سيره قرآني امام حسين(ع)

امام حسين عليه السلام گوهر تابناك و چراغ درخشاني است كه هماره بر تارك تاريخ درخشيده و خواهد درخشيد. طالبان هدايت و انسان‏هاي خسته از ظلم و تبعيض و ذلت و ستيزه، نامردمي و ناجوانمردي را به حق رهنمون ساخته و بيدار نموده است. عنصر جاودانه‏اي كه به يقين رمز ماندگاري‌اش را در الهي بودنش بايد جست. سيره‏ ارجمندش را در قرآن بايد نگريست تا به حقيقتش يا شمه‏اي از حقيقتش دست يافت. امام حسين عليه السلام نه تنها شاگرد مكتب قرآن كه عدل و شريك قرآن است از اين‏ روست كه در فرازي از زيارتنامه‏ شريفش مي‏خوانيم: «السَّلامُ عَلَيكَ يا شريكَ القُران؛(1) سلام بر تو اي شريك قرآن» و در حديث «ثقلين» نيز همدوشي امام(ع) به عنوان قرآن ناطق و قرآن به عنوان امام صامت گرديده است.

انس امام با قرآن به دوران حيات جسمي محدود نمي‏شود بلكه بعد از شهادت نيز ادامه دارد: «منهال بن عمرو» گويد، چون سر مطهر امام عليه السلام را به دمشق آورده بر ني حمل مي‏كردند، من پيش روي او بودم. شخصي سوره‏ كهف را مي‏خواند تا رسيد به آيه‏ شريفه‏ «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كَانُواْ مِنْ ءَايَتِنَا عَجَبًا؛ آيا پنداشتي كه داستان اصحاب كهف و رقيم از آيات شگفت ماست؟!» به خدا سوگند ناگاه آن سر مطهر به سخن آمد و با زبان فصيح فرمود: «شگفت‏تر از اصحاب كهف، واقعه‏ شهادت و بردن من بر ني است.»

رسول اللّه صلي الله عليه و آله فرمودند: «اني تاركٌ فيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كتابَ اللَّه و عترَتي اهلَ بَيْتي فَأِنَّهُمَا لَنْ يَفتَرِقا حتَّي‏ يَردِا عَلَي الحوض.»(2) حال كه ائمه عليهم السلام چنين نسبت و خويشاوندي محكمي با قرآن دارند بايد تفسير قرآن را در آنان جست كه در «وجود آنها كرامت‏ها و فضيلت‏هاي قرآن و گنج‏هاي الهي نهفته است.» «فيِهْم كوائِمُ القرآن و هُمْ كُنوُز الرَّحمان.»(3) در اين نوشتار بر آنيم كه فرازهايي از آيات نوراني قرآن را در سيره‏ علمي و عملي آن امام همام جستجو كنيم و آيات اين كتاب صامت را با نور وجود اين پرتو درخشنده به نطق آوريم.

اگر چه ما را هرگز ياراي آن نيست كه عمق شخصيت آن درياي علم و معرفت و اخلاق و معنويت را بپيمايد ولي از باب عرض ارادات به پيشگاه آن شفيع روز محشر چند جمله‏اي را به تحرير در مي‏آوريم.

1. انس با قرآن‏

انس آدمي با هر چيز ريشه در ارج و اهميتي دارد كه انسان براي آن چيز قائل است. ره‏پويان راه يقين و سالكان وادي علم و معرفت از آن ‏جا كه محبوب‌ترين محبوب را ذات اقدس خداوند مي‏دانند و فقط دل در گرو او دارند، كتاب او را كه پرتوي از ذات او و واسطه سخن خداوند با بندگان است ، پر منزلت و تنها طريق هدايت مي‏دانند از اين‏رو با آن انس ويژه‏اي داشته و قلب و جان و اعمال خويش را با آن گوهر حياتبخش خدايي مي‏كنند.

قرآن كريم به لزوم اين انس اشاره كرده است. از مؤمنان مي‏خواهد با تلاوت آيات آن، اولين مرحله‏ انس را بپيمايند. «فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان؛(4) هر آنچه برايتان امكان دارد قرآن بخوانيد.»

در آيه‏ ديگر آنان‏ كه در قرآن انديشه نمي‏كنند مورد نكوهش قرار داده، مي‏فرمايد: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَي‏ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛(5) آيا به آيات قرآن نمي‏انديشند؟ يا بر دل‌هايشان قفل‏هايي نهاده شده است؟»

امام حسين عليه السلام انس ويژه‏اي با قرآن داشت چون منزلتي بزرگ براي آن قائل بود. نمونه‏اي از اين منزلت را مي‏توان در حكايت زير مشاهده كرد:

«عبدالرحمان» به فرزند امام حسين عليه السلام «الحمدللَّه رب العالمين» را آموخت، وقتي كه آن را بر پدر خواند، حضرت هزار دينار را به او بخشيد و دهان او را پر از طلا كرد. از آن حضرت دليل آن سؤال شد. حضرت پاسخ دادند: «چگونه مي‏توان كار او را [تعليم قرآن] با اين پاداش مقايسه كرد؟!»(6)

امام هدف قيام خود را اصلاح‏طلبي و امر به معروف و نهي از منكر معرفي كرد از اولين مراحل امر به معروف كه همان اندرز و نصيحت است آغاز كرد و بارها و بارها يزيديان را پند داد و تا آخرين مرحله كه گذشتن از جان خويش است در راه احياي اين عنصر مهم كوشا بود. آن حضرت در اين‏باره چنين مي‏فرمايد: من براي اصلاح در امت جدم محمد صلي الله عليه و آله قيام كردم و امر به معروف و نهي از منكر را طالبم...»

انس امام حسين با قرآن را مي‏توان در تمام زواياي زندگي‌اش ملاحظه كرد، نصايح و مواعظش، سيره‏ علمي و عملي‏اش و حماسه خونينش همه و همه در قرآن و الهام گرفته از آن بود. بنابراين كوته‏بيناني كه شخصيت حماسي و قيام مردانه‏اش را زير سؤال مي‏برند و گاه بر چسب خشونت‏طلبي، عدم توجه به مصالح، بي‏سياستي، انتقام‏جويي و ... را به آن حضرت نسبت مي‏دهند اگر ريشه‏هاي قرآني عمل آن بزرگوار را بدانند و واقعاً در پي حق و يقين باشند نه بهانه‏جويي، به حقيقت رهنمون خواهند شد.

