، ولی در اكثر موارد به معنای سرپرست و صاحب اختیار است.
منظور از «ولی» در آیه مورد بحث: منظور از ولی در آیه ولایت به معنای سرپرست و رهبر و صاحب‌اختیار است نه به معنای دوست و یار و یاور زیرا:
اولاً: «انّما» كه در صدر آیه آمده دلیل بر حصر است یعنی فقط این سه دسته ولی مؤمنان هستند نه غیر آنها در حالی كه اگر ولی به معنای دوست باشد حصر معنی نخواهد داشت. زیرا در این صورت واضح است كه غیر از سه گروه فوق كسان دیگری هم دوست، یار و یاور مؤمنان هستند، علاوه بر این كه اگر ولی به معنای یار و یاور باشد این همه قید برای «الّذین آمنوا» لازم نبود كه در حال اقامه نماز، زكات بدهند. زیرا همه مؤمنان حتی در غیر حال نماز و بلكه حتی مؤمن بی‌نماز، می‌تواند دوست، یار و یاور برادر مسلمان خویش باشد.
بنابراین، از كلمه «انّما» كه دلالت بر حصر می‌كند و قیود متعددی كه در مورد «الذین آمنوا» آمده است استفاده می‌شود كه ولایت در آیه شریفه به معنای دوستی و نصرت نیست بلكه به معنای سرپرستی و صاحب‌اختیار بودن است، خداوند، پیامبر و مؤمنین (با آن شرایطی كه در آیه آمده) ولی و صاحب اختیار و رهبر و سرپرست شما می‌باشند.
ثانیاً: آیه ۵۶ سوره مائده كه بعد از آیه مورد بحث آمده است، بهترین قرینه و دلیل بر مدّعای ماست، خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: وَ مَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُون ؛ و كسانی كه ولایت خدا و پیامر او و افراد با ایمان را بپذیرند (پیروزند زیرا) حزب و جمعیت خدا پیروز است.
حزب به معنای جمعیت متشكل است، پیروزی یك حزب به معنای غلبه و پیروزی آنها در یك حركت و جهش اجتماعی است، بنابراین، از آیه شریفه كه در ارتباط با آیه قبل مورد بحث است و ظاهراً هم زمان نازل شده‌اند، استفاده می‌شود كه ولایت مطرح شده در آیه مذكور یك ولایت سیاسی و حكومتی است، بنابراین معنای آیه چنین می‌شود: كسی كه حكومت خدا و پیامبر و حكومت الذین آمنوا... را بپذیرد چنین حزب و جمعیتی پیروز است.
در نتیجه با تفكر و تعمّق در كلمه كلمه و جمله جملة آیه ولایت و با صرف‌نظر از روایات فراوانی كه در تفسیر آیه وارد شده است، معلوم می‌شود كه ولی در آیه به معنای امام و پیشوا و سرپرست است و هر كس حكومت خدا و رسول و «الذین آمنوا» را با آن شرایطی كه در آیه آمده است بپذیرد پیروز و منصور خواهد بود.
از سوی دیگر این آیه در شأن علی ـ علیه السّلام ـ است که روایات متواتر بر این مطلب دلالت دارند.
مرحوم محدث بحرانی در غایة المرام ۲۴ حدیث از منابع اهل سنت و ۱۹ روایت از منابع و مصادر شیعه نقل كرده است كه مجموعاً ۴۳ حدیث می‌شود، بنابراین روایاتی كه پیرامون این آیه وارد شده متواتر هستند، علاوه بر این علّامه امینی در كتاب بی‌نظیرش «الغدیر» از بیست منبع معروف اهل سنت روایاتی پیرامون آیه شریفه محل بحث، نقل می‌كند، منابع معروفی چون تفسیر طبری، تفسیر اسباب النزول، تفسیر فخر رازی، تذكرة سبط ابن جوزی، الصواعق ابن حجر، نورالابصار شبلنجی و تفسیر ابن كثیر و مانند آن كه از اعتبار خاصی در نزد اهل سنت برخوردار هستند. راویان این احادیث ده نفر از صحابه معروف به شرح زیر می‌باشند:
۱ . ابن عباس ۲ . عمار یاسر ۳ . جابر بن عبدالله انصاری ۴ . ابوذر غفاری ۵ . انس بن مالك ۶ . عبدالله بن سلام ۷ . مسلمه بن كهیل ۸ . عبدالله بن غالب ۹ . عقبه بن حكیم ۱۰ . عبدالله بن اُبّی
علاوه بر این از شخص حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نیز روایاتی در شأن نزول آیه شریفه نقل شده است و آن حضرت بارها به این آیه استدلال كرده است.(۷)
پی نوشتها
۱. بقره: ۱۰۷.
۲. بقره: ۲۵۷.
۳. كهف: ۱۷.
۴. شوری: ۲۸.
۵. اسراء: ۳۳.
۶. بقره: ۲۸۲، انفال: ۳۴. مریم: ۵.
۷. مكارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، انتشارات نسل جوان، چاپ اول، سال ۱۳۸۱.
