نظرات شاعران و نویسندگان درباره ادبیات عاشورایی
شعر و داستان عاشورایی، شاخه‌ای جدی از ادبیات مذهبی و دینی ماست که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد توجه اهالی فرهنگ و ادب قرار گرفت . در این مطلب سخنان 14 شاعر و نویسنده در این زمینه گردآوری شده است که با هم می خوانیم .
محمد علی سپانلو - شاعر و مترجم ادبیات : شعر عاشورایی، گونه‌ای جدی از شعر معاصر است.
متاسفانه ادبیات مذهبی از تحقیقات تاریخی فاصله گرفته است و به اطلاعات کلیشه ای و بعضا غیر موثق بسنده می شود.
صریحا می گویم که با تکیه بر اطلاعات ناقصی که مداحان از واقعه عاشورا می دهند، نمی توان شعر خوب گفت.
این شاعر با اشاره به تاریخ شعر آیینی عنوان کرده است: از مرحوم محتشم کاشانی با اثر ماندگارش در زمینه عاشورا که بگذریم، کسانی مانند"عارف " و تنی چند از شعرا در دیوان های خود از این واقعه و سایر موضوعات دینی گفته اند، اکنون نیز به طور قطع، اشعاری با این حال و هوا هست که در فرصتی دیگر می توان درباره شان بیشتر حرف زد.
اگر شاعر و نویسنده، به موضوعی که انتخاب می کند، اعتقاد جدی و عمیق داشته باشد، حتما اثری قابل توجه ارائه خواهد شد، در زمینه آثار دینی و آیینی نیز این نکته صادق است.
وی با بیان این که پادشاهان صفویه به شعرای زمان خود می گفتند "برای اهل بیت( ع ) شعر بگویید و پاداش خود را از خود آنان طلب کنید" تصریح کرد: ادبیات دینی باید از درون فرد بجوشد، نه این که از او خواسته شود که در این زمینه به خلق اثر بپردازد.
سپانلو که به زودی، رمانی از سرگذشت "ملک الشعرای بهار" را برای دومین بار منتشرمی کند، گفت: اگر شاعر و نویسنده، به موضوعی که انتخاب می کند، اعتقاد جدی و عمیق داشته باشد، حتما اثری قابل توجه ارائه خواهد شد، در زمینه آثار دینی و آیینی نیز این نکته صادق است.
وی با بیان این که شعر عاشورایی و دینی، گونه ای جدی از شعر معاصر ماست، دستیابی به آثار دینی قوی را نیازمند پشتوانه تحقیقاتی و مطالعاتی دانست و گفت: در اثر گرانسنگی مانند " تاریخ طبری " حتی درخشش گوشواره های حضرت زینب(س) هم بیان شده است و در کل، مطالعه متون تاریخی مستند، بی تردید برای نویسنده و شاعر امروز که دغدغه های دینی و اعتقادی دارد، بسیار قابل استفاده است.دکتر محمد رضا سنگری - نویسنده، منتقد ادبی و استاد دانشگاه: تداوم ادبیات مذهبی با "نقد" امکان پذیر است
اینک موعد تقویت این نوع از ادبیات و نقد جدی آثار است، اگر می خواهیم ادبیات مذهبی تداوم یابد، باید تعارف را کنار بگذاریم و آثار را از صافی نقد عبور دهیم.
در طول دوران مبارزه و پس از به ثمر نشستن انقلاب اسلامی، موجی وسیع و گسترده از مضامین و واژگان و در بیانی کلی تر، فرهنگ اسلام را به فراخنای ادب کشید.
وی افزود: بعد از انقلاب اسلامی، احساسات شورانگیز مذهبی در تار و پود ادبیات ما تنیده شد و رفته رفته بر پختگی و قوت آن افزوده گشت.
سنگری که کتابی با موضوع نقد و بررسی شعر انقلاب اسلامی منتشر کرده است، یادآور شد: اغلب سروده های موفق شاعران ما در توصیف صحنه های نبرد هشت ساله و پایداری ما در برابر بیگانگان، از اندیشه و حماسه بزرگ عاشورا تاثیر مستقیم پذیرفت، شعرهایی که در ظاهر با عاشورا مرتبط نبودند، اما وامدار اندیشه عاشورایی شدند و همین نکته، عامل پیوند بیشتر مخاطبان با این آثار گردید.محمد شمس لنگرودی - شاعر و محقق ادبی: نگفتن شعر برای عاشورا، دلیل بی علاقگی نیست
همه ما به پدر، مادر و فرزند خود علاقه مند هستیم و به آنها از صمیم وجود، عشق می ورزیم اما کمتر شاعری است که در این موضوعات، شعری سروده باشد، حال آیا شاعرانی که چنین شعری نگفته اند، نسبت به بستگان و نزدیکان خود بی علاقه و بی تفاوت هستند؟
این طور نیست که در همین چند سال اخیر، ما به یکباره صاحب ادبیات آیینی و شعر مذهبی شده باشیم .