آري، اهل‏بيت و به ويژه امام حسين عليه السلام فرزندان پيامبر و شاگرد مكتب قرآنند، پس چگونه گفتار و مواعظشان متكي به قرآن نباشد. حركت و قيام حسيني از همان آغاز بر مبناي قرآن همراه بود. نه تنها ريشه‏هاي اين حماسه را مي‏توان با قرآن به دست آورد بلكه امام عليه السلام خود با استناد به آيات قرآن حركت خود را الهام گرفته از آن مي‏دانست كه نمونه‏هايي از آن را ذكر مي‏كنيم.

الف) در نخستين برخورد با والي مدينه، خود و اهل‏بيت را معدن رسالت و... معرفي مي‏كند و مي‏فرمايد: «در حالي ‏كه يزيد مردي فاسق و شرابخوار و ... است پس چگونه امام را شايسته است كه با او بيعت كند.»(7)

ب) هنگامي كه مروان اصرار مي‏كند كه والي مدينه از امام حسين عليه السلام بيعت بگيرد امام عليه‌السلام او را پليد و خود را با استناد به قرآن «مطهر» بيان مي‏دارد: «اِلَيك عَنّي، أَنا مِنْ بَيْتِ الطَّهارةِ الّذين أنْزلَ اللَّهُ فيهم عَلي‏ نَبيّه: «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.»(8)

ج) آنگاه كه با كاروان خود از مدينه بيرون آمد اين آيه را تلاوت فرمود: «رَبِ‏ّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِين»(9) و اين همان دعايي است كه حضرت موسي عليه السلام به هنگام خروجش با بني‏اسرائيل آن را بر زبان جاري ساخت.

د) آنگاه كه به مكه رسيد اين آيه را تلاوت نمود: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَي‏ رَبِّي أَن يَهْدِيَنِي سَوَاءَ السَّبِيل»(10) به اين ترتيب هجرت خود را به هجرت موسي‏ كه هر دو در جهت كوبيدن بيداد و ظلم بود تشبيه مي‏كند.

ه) پس از ورود به مكه نامه‏اي براي سران قبايل بصره نوشت و آنان را به كتاب خدا دعوت كرد: «وَ اَنا ادعوكم اِلي‏ كتابِ اللَّه و سُنة نبيّهِ.»(11)

و) وقتي كه عصر پنج‏شنبه نهم محرم عمر بن سعد فرمان حمله داد و لشكر به حركت در آمد از برادرش اباالفضل عليه السلام درخواست مي‏كند كه يك شب از امويان مهلت بگيريد تا در آن شب فقط دعا، نماز، تلاوت قرآن، استغفار و راز و نياز با خدا داشته باشد:

«فَهُوَ يَعْلَمُ أنّي كُنتُ قَدْ اُحِبُّ الصَّلوة و تلاوة كتابِهِ و كثرة الدَّعاء و الاستغفار»؛ وخداوند مي‏داند كه من نماز براي خدا و تلاوت قرآن و بسياري دعا و استغفار را دوست مي‏داشتم.» امام آن شب به خيمه باز مي‏گردد و تمام شب را چنين مي‏كند.(12)

انس امام با قرآن به دوران حيات جسمي محدود نمي‏شود بلكه بعد از شهادت نيز ادامه دارد: «منهال بن عمرو» گويد، چون سر مطهر امام عليه السلام را به دمشق آورده بر ني حمل مي‏كردند، من پيش روي او بودم. شخصي سوره‏ كهف را مي‏خواند تا رسيد به آيه‏ شريفه‏ «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كَانُواْ مِنْ ءَايَتِنَا عَجَبًا؛(13) آيا پنداشتي كه داستان اصحاب كهف و رقيم از آيات شگفت ماست؟!» به خدا سوگند ناگاه آن سر مطهر به سخن آمد و با زبان فصيح فرمود: «شگفت‏تر از اصحاب كهف، واقعه‏ شهادت و بردن من بر ني است.»(14)

«سلمه بن كهيل» گويد: سر مطهر را ديدم كه بر ني اين آيه را مي‏خواند «فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيم؛(15) خداوند شما را از شر ايشان نگه خواهد داشت و او شنواي داناست.»(16)

امام‏حسين عليه السلام در طول سفر خود به كربلا، خدا را تنها تكيه گاه خود مي‏داند، در دومين سخنراني خود در روز عاشورا پس از آن‏ كه هر دو سپاه آماده‏ نبرد شدند خطاب به سربازان عمر سعد فرمود: «سخن مرا بشنويد و عجله نكنيد... پس [در] كارتان با شريكان خود همداستان شويد تا كارتان بر شما مشتبه ننمايد پس درباره من تصميم گرفته مهلتم ندهيد»؛ «بي‏ترديد سرور من آن خدايي است كه قرآن را فرو فرستاده و همواره دوستدار شايستگان است.»

2. اخلاص و رضايت الهي‏

اكسير حيات‏بخشي كه به كارها و افكار، رنگ جاودانگي مي‏بخشد اخلاص و انجام عمل براي رضاي الهي است خداوند در قرآن از بندگان مؤمن خويش خواسته است كه كارها را فقط براي رضاي او انجام دهند.

«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَة؛(17) رنگ الهي بگيريد و چه چيز از رنگ الهي نيكوتر است.»

و در آيه‏ ديگر خداوند به پيامبر مي‏فرمايد: «أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثْنَي‏ وَ فُرَدَي؛ دو به دو و به تنهايي براي خدا به پا خيزيد.»

قرآن در ستايش طبقه‏اي از مجاهدان راه حق و تشويق آن‏ها مي‏فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَي‏ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة؛(18) در حقيقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاي]اين كه بهشت براي آنان باشد خريده است.»

چنان‏كه ملاحظه مي‏شود خداوند در اين آيه بهشت را بهاي جان و مال مؤمنان جهادگر مي‏شمارد اما در آيه‏اي ديگر در ستايش تعدادي از انسان‏هاي بلند پرواز مي‏فرمايد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه»(19) در اين آيه آنان كه جانشان را با عشق به خدا مي‏فروشند هدفشان در بهشت فقط رضاي الهي است.(20)

امام حسين عليه السلام هدف اصلي سفر به كربلا را تحصيل رضاي الهي مي‏داند از اين‏رو در آغاز سفر و كنار قبر جدّ بزرگوارش صلي الله عليه و آله از خداوند مي‏خواهد كه او را به اين همه موفق بدارد و راهي در پيش رويش بگذارد كه رضاي او و رضاي رسولش در آن است.(21)

اين معنا در خطابه‏هاي ديگر آن بزرگوار نيز كاملاً مشهود است.(22)

3. اخلاق كريمانه

سخاوت، عفو و گذشت، احسانگري و دستگيري بينوايان نمودهايي از اخلاق كريمانه‏اي است كه در جاي جاي قرآن مي‏توان آنها را جست و امام حسين(ع)، شاگرد مكتب قرآن تجسم عيني اين صفات و اوصاف ديگر قرآني است و ما در اين‏جا به عنوان نمونه به ذكر پاره‏اي از آن‏ها مي‏پردازيم.

