توجه به برخی ابعاد وجودی شخصیت امام رضا(ع) در حد توان و تاثیر آن در عرصه زندگی اجتماعی و سبک زندگی ما به عنوان مسلمانی شیعه و پیرو آن حضرت موثر و راهگشاست.
یکی از ابعاد وجودی آن حضرت بعد شخصیتی و خانوادگی آن حضرت(ع) است؛ از نظر شکل گیری و ساختار شخصیتی امام رضا(ع) در خاندانی متولد شده که محل وحی و آمد و شد فرشتگان بوده از این رو از این بعد شخصیتی صرف نظر می کنیم اما سیره و روش آن حضرت مانند سیره اخلاقی و علمی و سیاسی به عنوان الگویی اطمینان بخش برای زندگی روزمره دارای پیام است که در پرتو سیره آن پیشوای راستین می توانیم زندگی خود را جهت دهیم .
از نظر بعد اجتماعی و سیره عملی، امام(ع) در روابط اجتماعی از جهات مختلف راهگشای زندگی و در تعیین سبک زندگی امروزین ما به عنوان رهرو حضرت نقش اساسی دارد که البته بعد اجتماعی بخش های گوناگون مانند روابط سیاسی، علمی و اخلاق اجتماعی امام رضا(ع) را شامل می شود.
شخصیت امام در زمان خود برای همه دانشمندان محبوب بود وهمه دانشمندان زمان از حضرت توصیفات ممتاز داشته و شیفته شخصیتش بودند که چند نمونه در اینجا آورده می شود:
۱. مأمون
مأمون خلیفه عباسی برتری و موقعیت عالی امام رضا علیه السّلام را در چندین فرصت بیان کرده که به شرح زیر است:
الف. او به فضل بن سهل و برادرش گفت: من کسی را فاضل تر از این مرد (یعنی امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام) در روی زمین نمی شناسم.
بر طبق این بیانیه مأمون، امام داناترین و افضل ترین عالم در جهان در همه علوم و دانشها بود.
ب. او در نامه ای خطاب به عباسیان که از وی رنجیده بودند وقتی که قصد داشت مقام خلافت را به امام بسپارد، می گوید: «مأمون بیعت وفاداری با او (امام رضا علیه السّلام) نکرد مگر در کار او مشاهده کرد و فهمید که هیچ کس در روی زمین شایسته تر از او در پاکی، استوارتر از او در تقوا، دین دارتر از او در دین، زاهدتر از او در ترک دنیا، آزادتر از او در وجود، بشّاش تر از او در معاشرت با عامّه و خاصّه، و ثابت تر از او در اصل دین وجود ندارد. بیعت با او خشنودی خدا را تأیید می کند.»
این کلمات مخصوصا بعضی از صفات عالی را که در امام رضا علیه السّلام بود و او را از بقیه مردم ممتاز می کرد، بیان می کند.
این صفات عالی به شرح زیر است:
الف. امام خالص ترین مردم در شایستگی و دانش بود.
ب. او باتقواترین فرد در روی زمین بود.
ج. او زاهدترین فرد در ترک لذایذ و تزیینات زندگی بود.
د. او بخشنده ترین فرد نسبت به محرومین بود.
ه. برگزیدگان توده مردم اعتراف داشتند که او شایسته ترین شخص بود و اینکه هیچ کس فضائلی شبیه به فضایل او نداشت.
و. او استوارترین فرد در اصول دین بود، زیرا از سرزنش سرزنش کنندگان درباره خدا نمی هراسید.
ز. بیعت مأمون با او خشنودی خدای تبارک و تعالی را تأیید می کند.
ح. در سندی که درباره بیعت امام رضا علیه السّلام با مأمون می باشد آمده است: «مأمون بعد از درخواست از خدا و سعی و تفحّص و کوشش در قضای حق او در میان عباد و بلادش، در این دو خانواده (یعنی خانواده عباسی و خانواده علوی) علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی ابن ابی طالب را برگزید که او را فضل تمام و علم مالاکلام بود و ورع ظاهر و زهد خالص داشت و تخلیه از دنیا و انزوا از مردم، و همه کس یکدل و یک زبانند که در اوست کلمه جامعه که روز به روز به ظهور می آید، و پیوسته از
او فضل بی منتها به حصول می رسد. پس عقد کرد از برای او به عهد و خلافت که پس از وی ولیعهدش باشد.