وی افزود: همان طور که شعر سیاسی، شعر طنز، شعر اجتماعی و دیگر گونه های شعری داریم، شعر مذهبی هم وجود دارد و تعدادی از اشعار را می توان در این زمره به حساب آورد، اما نمی توان گفت که هر شعری برای امام حسین(ع) سروده شده باشد، یا انگشت اشاره شاعر، موضوعی دینی را نشانه رفته باشد، مشخصا آن شعر، شعر مذهبی و آیینی است.
این شاعر و محقق ادبی، با بیان این که الزاما با تظاهر به این که به موضوعی علاقه مند هستیم، شعر خوبی متولد نخواهد شد، تاکید کرد: حادثه ای مانند "عاشورا " مربوط به قرن ها پیش است و طبیعتا افق ادبیات مذهبی و آیینی نیز، عمری به اندازه زمان های سپری شده دارد.
شمس لنگرودی تصریح کرد: همه ما می دانیم که "شعر" هنری خود جوش است و این جوشش، باید در ذات شعر و شاعر باشد.
این شاعر خاطر نشان ساخت: با وجود سابقه ادبیات مذهبی در ایران، قطعا یک عده خاص و موقعیت طلب، نمی‌تواند مدعی شعر مذهبی و عاشورایی باشد، به نظر من پاره ای از این شعرها، شعرهای دولتی هستند و به همین دلیل، نتوانسته اند تاثیر لازم را بر جامعه و مخاطبان خود داشته باشند.ضیاء الدین ترابی - شاعر و منتقد ادبیات : شعر آیینی، نیازمند تنوع در قالب است
محدود کردن شعر آیینی در قالب های شناخته شده کلاسیک، این نوع از ادبیات را دچار ایستایی می سازد.
عده ای فکر می کنند که حادثه و حماسه را فقط باید موزون و مقفا به مخاطب انتقال داد، در صورتی که گاه، تاثیر یک نثر یا شعر آزاد، در میان مخاطبان، بیشتر و عمیق تر است.
سراینده مجموعه شعر "سرخ، از پرنده و پرواز" افزود: آثار موجود در قلمرو شعر دینی و مذهبی در حد این که با مخاطب خود ارتباط برقرار کند، خوب است اما راضی کننده نیست و متاسفانه بیشتر با موضوعات دینی در ادبیات و هنر، برخورد شعاری شده است .
ترابی تصریح کرد: شعر دینی هم باید مانند سایر شعرهای دیگر، از جانمایه ای قوی برخوردار باشد و بیش از آن که برای مخاطب شعار بدهد، باید او را به حیطه اندیشه ببرد.حسین اسرافیلی - شاعر: رویکرد شاعران جوان به شعر عاشورایی جدی تر است
شاعران، به اندازه ای در مورد عاشورا و امام حسین (ع) شعر گفته اند که می توان "شعر عاشورا " را مستقل از شعر آیینی مورد نقد و بررسی قرار داد.
به غیر از شعر عاشورایی که بخش بزرگی از شعر آیینی را در برمی گیرد، باقی شعرهای مذهبی، باید با عنوان شعر آیینی نقد و بررسی شوند، زیرا شعر عاشورایی با حجم زیاد و میزان تاثیرگذاری اش در بین مردم، می تواند به طور مستقل مورد بررسی قرار بگیرد.
وی با بیان این که طی این سالها، رویکردی جدی به شعر عاشورایی در بین شاعران جوان مشاهده می شود، افزود: چه شاعرانی که صاحب مجموعه شده اند و چه شاعرانی که به چاپ شعرهایشان در مطبوعات اکتفا می‌کنند، طی این سالها، اشعار خوبی در رثای امام حسین(ع) و یارانش سروده اند.