3-1. گذشت‏

گذشت عالي‏ترين كرامت انساني است، به ويژه آن كه آدمي قدرت بر انتقام نيز داشته باشد. آموزه‏هاي قرآني نه تنها به عفو در مقابل بدي تأكيد دارند بلكه در سطحي بالاتر توصيه مي‏كند كه جواب را با خوبي پاسخ دهيد «وَ أَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَي‏؛(23) گذشت كردن شما به تقوي‏ نزديك‏تر است.»

«وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِي أَحْسَن؛(24) و نيكي با بدي يكسان نيست [بدي را] به آنچه بهتر است دفع كن.»

«عصام بن المصطلق» گويد: وارد مدينه شدم، حسين بن علي عليه السلام را مشاهده نموده و خوش‏نامي و مقام و منزلتش مرا به شگفت آورد به گونه‏اي كه حسدي كه در سينه نسبت به پدرش داشتم مرا به شدت برانگيخت به او گفتم: تو پسر ابوتراب هستي؟ ايشان فرمود: آري. شروع كردم به شتم و سب او و پدرش، حسين عليه السلام نگاهي رئوفانه به من كرد و فرمود: «اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم. بسم اللَّه الرحمن الرحيم * خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِين.»

آنگاه فرمود: آرام باش و براي من و خودت از خداوند طلب مغفرت كن. اگر از ما ياري مي‏خواستي ما تو را كمك مي‏كرديم و اگر طالب حمايت بودي، تو را پشتيباني مي‏نموديم و اگر هدايت و ارشاد طلب مي‏كردي تو را رهنمون مي‏شديم... عصام مي‏گويد آثار ندامت و پشيماني در چهره‏ام نقش بست. آنگاه امام فرمود: سرزنشي بر تو نيست خداوند تو را مي‏بخشايد كه مهربان‏ترين مهربانان است. آيا تو اهل شامي؟ گفتم: بلي، گفت: خداوند ما و تو را زنده نگه دارد، هر حاجت و نيازي داشتي با ما در ميان بگذار، اميدوارم كه به خواست خدا هر چه مي‏خواهي به بهترين وجهي آن را بيابي. عصام گويد: زمين با تمام وسعتش بر من تنگ شد. دوست داشتم كه مرا در خود فرو برد. در همان لحظه ناگهان فكر كردم كه در سرتاسر زمين محبوب‌تر از او و پدرش نزد من هيچ كس وجود ندارد.»(25)

دست‏يابي حضرت اباالفضل العباس عليه السلام به آب و نياشاميدن آن، جان‏فشاني دو تن از ياران امام عليه السلام در ظهر عاشورا كه جهت اقامه‏ نماز تن خود را سپر بلاي آن حضرت ساختند و به شهادت رسيدند، ارادت‌هايي كه اصحاب آن حضرت در شب عاشورا ابراز كردند و در روز عاشورا تا زنده بودند نگذاشتند كه از بني‏هاشم وارد ميدان شود و بني‏هاشم نيز تا زنده بودند نگذاشتند امام عليه السلام وارد ميدان شود و ... همه و همه نمونه‏هايي بي‏مانند ايثارند كه در قيام امام حسين جلوه‏گر شد.

3-2. تواضع و فروتني‏

تواضع صفت ارزشمند مردان الهي است و آنان كه پيشواي مردمند و الگوي آنان، وجود اين صفت در آنان لازمتر است. تواضع در مقابل بندگان خوب و انسان‏هاي ستم‏كشيده نوعي جوانمردي، صبر و شجاعت، اما در مقابل مستكبران و كافران نشانه‏ ذلت است. قرآن‏كريم از يك سو به نكوهش تكبر مي‏پردازد: «وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا؛(26) در روي زمين با تكبّر راه مرو»؛ «فَبِئْسَ مَثْوَي الْمُتَكَبِّرِين؛(27) بد جايگاهي است جايگاه متكبران» و از سوي ديگر لزوم تواضع را گوشزد مي‏كند «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَي الْأَرْضِ هَوْنًا؛(28) بندگان خداي رحمان كساني‏اند كه در روي زمين به نرمي [و بدون تكبّر] گام بر مي‏دارند»؛ «وَ اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِين»(29) امام حسين عليه السلام نيز صاحب اين سيره‏ ارزشمند قرآني بود.

«مسعده» گويد: گذر امام‏ حسين عليه السلام به فقيراني افتاد كه گليم خود را پهن كرده و خود را بر آن افكنده بودند (و غذا مي‏خوردند) و حضرت را دعوت نمودند، حضرت به زانو نشست و با آنان هم خوراك شد. سپس اين آيه فوق را تلاوت نمود. آن‏گاه فقرا را به منزل خويش دعوت نمود. پس برخاستند و همراه حضرت به منزل او آمدند. حضرت به كنيز خود فرمود: «آنچه را ذخيره مي‏كردي بيرون بياور.»(30)

3-3. سخاوت‏

«جود و سخاوت» از فضايل مهم اخلاقي است، هر اندازه «بخل» نشانه‏ پستي و حقارت و ضعف ايمان و فقدان شخصيت است «جود و سخاوت» نشانه‏ ايمان و شخصيت والاي انساني است. در آيات قرآن هر چند واژه‏ «جود» و «سخاوت» به كار نرفته اما تعبيراتي ديده مي‏شود كه بر اين دو مفهوم منطبق است، انفاق اموال در راه خدا، ايثار اموال و جان‏ها، انفاق از آنچه خود به آن نيازمنديم يا آن را دوست داريم، و... از جمله تعبيرات قرآن براي توصيف سخاوت است كه اكنون به چند مورد آن اشاره مي‏كنيم:

«يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُواْ وَ يُؤْثِرُونَ عَلَي‏ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَة...؛(31)[انصار]... هر كس را كه به سوي آنان كوچ كرد. دوست دارند و نسبت به آن‏چه به ايشان داده شده در دل‌هايشان حسد نمي‏يابند، هر چند در خودشان احتياجي، [مبرم ]باشد.»

«وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَي‏ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا؛(32) و غذاي (خود) را با اين كه به آن، علاقه (و نياز) دارند به مسكين و يتيم و اسير مي‏دهند (و مي‏گويند) ما شما را به خاطر خدا اطعام مي‏كنيم و هيچ پاداش و سپاسي از شما نمي‏خواهيم.»