این کلمات، ستایش صفات شریفی است که امام رضا علیه السّلام را بر بقیه علویان و خاندان عباسی ممتاز کرده است. این صفات به شرح زیر است:
۱. فضایل درخشان و دانش آشکار.
۲. ترک آنچه خدای متعال منع کرده است.
۳. او هرگز کسی را گمراه نکرد زیرا خود منبع خوبی و رحمت برای بشر بود.
۴. تارک دنیا بود.
۵. مسلمانان متفقا با او موافق بودند.
مأمون فهمید که امام این فضایل عالی را دارد و به همین جهت اصرار داشت بر تعیین امام بر جانشینی خودش، درست همان طوری که در جملات بالا گفته است.
۲. ابن ابی الحدید معتزلی
او می گوید: «و من رجالنا موسی بن جعفر بن محمّد وهو العبد الصالح، جمع من الفقه والدین والنسک والحلم والصبر. وابنه علی بن موسی المرشّح للخلافة والمخطوب له بالعهد. کان اعلم الناس واسخی الناس واکرم الناس اخلاقاً»؛ و از رجال ما موسی بن جعفر فرزند محمّد معروف به عبد صالح است. او بین فقه و دین و عمل صالح و حلم و صبر را جمع نمود. و فرزندش علی بن موسی است، کسی که برای خلافت کاندید شده و برای او به عهد خلافت خطبه خوانده شد. او عالم ترین و سخی ترین و کریم ترین مردم در اخلاق بود.
۳. ابراهیم بن عباس صولی
ابراهیم بن عباس صولی، نویسنده دقیق و شاعر معروف، گفته است: من هرگز ندیده یا نشنیده ام که کسی پرهیزکارتر از ابو الحسن الرضا (ع) باشد. باور نکن از آن کسی که ادعا بکند که کسی را در فضل مانند او دیده است.
امام نمونه شایستگی و قریحه بود. هیچ کس مانند او در آن زمان نبود زیرا آن حضرت از جمله ستونهای اندیشه و تقوا در جهان اسلام بود.
۴. ابوالصلت هروی
ابو الصلت هروی که از جمله معدود بزرگان آن زمان بود که مدتها در کنار امام وبا حضرت مانوس بود می گوید: من هرگز کسی را داناتر از علی بن موسی الرضا (ع) ندیدم. وقتی یک عالم دینی او را می دید گواهی می داد آنچه را که من گواهی دادم. مأمون جمعی از علمای دین، فقهای شرع اسلام و متکلّمان را در مجلسی گرد آورد. به هر حال امام به طوری بر آنها غالب آمد که همگی به برتریش اعتراف کردند.
این کلمات حاکی از توانایی علمی بالای امام رضا علیه السّلام است و نشان می دهد که او داناترین و شایسته ترین مردم زمان خود بوده است. این امر بوضوح در مناظره های او دیده می شود که مأمون در قصر خود برای امتحان کردن امام برگزار می کرد. مأمون دانشمندان را از کشورها و شهرهای مختلف دور یکدیگر گرد آورد و آنها امام را با سؤالات گوناگون امتحان کردند. با وجود این، امام با مهارت به سؤالات آنها پاسخ داد، به طوری که دانشمندان او را تحسین کردند و به ضعف خودشان در برابر او اعتراف نمودند.
۵. رجاء بن ابی ضحّاک
رجاء بن ابی ضحّاک یکی از فرماندهان نظامی، با اعجاب درباره امام رضا علیه السّلام گفته است: به خدا من هرگز کسی را مطیع تر از او نسبت به خدا ندیدم. وی خدا را در همه وقت ستایش می کرد و از خدای تبارک و تعالی مدام خائف بود.
این کلمات جنبه شخصیت روحانی امام را نشان می دهد، زیرا او دین دارتر از همه مردم بود. وی خدا را ستایش می کرد و از او بیش بقیه مردم خائف بود.