این شاعر خاطر نشان کرد: البته این رویکرد جدی و ویژه در تمام دوران ها نسبت به شعر عاشورایی وجود داشته، به طوری که حتی شاعران اهل سنت نیز شعرهای خوبی در رثای سالار شهیدان دارند.سیمین دانشور - نویسنده و همسر زنده یاد جلال آل احمد: نهادهای فرهنگی، اهل قلم را مجبور به سفارش نویسی نکنند
مثنوی مولوی با تمام تمثیلاتش، ریشه های محکمی در قرآن و اندیشه های دینی و اعتقادی دارد.
ادبیات دینی و مذهبی، همواره در این مملکت نفس می کشد و در این که این نوع از ادبیات هست، تردیدی نیست.
دانشور در ادامه افزود: من معتقدم که این نوع ادبیات، بر اثر شناخت و تامل نویسنده یا شاعر از حوزه دین متولد می شود، نه این که نهادهای حکومتی در بخش فرهنگ، از اهل قلم بخواهند که در این زمینه اثری خلق کنند، با این تصور که ادبیات دینی تداوم داشته باشد، چون محصول این اقدام، تولید آثاری ضعیف و بی رمق است.
همسر جلال آل احمد، با بیان این که طبیعتا یک حکومت اسلامی باید مروج و مشوق هنر و ادبیات دینی و مذهبی باشد و در همین اندازه، قابل تقدیر است، خاطرنشان ساخت: ادبیات، بیشتر شخصی و فردی است و آن چه به وجود می آید، حاصل یک فکر و قلم است.
دانشور در بخشی دیگر از صحبت های خود گفت: مثلا راجع به شهدای جنگ، آثاری در حوزه داستان به برخی از نویسندگان ما پیشنهاد شده است، من اغلب این آثار را خوانده ام، متاسفانه نه حق مطلب درباره شهدا ادا شده و نه قوت ادبی داشته اند.
این نویسنده تصریح کرد: البته آثاری در حوزه ادبیات دینی و عاشورایی از"شهریار"،"علی موسوی گرما رودی" و "طاهره صفارزاده" خوانده ام که به نظر من آثار قابل توجهی هستند، خود شهریار با شعر معروف "علی ای همای رحمت" توانست به چهره ای ماندگار در حوزه ادبیات دینی به جهان معرفی شود.منیژه آرمین - نویسنده : داستان دینی "ضعیف"، نوشته نشود بهتر است
ادبیات امروز ما باید وقایع "عاشورا" را در جریان زندگی عادی مخاطبان خود مطرح کند و در ساده سازی این مفاهیم، تلاش جدی شود.
از طرفی، نگاه مستقیم به این موضوعات هم سپری شده و داستان های دینی ما باید قادر باشند در خواننده خود همذات پنداری به وجود بیاورند.
این نویسنده که در داستان " شب و قلندر" بخشی از اثر را با حادثه عاشورا مرتبط نموده است، افزود: معتقدم که هنوز اثری جدی در حوزه ادبیات داستانی با موضوع عاشورا خلق نشده است، البته نباید تولید چنین آثاری، به عنوان هدف اصلی مطرح باشد و از دیگر عناصر مثل خلاقیت و... غفلت شود، به نظر من داستان دینی ضعیف، نوشته نشود، بهتر است.
"آرمین" به تازگی کتابی را آماده انتشار کرده که در آن به مقایسه شخصیت های "مثنوی مولوی" و"کمدی الهی" دانته پرداخته است . به گفته وی، هنوز نام اثر و ناشر آن مشخص نیست.مصطفی جمشیدی - نویسنده : "نگاه نزدیک به واقعه " در داستان های دینی کم رنگ است
جریان ادبیات عاشورایی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فعال شد. قبل از انقلاب نیز عاشورا به عنوان یک پدیده و مفهوم ریشه دار و به عنوان مظهر ظلم ستیزی مطرح بود اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این جریان، در ادبیات و هنر ما شکلی گسترده و فراگیر به خود پذیرفت و آثار متعددی با این پس زمینه متولد شدند.
این نویسنده که آخرین کتابش، رمان "لغات میغ" را توسط انتشارات روزنه منتشر کرده است، افزود: دستیابی به نگاه عمیق و نزدیک به واقعه، نیازمند مطالعه و کاوشی دقیق است که بی تردید یک نویسنده نباید نسبت به آن بی توجه باشد.
جمشیدی در پایان، با تاکید بر لزوم نگاه دوباره به حادثه عاشورا توسط اهالی ادبیات، تصریح کرد: سالهاست فقدان یک مرکز پژوهشی فعال و موثر در زمینه های تاریخی احساس می شود، اگر هم مرکزی با این مشخصه وجود دارد، از چشم نویسندگان ما که یکی از وظایفشان، توجه به تاریخ نگاری درست است، پنهان مانده است.رضا اسماعیلی - شاعر: مستقیم گویی در ادبیات دینی، دافعه برانگیز است .
تمام اشعاری که از منظر انسانی سروده شده و جهان بینی اسلامی در آن جریان دارد، می تواند شعر دینی و عاشورایی تلقی شود.
شعر عاشورایی، در بدنه و ساحت ادبیات آیینی است و تفکیک این نوع از ادبیات که برخی نسبت به آن اصرار می ورزند، به دلیل اقتدار موضوعی خاصی است که در عاشورا نهفته است.
این شاعر که مجموعه شعر "آسمانی ها" ی خود را با موضوع دفاع مقدس در انتشارات پازینه به چاپ دوم رسانده است، افزود: اشعاری که ما را به کرامت انسانی و مفاهیم اساسی زندگی رهنمون می سازند و مخاطب خود را به ایستادگی و مقاومت در برابر ظلم و سلطه دعوت می کنند، دینی و آیینی اند.
اسماعیلی یادآور شد: در عصر حاضر، باید با دید وسیعتری به ادبیات آیینی نگریست تا آثار قوی تری در این زمینه خلق شود، زیرا مستقیم گویی، ضمن آن که جاذبه خاصی ندارد، می تواند دافعه برانگیز نیز باشد.دکتر طاهره صفار زاده ، شاعر ، مترجم قرآن و استاد دانشگاه: شعر مذهبی باید از " اندیشه " بگوید
شعر امروز صرفا نباید به مدح اهل بیت(ع) بپردازد، اگر قرار به مداحی است، پیشتر، مداحانی بوده اند که بهتر از ما این حرف ها را زده اند.
در زمانی زندگی می کنیم که جهان، تشنه شنیدن حقایق است، شاعر امروز دیگر نباید در بیان عظمت اهل بیت(ع) از خورشید و ماه و ستاره مدد بجوید و اجرام سماوی را خرج کند، هر چه قدر در ادبیات دینی به این کلیشه ها نزدیک شویم، قطعا از اصل ماجرا و اندیشه فاصله می گیریم .
هیچ شاعری نظیر "محتشم کاشانی" قادر نخواهد بود این چنین هنرمندانه به حادثه "عاشورا" نگاه کند .
این شاعرکه شعر" سالار صبر" را با موضوع حضرت زینب(س) و صبوری آن حضرت در حادثه خونین عاشورا سروده است، افزود: برای گفتن و نوشتن از اهل بیت(ع) باید زبان زمان را جست و جو کرد.
دکتر صفار زاده یادآور شد: ترجیع بند معروف محتشم کاشانی ( باز این چه شورش است که در خلق عالم است ) در اهمیت و زبان خود یگانه است، البته قرار نیست که شاعران امروز ما نیز مانند او حرف بزنند، هر چند معتقدم که دیگر هیچ شاعری نظیر محتشم کاشانی قادر نخواهد بود این چنین هنرمندانه به حادثه عاشورا نگاه کند.
شعر "سالار صبر" در مجموعه اشعار صفارزاده (اولین شماره از مجموعه گزیده ادبیات معاصر- نیستان) به چاپ رسیده است.سیمین دخت وحیدی ، شاعر: ادبیات دینی ما، چند بعدی است
بخشی از موفقیت شعر جنگ ما هم به دلیل تنفس شاعران در حال و هوای عاشوراست.
از صدر اسلام تا قبل از پیدایش انقلاب اسلامی، مرثیه سرایی، رجز خوانی و حماسه سرایی در میان زنان سابقه زیادی نداشته است، فقط معدودی از زنان عرب به منظور ترغیب رزمندگان خود در صحنه های کارزار به رجز خوانی و حماسه سرایی می پرداختند و یا در غم از دست دادن عزیز خود، مرثیه می سرودند.
این شاعر با اشاره به این که زنان اهل قلم نیز پا به پای مردان در وادی ادبیات دینی و آئینی حرکت کرده اند و این رویکرد وسیع، باعث شده است که آثاری در خور تامل در زمینه های دینی خلق شود، افزود: از نظر فرم شعری، تغییر زبان در ادبیات دینی، به جذب مخاطب بیشتر در این زمینه منجر شد و مدت هاست شعر دینی و مذهبی ما، صرفا از سوگ نمی گوید، بلکه به حماسه، اجتماع و سیاست هم می پردازد و حالت چند بعدی پیدا کرده است.