امام حسين عليه السلام اسوه‏ سخاوت بود. روايت شده كه «ابوهشام قناد» از بصره براي امام حسين عليه‌السلام كالا مي‏آورد و آن حضرت از جاي برنخاسته همه را به مردم مي‏بخشيد.(33)

«ابن عساكر» روايت كرده است: گدايي، ميان كوچه‏هاي مدينه قدم بر مي‌داشت و گدايي مي‏كرد تا به در خانه‏ امام رسيد در را كوبيد و اين چنين سرود «نااميد بر مي‏گردد امروز آن كسي كه به تو اميدوار باشد و حلقه‏ درخانه تو را حركت دهد. تو صاحب جود و معدن بخششي و پدرت كشنده‏ فاسقان بود.»

امام حسين عليه السلام مشغول نماز بود. نماز را به زودي بجا آورد و بيرون آمده و در سيماي اعرابي اثر تنگدستي را مشاهده كرد. برگشت و قنبر را صدا زد. قنبر جواب داد (لبيّك يابن رسول‏اللَّه) فرمود: از پول مخارج ما چه قدر مانده است. عرض كرد دويست درهم كه فرمودي در بين اهل‌بيت تقسيم كنم. فرمود: آن را بياور، كسي آمده كه از آن‏ها به اين پول سزاوارتر است... اعرابي پول‏ها را گرفت و رفت در حالي كه مي‏گفت: «اللَّهُ اَعْلم حَيْثُ يجعل رسالَتَهُ؛(34) خداوند داناتر است به اين كه رسالت خويش را نزد چه كسي قرار دهد.»

3-4. احسان‏گري‏

«انس» گويد نزد امام حسين عليه السلام نشسته بودم در اين هنگام يكي از كنيزان آن حضرت وارد شد و با دسته‏ ريحاني كه به آن حضرت هديه كرد سلام و تحيت گفت، حضرت نيز به او فرمود: تو در راه خدا و براي خدا آزادي.

أنس مي‏گويد: من به آن حضرت عرض كردم: اين كنيز با چند شاخه‏ ريحان كه اهميتي ندارد به شما تحيّت گفت، حال شما او را آزاد مي‏كنيد؟ حضرت فرمود: حق‏تعالي ما را چنين تربيت كرده و فرموده است:

«وَ إِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا؛(35) و چون به شما درود گفته شد شما به [صورتي‏] بهتر از آن درود گوييد يا همان را [در پاسخ‏] بر گردانيد.»

4. امر به معروف و نهي از منكر

امر به معروف و نهي از منكر محور تحقق يافتن حكميت ارزش‌ها و محو پليدي‌ها است بناي رفيع جامعه‏ اسلامي بر ستون مستحكم امر به معروف و نهي از منكر گذاشته شده و امت مسلمان بهترين امتي هستند كه براي امر به معروف و نهي از منكر برانگيخته شدند.

امام حسين عليه السلام مصداق اين آيه بود: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَي الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَكَ هُمُ الْمُفْلِحُون؛(36) بايد از ميان شما گروهي به نيكي دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتي بازدارند و آنان همان رستگارانند.»

آن بزرگوار هدف قيام خود را اصلاح‏طلبي و امر به معروف و نهي از منكر معرفي كرد از اولين مراحل امر به معروف كه همان اندرز و نصيحت است آغاز كرد و بارها و بارها يزيديان را پند داد(37) و تا آخرين مرحله كه گذشتن از جان خويش است در راه احياي اين عنصر مهم كوشا بود. آن حضرت در اين‏باره چنين مي‏فرمايد: «اِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الأِصلاح في أَمّةِ جَدّي محمد صلي الله عليه و آله اُريدُ أَن آمُرَ بِالمَعروف وَانهي عنِ المُنكر...؛ من براي اصلاح در امت جدم محمد صلي الله عليه و آله قيام كردم و امر به معروف و نهي از منكر را طالبم...»(38)

امام حسين عليه السلام در روز عاشورا بعد از شهادت اصحاب سرش را به آسمان بلند كرد و گفت: «الَّلهُمَّ اِنّك تَري‏ ما يُصْنَعُ بولد نبيّك؛ خدايا تو شاهدي كه با پسر پيغمبر تو چه مي‏كنند.» همچنان كه پس از شهادت طفل شيرخوار دست مبارك خود را زير گلوي او گرفت وقتي كه دستش پر از خون شد آن را به طرف آسمان پاشيد و گفت: آن ‏چه كه اين مصيبت را بر من آسان مي‏كند اين است كه اين مصايب در محضر خدا و منظر او واقع مي‏شود.

5. ايثار

ايثار يكي از جلوه‏هاي عرفاني قيام امام حسين عليه السلام و بلكه از زيباترين آنهاست، جلوه‏اي كه قرآن كريم بسيار بر آن تأكيد كرده و در نمودهاي مختلف ظاهر گشته است، شهادت در راه خدا و انفاق مال كه آيات بسياري درباره آن‏ها نازل شده از اين جمله است؛ اوج ايثار و از خودگذشتگي را در ليله‌المبيت كه علي عليه السلام به جاي پيامبر خوابيد مي‏توان ملاحظه كرد و خداوند مدال «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه...»(39) را درباره‏ آن بزرگوار نازل كرد.

در سوره‏ انسان نيز درخشش ديگري از اين فداكاري را كه ناظر بر اهل‏بيت است ملاحظه مي‏كنيم «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَي‏ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّه...»(40)

اساس قيام امام‏حسين عليه السلام و ياران آن بزرگوار كه برگرفته از مكتب آن حضرت است بر محور از خودگذشتگي است. عدم قبول بيعت امام با امويان و از خود گذشتن براي اثبات حقيقت نمونه‏ بارز ايثار آن بزرگوار بود.

دست‏يابي حضرت اباالفضل العباس عليه السلام به آب و نياشاميدن آن، جان‏فشاني دو تن از ياران امام عليه السلام در ظهر عاشورا كه جهت اقامه‏ نماز تن خود را سپر بلاي آن حضرت ساختند و به شهادت رسيدند، ارادت‌هايي كه اصحاب آن حضرت در شب عاشورا ابراز كردند و در روز عاشورا تا زنده بودند نگذاشتند كه از بني‏هاشم وارد ميدان شود و بني‏هاشم نيز تا زنده بودند نگذاشتند امام عليه السلام وارد ميدان شود و (41)... همه و همه نمونه‏هاي بي‏مانند ايثارند كه در قيام امام حسين جلوه‏گر شد.