۶. شیخ مفید
رهبر شیعه محمد بن محمد نعمان عکبری بغدادی ملقّب به «شیخ مفید» گفته است: امامی که قائم مقامی ابو الحسن موسی بن جعفر علیه السّلام را بعد از او به عهده گرفت، پسرش ابو الحسن الرضا علیه السّلام بود به دلیل شایستگیش بر همه برادرانش و اهل بیت به سبب علم و بردباری و ترحمی که از خود نشان می داد و اینکه شیعه و غیر شیعه با وی موافق بودند و او را به رسمیت می شناختند.
شیخ مفید به بعضی از صفاتی که امام رضا علیه السّلام را از بقیه برادرانش و اهل بیت جدا می کرد اشاره نموده است. این صفات عالی و فضایل به شرح زیر است: ۱. علم ۲. گذشت ۳. دین داری ، این اوصاف برجسته در هیچ یک از برادران چون امام رضا (ع) ممتاز نبود .
۷. واقدی از بزرگان اهل سنت
واقدی گفته است: علی (الرضا) از پدرش، عموهایش و دیگران حدیث می شنید. او مورد وثوق بود و حکم الهی را در مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیان می فرمود وبرای مردم احکام خدا را تبیین می نمود.
۸. ابن عنبه، نسب شناس
جمال الدین احمد بن علی نسب شناس، معروف به «ابن عنبه» گفته است:
به امام رضا کنیه ابو الحسن داده شد. هیچ یک از طالبیین زمانش مانند او نبودند. مأمون با او بیعت کرد و درهم و دینار به نام او سکه زد و دستور داد نام او را در منابر ذکر کنند.
سیّد جمال الدین متذکر شده است که هیچ کس در زمان امام رضا علیه السّلام مانندش نبود. او در زمان خودش نسبت به استعداد و نبوغ بی نظیر بود.
۹. یوسف بن تغری بردی
جمال الدین ابو المحاسن یوسف بن تغری بردی گفته است: امام ابو الحسن هاشمی علوی حسینی، امامی عالم بود. او رئیس بنی هاشم در زمان خود و بزرگترین آنها بود. مأمون وی را بزرگ داشت، احترام کرد، تسلیمش شد و
۱۰. ابن ماجه از بزرگان اهل سنت
ابن ماجه که نویسنده یکی از کتابهای حدیثی معتبر اهل سنت است گفته است: امام رضا علیه السّلام رئیس بنی هاشم بود. مأمون او را بزرگ داشت و احترام کرد و وی را به عنوان جانشین خود تعیین نمود و از مردم برایش بیعت گرفت.
۱۱. ابن حجر عسقلانی
ابن حجر گفته است: امام رضا (ع) از زمره مردان عالم و شایسته بود. او دودمان شریفی داشت.
۱۲. یافعی از علمای اهل سنت
یافعی گفته است: امام بزرگوار نسل شریف سادات، علی موسی الکاظم (ع) یکی از دوازده امامی است که دارای اعمال پسندیده است. شیعه امامیه از او پیروی می کنند و تعالیمش را پذیرفته اند.
امام رضا علیه السّلام ستاره درخشان جهان اسلام بود. او از جمله امامان اهل بیت علیهم السّلام بود که روشنی بخش زندگی معنوی و نیروبخش ستونهای راستی و عدالت در روی زمین بودند. شیعیان با افتخار از آنان پیروی می کنند و احادیثشان را درباره واجبات دینی پذیرفته اند نه از روی تعصّب و با تقلید کورکورانه، بلکه چون به دلیل حجتهای قاطع و دلایل قطعی، واجب است که از ایشان پیروی کنند. برای نمونه قرآن کریم مردم را مجبور کرده است که نسبت به آنان دوستی بورزند. خدا آنها را از پلیدی پاک کرده و به راه راست هدایت نموده است. پیامبر آنها را به کشتی نجات و امن برای بشر تشبیه فرموده و پیوستن به آنها را طبق آیات قرآن قطعی دانسته است. اگر دلایل دینی به شیعیان ثابت می کرد که از دیگری پیروی بکنند تا از تعالیم ایشان، آنان همان کار را انجام می دادند.