این بانوی شاعر که مجموعه ای از شعر زنان شاعر بعد از انقلاب را در مجموعه ای با عنوان "از نگاه آینه ها " گرد آورده است، از نهادهای فرهنگی کشور خواست تا نسبت به هنر و ادبیات متعهد، احساس مسئولیت بیشتری از خود نشان دهند.عبدالرحیم سعیدی راد ، شاعر و منتقد ادبیات: شاعر عاشورایی باید به درک روشنی از حماسه برسد
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مضامین دینی و اعتقادی به عنوان مولفه ای جدی و تاثیرگذار به حیطه ادبیات راه یافت که بی تردید یکی از این مضامین، عاشورا و مسائل مربوط به آن است.
ادبیات، خاصه شعر عاشورایی، مانند خود حماسه عاشورا نسل به نسل روایت می شود و هر چه قدر به جلوتر می‌رود، به پختگی و صلابت بیشتری می رسد.
وی با تاکید بر این که یک شاعر و نویسنده عاشورایی باید به درک روشنی از حماسه عاشورا و ابعاد کلی حادثه دست یابد، خاطرنشان ساخت: به تصویر کشیدن مظلومیت عاشورائیان نیز می تواند شکل و گونه حماسه به خود بگیرد، بنابراین نمی توان گفت اگر شاعری در شعرش، تصویری ظاهری از حماسه ارائه نکند و به جنبه های دیگرعاشورا بپردازد، شعر حماسی در زمینه عاشورا خلق نشده است.
این شاعر که اشعار متعددی با موضوع عاشورا منتشر کرده است، یادآور شد: پیوند نسل های جدید ادبیات با مضامین و موضوعات دینی و اعتقادی را باید به فال نیک گرفت اما از نقد آثار ادبی نیز نباید غافل شد، چرا که نقد اصولی، امکان رشد بیشتر را فراهم می آورد.کامران شرفشاهی - شاعر: "شعر عاشورایی " حامی جدی نداردپ
متاسفانه در روزگار ما، علی رغم جهش عظیمی که در سرودن شعر عاشورایی صورت گرفته، حمایت چندانی از شاعران و فعالان این حوزه معنایی به عمل نیامده و بسیاری از آثار قوی در این زمینه هنوز منتشر نشده است.
دیدار امام حسین(ع) با "فرزدق"، شاعر نامدار عرب، قبل از واقعه عاشورا و اشعار دیگری که پس از شهادت امام سروده، نشانگر آن است که ادبیات عاشورا، ادبیاتی پویا، با پیشینه ای سترگ و قابل تامل است.
این شاعر افزود: از قرن چهارم هجری به بعد چنان که در شعر شاعرانی مانند " کسایی مروزی" شاهد هستیم، ادبیات عاشورا به عنوان ادبیاتی که بیانگر عالی ترین و والاترین جلوه های ارزشی و آرمانی است، معرفی شد و این تفکر، هرگز در قاموس فرهنگ ما رنگ نمی بازد.
شرفشاهی حضور شاعران و نویسندگان جوان را در حوزه ادبیات عاشورایی قابل تحسین دانست و یاد آور شد: حذف تفکر دینی و معرفتی از بدنه ادبیات ما غیر ممکن است.سعید وزیری - نویسنده : "سوگ " بخش اعظم ادبیات مذهبی نیست
اگر ادبیات عاشورا، قوی تر از این که هست، به میدان می آمد، ما امروز، شاهد مراثی، شعرها و نوحه های ضعیف و کم ارزش نبودیم.
واقعا دل هر انسان فرهیخته و اهل بیت دوستی به درد می آید، وقتی که در ایام شهادت و سوگواری امام حسین(ع) یا دیگر معصومین، شعرواره‌ها و آثار بسیار ضعیف و بعضا به دور از شان اهل بیت(ع) خوانده و شنیده می‌شود.
وی که آثار ادبی متعددی را در کارنامه فرهنگی خود دارد، افزود: شعر و داستان مذهبی، نوعی از انواع ادبیات ماست و هنوز جای کار جدی دارد، اما به اعتقاد من باید با رویکردی اجتماعی به وقایعی نظیر عاشورا پرداخت و به سوز و گدازهایی که دیگر کلیشه ای شده است، پایان داد، چرا که سوگ و سوگواری فقط بخشی از این نوع ادبیات است و قطعا بخش اعظم آن نیست.