«محمدعلي جناح» سياستمدار پاكستاني در اين‏باره مي‏گويد: «هيچ نمونه‏اي از شجاعت بهتر از آن‏ كه امام حسين عليه السلام از لحاظ فداكاري نشان داد در عالم پيدا نمي‏شود»(42) دانشمند اروپايي «موريس دوكبري» نيز مي‏نويسد: «امام حسين براي حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگي مقام و مرتبه از جان و مال و فرزند گذشت...»(43)

6. توكّل‏

يكي ديگر از آموزه‏هاي ارجمند قرآني توكل است، كارها را به خدا سپردن و دل از هر چه غير اوست بركندن، به يك مبدأ خبير قادر تكيه كردن و در راه او گام برداشتن است چرا كه قرآن خود فرموده است: «و مَن يَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه؛(44) هر كس بر خدا توكل كند خدا او را كافي است»: «عَلَي اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون.»(45)

امام‏حسين عليه السلام در طول سفر خود به كربلا، خدا را تنها تكيه گاه خود مي‏داند، در دومين سخنراني خود در روز عاشورا پس از آن‏ كه هر دو سپاه آماده‏ نبرد شدند خطاب به سربازان عمر سعد فرمود: «سخن مرا بشنويد و عجله نكنيد... پس [در] كارتان با شريكان خود همداستان شويد تا كارتان بر شما مشتبه ننمايد پس درباره من تصميم گرفته مهلتم ندهيد»؛ «بي‏ترديد سرور من آن خدايي است كه قرآن را فرو فرستاده و همواره دوستدار شايستگان است.»(46)

7. جامع اضداد

عده‏اي چنين مي‏پندارند كه انسان‏هايي كه اهل عبادت و تهجد، عرفان و خلوت گزيني‏اند در صحنه‏ اجتماع حضوري مؤثر نداشته و بالعكس انسان‏هاي حماسي و قاطع، از روحيه لطيفي برخوردار نيستند.

اما انسان قرآني در عين صلابت و قاطعيت، رئوف و در عين تهجد شبانگاهي چون شير در روز، بر دشمنان مي‏غرد قرآن رهبانيت را نمي‏پذيرد و در عين حال قطع ارتباط با خالق را نيز رد مي‏كند.

از يك‏سو بر جهاد و شهادت، هجرت و امر به معروف و نهي از منكر به عنوان عناصر كليدي شجاعت و حضور مؤثر در جامعه تأكيد مي‏كند و از ديگر سو مؤمناني را مي‏ستايد كه شب‌ها به نجواي با معبودشان مي‏پردازند.

قرآن از يك سو نجواي «وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّك»(47) سر مي‏دهد و از سوي ديگر بانگ «وَ قَاتِلُواْ الْمُشْرِكِينَ كَآفَّة»(48) بر مي‏آورد و حسين عليه السلام نيز چنين بود، آميزه‏اي از حماسه و دلاوري و شجاعت و عرفان و معنويت، دعاي عرفه‏ امام حسين عليه السلام سراسر زمزمه‏هاي عارفانه او با معبود خويش است: «اِلهي مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مساوي فكيف لايكون مساويه مساوي؛(49) خدايا كسي كه خوبي‏هايش بدي است چگونه بدي‌هايش بدي نباشد.»

جملات عارفانه‏ امام تنها يك روي سكه‏ شخصيت است اما روي ديگر شخصيت حماسي و قهرماني است كه با سلاح خون به ديدار شمشير مي‏رود و چنين مي‏سرايد كه:«اِنْ كانَ دينُ مُحَمَّدٍ لَمْ يَسْتَقِم اِلاَّ بِقتلي يا سيوف خذيني؛(50) اگر دين محمد صلي الله عليه و آله جز با كشتن من پايدار نمي‏ماند پس اي شمشيرها مرا دريابيد.»

سرور و سالار شهيدان از جمله كساني بود كه به اين مقام شريف نائل گشته بود و همواره ياد خدا مي‏كرد موقع حمله به دشمن ذكر «لاحول ولا قوّة اِلّا باللَّه العلي العظيم» مي‏گفت. هنگام احساس خطر مرگ «اناللَّه و انا اليه راجعون» بر زبان جاري مي‏ساخت. هنگام رسيدن به كربلا از بلاها و مصيبت‏هاي آن به خدا پناه مي‏برد «الّلهم أَعوذُبِكَ مَنِ الكَربِ وَ البَلاء.»

8. جاودانگي‏

قرآن كريم كتابي است كه با گذشت زمان رنگ كهنگي بر چهره‏ مفاهيم بلندش نمي‏نشيند و همواره ماندگار و جاودانه است. مردي از امام صادق عليه السلام سؤال كرد چگونه است كه قرآن با بحث و گفتگو در مورد آن فرسوده نمي‏شود و همواره شاداب و تازه است؟ حضرت فرمودند: «بدان جهت كه خداوند قرآن را مخصوص عصر و دوراني خاص قرار نداد. همچنان كه آن را به مردم خاصي اختصاص نداده است بلكه قرآن براي همه‏ اعصار جديد و نزد هر گروهي تا به قيامت تازه است.»(51)

از آنجا كه سرشت سيره‏ گفتاري و رفتاري امام‏حسين عليه السلام با آموزه‏هاي قرآني عجين گشته است،شخصيت، قيام و سيره‏ او جاودانه است. حضرت زينب، شير زن كربلا، اين جاودانگي را پيش‏بيني كرده و خطاب به امام سجاد در دلداري آن حضرت بعد از واقعه دلخراش عاشورا مي‏فرمايد: «... بر فراز آرامگاه پدرت قبله‏اي ترتيب خواهد داد كه نشانه‏هايش كهنه نمي‏گردد و گذشت روزگار آن را از بين نمي‏برد، هر چه ستمگران براي نابودي آن كوشش كنند، هرگز به خواسته‏ خود نائل نمي‏شوند، پيوسته شكوه و جلال آن رو به افزايش است.»(52)

شيخ «عبدالحسين الاعم» شاعر متعهد عرب در سوگ شهادت آن حضرت شعري ناظر به همين معنا دارد كه:

«گرچه جسم مطهر حسين عليه السلام در صحراي كربلا مدتي اندك بدون دفن باقي ماند... ليكن قبر او در درون سينه و قلب دوستدارانش تا ابد جاي دارد.»(53)

9. حق تلاوت قرآن‏

در قرآن، ايمان‏آورندگان به اين كتاب الهي كساني معرفي شدند كه حق تلاوت را بجا آورند: «الَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلئكَ يُؤْمِنُونَ بِه؛(54) كساني كه كتاب آسماني به آن داديم و آن ‏را چنان كه بايد مي‏خوانند ايشانند كه بدان ايمان دارند.»

امام صادق عليه السلام درباره‏ چگونگي رعايت حق تلاوت قرآن مي‏فرمايد: «آياتش را روشن و شمرده مي‏خوانند، سعي مي‏كنند معنايش را بفهمند، احكام و فرامينش را به كار مي‏بندند و به وعده‏هايش اميدوارند و از عذابش مي‏ترسند... به خدا سوگند كه حق تلاوت قرآن به حفظ آيات و پشت‏سر هم خواندن حروف و كلمات و تلاوت سوره‏ها و مطالعه حواشي آن نيست...»(55)

امام حسين از كساني بود كه در گفتار و كردار حق تلاوت قرآن را رعايت كرد از اين‏رو در قسمتي از زيارت‏نامه‏اش مي‏خوانيم: «أشهد أنّكَ...تَلَوتَ الكتاب حَقَّ تِلاوَتِهِ...؛(56) گواهي مي‏دهم كه تو حق تلاوت قرآن را ادا نمودي» و نيز آن حضرت خدا را به خاطر فراگيري معناي قرآن و رسيدن به مقام فقاهت ديني حمد و سپاس مي‏گويد:«اللهم اِني اَحْمَدُكَ عَلي‏ ان اَكْرَمْتَنا بِالنَّبُوَّةِ وَ علَّمْتنَا القرآن و فقَّهتَنا في الدّين.»(57)

10. حق‏گويي‏

قرآن كريم خود سخن حق است «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِين»(58)؛«وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِ‏ّ...»(59)

امام حسين عليه السلام نيز زندگي و گفتارش بر مبناي حق و راستي بود چرا كه بر مبناي آيه‏ تطهير امامان از هر گونه ناحق و پليدي مبرايند. در بخشي از زيارت آن بزرگوار كه خطاب به ايشان است مي‏خوانيم: «أَنَّ الحقَّ مَعَكَ و اِلَيْكَ وَ أنتَ أهْلُهُ و مَعْدِنُه؛(60) همانا حق با تو و به سوي توست و تو اهل حق و معدن آن هستي.»\

11. چند بُعدي بودن‏

قرآن كريم كتابي است كه از زواياي مختلف مي‏توان به آن نگريست هر چند همه‏ اين ابعاد در يك جهت و آن هم هدايتگري است آيت‌اللَّه جوادي آملي در اين‏باره چنين مي‏نويسد: «آيات قرآن كه خود را هدايتگر مردم مي‏داند «هدي للنّاس»(61) طوري تنظيم شده است كه هر كس مي‏تواند به مقدار سطح فكر خود از خرمن معارف و مآثر آن خوشه‏اي بر گيرد، هم براي عارفان، حكيمان و ساير انديشوران برنامه‏ هدايتي دارد و هم براي توده‏ مردم و اعراب بيابانگرد. سالار شهيدان، حسين‏بن علي عليه السلام همانند قرآن در چهره‏هاي گوناگون براي مردم جهان درخشيد، براي عارفان در چهره‏ دعاي عرفه، براي زمامداران حامي قسط و عدل و حامي مستضعفان و محرومان در چهره‏ نهضت و قيام عليه طغيانگران امويان، براي پرهيزكاري در چهره‏ تارك دنيا و براي ديگران در چهره‏هاي ديگر...»(62)

12. حضور در محضر الهي‏

عارف، عالم را محضر خدا مي‏داند و او را شاهد و ناظر بر جميع امور مي‏شمارد. در قرآن كريم مي‏خوانيم كه «قُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَي اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون ...؛(63) و بگو [هر كاري مي‏خواهيد] بكنيد كه به زودي خدا و پيامبر و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست.»

امام حسين عليه السلام در روز عاشورا بعد از شهادت اصحاب سرش را به آسمان بلند كرد و گفت: «الَّلهُمَّ اِنّك تَري‏ ما يُصْنَعُ بولد نبيّك؛(64) خدايا تو شاهدي كه با پسر پيغمبر تو چه مي‏كنند.» همچنان كه پس از شهادت طفل شيرخوار دست مبارك خود را زير گلوي او گرفت وقتي كه دستش پر از خون شد آن را به طرف آسمان پاشيد و گفت: «هَوّن عَلي ما نَزَل بي أنّه بعين اللَّه؛ آن ‏چه كه اين مصيبت را بر من آسان مي‏كند اين است كه اين مصايب در محضر خدا و منظر او واقع مي‏شود.»

امام در قتلگاه و عروجگاه، عصر عاشورا در نيايشي عاشقانه با تن و بازوي زخمدار چنين عرضه مي‏دارد: «بر قضا و حكم تو صبر مي‏كنم، اي خداي من، جز تو خدايي نيست. اي فريادرس فريادگران.»

13. خوف و خشيت الهي‏

قرآن كريم مؤمنان را مي‏ستايد كه فقط از خدا مي‏ترسند و جز او از كس ديگر هراس ندارند:«الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّه ...؛(65) كساني كه پيام‏هاي خدا را ابلاغ مي‏كنند و از او مي‏ترسند و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند... .»

سيره‏ عملي امام حسين در جريان كربلا مصداق واقعي اين آيه است چرا كه اگر ترس از نابودي خود و فرزندانش را داشت هرگز پاي به اين صحنه‏ پرمخاطره نمي‏گذاشت. امام در زمره‏ عارفانه خود در دعاي عرفه چنين مي‏فرمايد كه: «الّلهم اخشاك كأني أراك؛(66) خدايا مرا آنچنان قرار ده كه از تو بيمناك باشم به طوري كه گويا تو را مي‏بينم.»

14. مقام ذكر

از ديگر اوصاف پارسايان رسيدن به مقام ذكر است. ياد خدا را در دل داشتن و همواره به ياد او بودن، ياد خدا مايه‏ آرامش است: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَنُّ الْقُلُوب»(67) و مؤمنان راستين آنانند كه خريد و فروش و مشغوليات دنيوي آن‏ها را از ياد خدا غافل نمي‏سازد. «رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تَجارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّه...»(68)

سرور و سالار شهيدان از جمله كساني بود كه به اين مقام شريف نائل گشته بود و همواره ياد خدا مي‏كرد موقع حمله به دشمن ذكر «لاحول ولا قوّة اِلّا باللَّه العلي العظيم» مي‏گفت(69) هنگام احساس خطر مرگ «اناللَّه و انا اليه راجعون» بر زبان جاري مي‏ساخت(70) هنگام رسيدن به كربلا از بلاها و مصيبت‏هاي آن به خدا پناه مي‏برد «الّلهم أَعوذُبِكَ مَنِ الكَربِ وَ البَلاء.»(71)

و بالاخره دشمنان خود را سرزنش مي‏كند كه: «شيطان بر شما مسلط شده و ياد خداي بزرگ را فراموشتان ساخته، ننگ بر شما و آنچه مي‏خواهيد، ما از خداييم و به سوي خدا باز مي‏گرديم.»(72)

15. صبر و تسليم‏

صبر در برابر مصيبت‏ها و تسليم در برابر اراده الهي يكي ديگر از خصلت‏هاي نيك عارفان است. عارف معتقد است كه آنچه در عالم وجود واقع مي‏شود قضاي الهي است و تا چيزي از جانب او مقدر نشده باشد واقع نمي‏شود. اگرچه حركت و تلاش براي دگرگوني وضع موجود و تغيير ناهنجاري‏هاي خود، قضا و قدر الهي و مرزي جدا از آن ندارد.

امام حسين عليه السلام عبد صالح خدا بود و تجسم عيني آيات الهي. در عين حال كه پهلواني بزرگ بود، عابدي تمام عيار و عارفي كامل در پيشگاه الهي بود. از «مصعب زبيري» روايت شده كه گفت: « حسين عليه السلام با فضيلت و متمسك به دين بود و نماز و روزه و حج او بسيار بود.»

در قرآن كريم هفتاد بار مقوله‏ صبر مطرح شده كه ده مورد آن مرتبط با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است. خداوند به مؤمنان دستور داده از صبر و صلوه براي حل مشكلات كمك بگيريد. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوة»(73) و در آيه ديگر «صبر و تقوا» از استوارترين امور شمرده شده است «وَ إِن تَصْبِرُواْ وَ تَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور.» (74) «تسليم» نيز اگرچه از جنس صبر است اما مقامي بالاتر است در مقام تسليم «خود»ي باقي نمي‏ماند تا انسان بگويد آنچه را جانان مي‏پسندند مورد پسند من است بلكه خود و هرچه را در اختيار دارد تسليم مولاي خود مي‏كند.

سخن حضرت اسماعيل كه در جواب «يا بُنَي إِنِّي أَرَي‏ فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُك» (75) گفت: «يَأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّبِرِين؛(76) مأموريت خود را انجام بده كه اگر خدا بخواهد مرا صابر خواهي يافت» نشانه‏ دست‏يابي آن حضرت به مقام تسليم و تفويض است.» (77)

حسين عليه السلام قهرمان صبر و تسليم است و گفتار و كردارش بر آن گواه. آن بزرگوار در وصيت‏نامه‏ خود كه به محمدبن حنفيه نوشته فرموده است: «هر كس مرا رد كند و از ياري من سر باز زند صبر مي‏كنم تا خدا بين من و قوم اموي حكم كند كه او بهترين حكم‏كنندگان است.» (78)

صبحگاه عاشورا ياران خويش را چنين به صبر فرا مي‏خواند كه: «اي كريم زادگان! صبوري كنيد زيرا مرگ چونان پلي است كه شما را از سختي‏ها و آسيب‏ها عبور داده و به بهشت‏هاي پهناور و نعمت‏هاي جاودانه مي‏رساند...» (79)

در ظهر عاشورا نيز كه تنور جنگ به شدت گرم شده بود، به شخصي كه وقت نماز را به ايشان يادآوري كرد فرمود: «نماز را به يادمان آوردي خدا تو را از نمازگران قرار دهد، بلكه اكنون وقت آن است، از دشمنان بخواهيد كه دست از جنگ بشويند تا نمازمان را بخوانيم.» و چون آنان حاضر به اين امر نشدند، سعيدبن عبداللَّه حنفي و زهير بن قين، پاسداري از جان امام را بر عهده گرفته و در اين راه شهيد شدند.

در قتلگاه و عروجگاه، عصر عاشورا در نيايشي عاشقانه با تن و بازوي زخمدار چنين عرضه مي‏دارد: «بر قضا و حكم تو صبر مي‏كنم، اي خداي من، جز تو خدايي نيست. اي فريادرس فريادگران.» (80)

16. عبادت‏

«عبادت» پيوند مخلوق با خالق و اوج كمال انساني و ارج بخشيدن خداوندي است كه نعمات فراواني به ما عطا كرده است. قرآن كريم، گاه پرستش را هدف آفرينش و گاه عامل نفي سلطه‏هاي شيطاني، و گاه زمينه‏ وحي و پيامبري و ... معرفي مي‏كند. خداوند در اين زمينه مي‏فرمايد: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون؛(81) و جن و انس را نيافريديم جز براي آن كه مرا بپرستند.»

امام حسين عليه السلام عبد صالح خدا بود و تجسم عيني آيات الهي، در عين حال كه پهلواني بزرگ بود، عابدي تمام عيار و عارفي كامل در پيشگاه الهي بود. از «مصعب زبيري» روايت شده كه گفت: « حسين عليه السلام با فضيلت و متمسّك به دين بود و نماز و روزه و حج او بسيار بود.» (82)

«عقاد» نيز گويد: علاوه بر نمازهاي پنجگانه نمازهاي ديگر بجاي آورد و علاوه بر روزه‏ ماه رمضان در ماه‏هاي ديگر هم روزهائي را روزه مي‏گرفت و در هيچ سال حج خانه‏ خدا از او فوت نشد مگر آن‏ كه ناچار به ترك شده باشد. (83)

امام حسين عليه السلام انس ويژه‏اي با نماز داشت. چنان‏كه قبلاً بيان شد از برادرش حضرت اباالفضل خواست يك شب از امويان مهلت بگيرد تا در آن شب فقط به دعا، نماز، تلاوت قرآن و استغفار و راز و نياز با خدا بپردازد.

در ظهر عاشورا نيز كه تنور جنگ به شدت گرم شده بود،به شخصي كه وقت نماز را به ايشان يادآوري كرد فرمود: «نماز را به يادمان آوردي خدا تو را از نمازگران قرار دهد، بلكه اكنون وقت آن است، از دشمنان بخواهيد كه دست از جنگ بشويند تا نمازمان را بخوانيم.» و چون آنان حاضر به اين امر نشدند، سعيدبن عبداللَّه حنفي و زهير بن قين، پاسداري از جان امام را بر عهده گرفته و در اين راه شهيد شدند. (84)

17. عزت‏طلبي و ذلّت ستيزي‏

عزّت از آن خداست و هر كس طالب عزت است بايد آن را نزد خدا بجويد «مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا.»(85) در قرآن كريم خطاب به پيامبر خود مي‏فرمايد كه: «وَ لَن تَرْضَي‏ عَنكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصاري حَتَّي‏ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم؛ (86) يهود و نصاري‏ هرگز از تو خشنود نخواهند شد تا زماني كه از آنان تبعيت كني.» بنابراين در صورتي كه پيامبر ذلت تبعيت از آنان را بپذيرد تا آن‏ها از او خشنود مي‏گردند و توطئه نكنند. اما در ادامه آيه خداوند به پيامبر دستور مي‏دهد كه بگويد: «إِنَّ هُدَي اللَّهِ هُوَ الْهُدَي‏» (87) به طور قاطع و با عزت تمام سخن آنان را رد كند.

اساساً نفوذناپذيري از صفات قرآن است، هرگونه بطلان، دروغ، تحريف، تغيير و شكست در آن راه ندارد. از اين‏رو درباره‏ صفت قرآن در اين كتاب مي‏خوانيم «إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ * لَّا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِه؛ (88) اين كتاب نفوذناپذير [و صاحب عزّت] است هيچ باطلي چه از پيشِ رو يا از پشت سر به آن راه نمي‏يابد...»

امام عليه السلام در روز عاشورا در مقابل سپاه دشمن فرياد بر آورد كه: «آگاه باشيد كه زنازاده پسر زنازاده (ابن زياد) مرا بين دو چيز مخيّر ساخته يا شمشير كشيده آماده جنگ شوم و يا لباس ذلّت بپوشم و با يزيد بيعت نمايم ولي ذلت از ما بسيار دور است.»

سيره‏ امام حسين عليه السلام نيز بر مبناي همين حبل متين الهي بود و لحظه‏اي تن به ذلت و سر به خواري نداد و سطر سطر قيام او نشانگر عزت‏مداري و پايداري بر راه هدايت الهي بود.

امام عليه السلام در روز عاشورا در مقابل سپاه دشمن فرياد بر آورد كه: «آگاه باشيد كه زنازاده پسر زنازاده (ابن زياد) مرا بين دو چيز مخيّر ساخته يا شمشير كشيده آماده جنگ شوم و يا لباس ذلّت بپوشم و با يزيد بيعت نمايم ولي ذلت از ما بسيار دور است.» (89)

پي‌نوشت‌ها:

1. بحار الانوار، ج 98، ص 355.

2. منبع پيشين، ج 23، ص 133: مرحوم سيد هاشم بحريني در كتاب غايه المرام اين حديث را با سي و نه سند از دانشمندان اهل تسنن و با هشتاد سند از دانشمندان شيعه نقل كرده است.

3. نهج البلاغه، خطبه‏ 154.

4. مزمل/ 20.

5. محمد/ 24.

6. تفسير البرهان، ج 1، ص 100.

7. الفتوح، ج 5، ص 14.

8. احزاب/ 33.

9. قصص/ 21 و 22.

10. قصص/ 22 ؛ الفتوح، ج 2، ص 25.

11. تاريخ طبري، ج 3، ص 28.

12. بحارالانوار، ج 44، ص 392 و ج 45، ص 3.

13. كهف/ 9.

14. بحار الانوا، ج 45، ص 32 و 188.

15. بقره/ 137.

16. معالي السبطين، ج 2، ص 115.

17. بقره/ 138.

18. توبه/ 111.

19. بقره/ 207.

20. حماسه و عرفان/ 247.

21. بحار الانوار، ج 44، ص 328.

22. بحارالانوار، ج 44، ص 377.

23. بقره/ 237.

24. فصلت/ 34.

25. سفينه‌البحار، ماده‏ خ ل ق، ج 2، ص 116.

26. اسراء/ 37.

27. زمر/ 72.

28. فرقان/ 63.

29. شعراء/ 215.

30. بحارالانوار، ج 44، ص 189.

31. حشر/ 9.

32. انسان/ 8 و 9.

33. پرتوي از عظمت حسين عليه السلام، به نقل از سمعوالمعني، ص 150 - 151.

34. همان، ص 168 - 169، به نقل از سمعوالمعني، ص 151.

35. نساء/ 86.

36. آل عمران/ 104.

37. ر.ك: «نصيحت‏گري و خيرخواهي» در همين مقاله.

38. بحار الانوار، ج 44، ص 329.

39. بقره/ 207.

40. انسان/ 8 و 9.

41. حماسه عرفان، ص 246.

42. مجله نور دانش، سال دوم، ش 3.

43. تاريخ سياسي اسلام، ج 1، ص 451.

44. طلاق/ 3.

45. ابراهيم/ 12.

46. بحارالانوار، ج 45، ص 6/ تاريخ‏الطبري، ج 3، ص 318، برگرفته از آيات: اعراف‏196/ و يونس/ 71.

47. اسراء/ 79.

48. توبه/ 36.

49. دعاي عرفه، مفاتيح الجنان.

50. اعيان الشيعه/ 581.

51. بحار الانوار، ج 17، ص 213.

52. مقتل مقرم، ص 397 - 398.

53. قرآن،حسين،شهادت، ص 118.

54. بقره/ 121.

55. تنبيه الخواطر و نزهه النواظر، ج 2، ص 236، نقل از ميزان الحكمه، ج 10، ص 4824.

56. كامل الزيارات، ص 371.

57. تاريخ الطبري، ج 3، ص 315.

58. حاقه/ 51.

59. مائده‏48/.

60. بحار الانوار/ ج 100، ص 294 و 20.

61. بقره/ 185.

62. حماسه و عرفان، ص 229 - 230.

63. توبه/ 105.

64. بحارالانوار، ج 44، ص 321.

65. احزاب/ 39.

66. مفاتيح الجنان، دعاي عرفه.

67. رعد/ 28.

68. نور/ 37.

69. بحارالانوار، ج 45، ص 50.

70. بحارالانوار، ج 44، ص 379.

71. پيشين، ص 381.

72. پيشين، ج 45، ص 6.

73. بقره/ 153.

74. آل‏عمران/ 186.

75. صافات/ 102.

76. صافات/ 102.

77. حماسه و عرفان، ص 258.

78. بحارالانوار، ج 44، ص 330.

79. معاني الاخبار، ص 289.

80. مقتل مقرّم، ص 283.

81. ذاريات/ 56.

82. پرتوي از عظمت حسين عليه السلام، ص 165، به نقل از اسدالغابه، ج 2، ص 20.

83. منبع پيشين، به نقل از: ابوالشهدا/ 73.

84. پيشين.

85. فاطر/ 10.

86. بقره/ 120.

87. بقره/ 120.

88. فصّلت/ 41 - 42.

89. لهوف، ص 139، مقتل الحسين للخوارزمي، ص 9 و 10.

علي اسعدي