۱۳. عامر الطائی
عامر الطائی در کتابی تحت عنوان صحیفه اهل بیت علیهم السّلام تفاسیری دارد که یکی از آنها مربوط به کارهای امام رضا علیه السّلام است. می نویسد:
خدا ترسی امام علی بن موسی الرضا (ع)و کارهای نمونه نوه سرور پیامبران برای ما نقل شده است. امام رضا رئیس خداترسان وپارسایان و امام عبادت کنندگان خدواند ومومنین بود. ما در قسمتهای قبل، به نمونه هایی از مراتب عبدت و پارسایی آن و ترس شناختمندانه محترمانه اش از خداوند ومراقبت هایش را به اشاره بیان کردیم که دلیلی است بر آنچه طائی تذکر داده است.
۱۴. ابن صباغ مالکی
یکی از پیشوایان مالکی اهل سنت است گفته است: کارهای علی بن موسی الرضا علیه السّلام ستوده است. برتری و شایستگی پایدار او مانند صفوف به هم فشرده متوالی است.
نشان دادن دوستی نسبت به او از اول تا آخر قابل تمجید است. فضایل او شگفت انگیز است. استادی و نجابت او برتر از احترام است.
اما جلال پدرانش مشهورتر از روشنی چراغ و درخشان تر از نور در گوشه و کنار خورشید است. امّا اخلاقیات او، فضایل او، نشانه های او و هدفهای او، آنها در مباهات برترند و در درجه بالا کافی اند. او در راهی قدم می زد که از پدرانش به ارث برده بود و فرزندانش از او ارث می برند. آنها مانند دندانه های شانه در خوبی، شرافت و اصل مساویند. بنابراین من بزرگ می شمارم این خاندان را که در صف بالا قرار دارند و در موقعیت والایی هستند. او در شرافت به بزرگی آسمان، و در مقام و جایگاه بالاتر از ستاره های روشن است. او فضایل کاملی داشت، بنابراین از آنها مستثنی نبود.
این کلمات (ابن صباغ )مرتب شده و حاوی نثر مسجّع است و نشان می دهد که نویسنده باید به امامان اهل بیت علیهم السّلام عشق بورزد. خدا شفاعت آنها را درباره نویسنده بپذیرد.اظهار ارادتی که ابن صباغ مالکی به همه ائمه خصوصا امام رضا (ع) دارد کم نظیر است ؛ او آرزوی شفاعت آنان را در آخرت دارد.
۱۵. هاشم معروف الحسنی
علّامه مغفور، سیّد هاشم معروف الحسنی گفته است: امام رضا علیه السّلام با اخلاق خاص شریف و شگفتش ممتاز بود که این در جذب هر دو گروه شیعه و سنّی کمک می کرد. او این اخلاقیات را از اصل پیام الهی گرفته بود که به وی سپرده شده بود تا از آن حمایت کند و وارث آن باشد.
این بیانات، یکی از صفات امام رضا علیه السّلام را گزارش می دهد که از اخلاق عالیه او به شمار می رود. قابل ذکر است که این اخلاق به اخلاق جدّ بزرگوارش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شباهت دارد که مولای همه پیامبران است.
۱۶. صاحب بن عبّاد
صاحب بن عبّاد به امام رضا علیه السّلام عشق می ورزید، لذا با این اشعار به او درود فرستاده است:
ای که قصد داری به زیارت توس- مشهد پاک و سرزمین قداست- بروی، سلام مرا به رضا برسان و نزد شریف ترین قبر که صاحب آن بهترین بخاک سپرده شدگان است فرود آی.
سوگند به خدا، سوگندی که از انسانی مخلص و غرق در محبت اهل بیت صادر شده است، براستی اگر می توانستم، در مقابل این خانه در توس رحل اقامت می افکندم، جایی که شهیدی پارسا و مشهور به فضایل و مجد را در خود گرفته است.
تا آنجا که می گوید:
ای فرزند پیامبری که خدا به وسیله او پشت جبّاران شکست، و ای فرزند وصیّ پیامبر، آن که در فضیلت بر مردان کار آمد پیشی گرفته است، ای که فخر و شرف را به دست آورده ای و لباس مجد و بزرگواری را بی هیچ تردیدی به تن کرده ای.
در شعر دیگری گفته است:
ای زایری که برخاستی و شتابان روانی و چون برق در حرکتی، در توس سلام مخلصانه مرا به مولایم رضا برسان، نوه پیامبر(ص)
آن که دارای عزتی پابرجا و عظمتی درخشان است، از قول شخص صادقی که ولایت او را بر خود واجب می داند.
امیرعلی حسنلو، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه