حضرت ابامحمد حسن بن علی المجتبی نخستین فرزند امام امیرالمومنین علی علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و نخستین نوه پیامبراکرم حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله است.
بنابر گزارش‌های تاریخی، نام «حسن» را پیامبر اکرم از طریق وحی الهی برای او برگزید و او را بسیار دوست داشت. ایشان هفت سال از عمر خود را با پیامبر اکرم همراه بود و در بیعت رضوان و ماجرای مباهله با مسیحیان نجران حضور داشت. از پیامبر اکرم نقل شده است که فرمود: ای حسن، تو از جهت آفرینش (صورت) و اخلاق ( سیرت و رفتار) شبیه ترین خلق به من هستی.
فضایل امام حسن مجتبی (ع) در منابع شیعه و اهل‌سنت آمده است ایشان از اصحاب کساء است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شد.
آیه اطعام، آیه مَوَدَّت، و آیه مُباهله نیز درباره اصحاب کسا نازل شده است.حضرت دو بار تمام دارایی‌اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیمی از اموالش را به نیازمندان داد. گفته‌اند به سبب همین بخشندگی‌ها، او را «کریم اهل‌بیت» خوانده‌اند. او ۲۰ یا ۲۵ بار پیاده به حج رفت.
نکاتی ویژه از زندگی امام حسن مجتبی علیه السلام
۱. ابن شهر آشوب روایتی نقل می‌کند که در آن امام مجتبی علیه‌السّلام خود را شبیه‌ترین فرد به حضرت خدیجه کبری (علیهاالسّلام) معرفی می‌کند و می‌نویسد: حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) در باره آیه شریفه «فی ایّ صوره ما شاءَ رکّبک؛به هر صورتی که خواست، تو را ترکیب کرد.» فرمودند: خدای سبحان علی بن ابی‌طالب را در صلب ابوطالب به صورت جدم محمد مصطفی آفرید، از این رو شبیه‌ترین مردم به رسول خدا پدرم علی بود و حسین بن علی شبیه‌ترین مردم به مادرم فاطمه زهرا و من شبیه‌ترین مردم به ام المومنین خدیجه کبری هستم.
۲. به عنوان سبط اکبر پیامبر آن چنان مورد اعتماد همگان بود که به دستور عمربن خطاب به عنوان شاهد، در شورای شش‌نفره تعیین خلیفه سوم حاضر بود. گزارش‌هایی نیز از شرکت ایشان در برخی جنگ‌ها در دوره عثمان وجود دارد. او در شورش‌های اواخر خلافت عثمان، به دستور امام علی(ع) به محافظت از خانه خلیفه پرداخت.
۳. در جنگاوری و رزم بی نظیر بود. در دوره خلافت امام امیرالمومنین همراه امام به کوفه رفت و در جنگ‌های جمل و صفین از فرماندهان سپاه بود. در جنگ جمل، وقتی که طلحه و زبیر کشته شده بودند و تنها انگیزه سپاه مقابل برای جنگیدن اتاق کوچک عایشه بر روی شتر بود ، امام امیرالمومنین ابتدا پسرش محمد حنفیه را مامور کرد تا برود و ماجرای شتر را ختم کند وی نیزه پدر را برداشت و رفت امام نتوانست از حلقه دشمن عبور کند و برگشت. امام حسن (ع) نیزه را از او گرفت و خیلی زود برگشت .چون که از حلقه دشمن گذشت و شتر را پی کرد و غائله را ختم نمود.محمد حنفیه که خودش از شجاعان عرب بود ، پیش پدر شرمنده شده بود ولی امام او را این گونه دلداری داد : “ناراحت نباش . او پسر پیامبر است ، تو پسر علی هستی!! در جنگ صفین جناح راست لشگر کوفه را فرماندهی می کردندو مالک اشتر زیر نظر ایشان می جنگیدند و به نقلی در جنگ نهروان حضور داشته و فرمانده ده هزار نفری سپاه امیرالمومنین برای مقابله با معاویه بوده که به شهادت امیرالمومنین در ماه رمضان منتهی شده است.
۴. دوران حکومت حضرت را ۶ الی ۸ ماه نوشته اند. امام مجتبی(ع) از ۲۱ رمضان سال ۴۰ قمری به مدت ۶ الی ۸ ماه خلیفه مسلمانان بود. خلافت حضرت با بیعت ۴۰ هزار نفری مردم عراق و همراهی سایر سرزمین‌های اطراف آغاز شد. اهالی شام به رهبری معاویه با این خلافت مخالفت کردند معاویه با همراهی سپاهیانی از شام به جنگ اهل عراق آمد. این جنگ در نهایت به صلح و واگذاری خلافت به معاویه، نخستین خلیفه اموی انجامید.
۵. جنگ بین امام مجتبی علیه السلام و معاویه به شکست شامیان انجامید، معاویه شبانه به عبیدالله بن عباس پیغام داد که حسن بن علی به من پیشنهاد صلح داده و کار خلافت را به من واگذار خواهد کرد. معاویه به او وعده پرداخت یک میلیون درهم داد و او به معاویه پیوست. پس از آن، قیس بن سعد فرماندهی سپاه امام را بر عهده گرفت. پس از پیوستن عبیدالله به سپاه شام، معاویه با این گمان که سپاه امام حسن(ع) ضعیف شده، دستور داد با تمام توان به آنها حمله کنند، ولی سپاه امام به فرماندهی قیس، شامیان را شکست دادند. معاویه درصدد برآمد قیس را نیز با وعده‌ای شبیه آنچه به عبیدالله وعده داده بود، از سر راه بردارد، ولی موفق نشد.
۶. یعقوبی مورخ مشهور (درگذشته ۲۹۲ق) می نویسد: معاویه چند نفر از جمله مغیره را برای گفتگو نزد حسن بن علی فرستاد. آنها وقتی از نزد وی برمی‌گشتند، با صدای بلند به گونه‌ای که مردم بشنوند، با یکدیگر می‌گفتند: خدا توسط پسر رسول خدا، خون مسلمانان را حفظ و فتنه را خاموش کرد؛ او صلح را پذیرفت. سپاهیان امام با شنیدن این سخنان برآشفتند و به خیمه او حمله کردند پس از این ماجرا یاران نزدیک امام حسن(ع) به محافظت از او پرداختند، ولی در تاریکی شب یکی از خوارج به او نزدیک شد و گفت: ای حسن مشرک شدی همان گونه که پدرت مشرک شد؛ سپس با خنجری به ران او زد و امام که سوار بر اسب بود بر زمین افتاد.حسن بن علی(ع) را بر روی تختی به مدائن بردند و در خانه سعد بن مسعود ثقفی عموی مختار بردند تا درمان شود.
۷. در احتجاج شیخ طبرسی آمده است: در حالی که امام حسن(ع) در مدائن به مداوا مشغول بود، گروهی از سران قبائل کوفه پنهانی به معاویه نامه نوشتند و اعلام فرمانبرداری کردند. آنها معاویه را به آمدن به سوی خود ترغیب کردند و قول دادند حسن بن علی را به وی تسلیم کنند یا به قتل برسانند.
به گفته شیخ مفید امام حسن(ع) وقتی این خبر و همچنین خبر پیوستن عبیدالله بن عباس به معاویه را شنید و از سویی سستی و بی‌رغبتی یاران خویش را مشاهده کرد، دریافت که تنها با عده‌ای اندک از شیعیانش، نمی‌تواند در برابر لشکر انبوه شام مقاومت کند. زید بن وهب جهنی نقل کرده است که امام حسن(ع) در مدت مداوای خود در مدائن به او گفت: به خدا سوگند اگر با معاویه بجنگم، مردم عراق گردن مرا می‌گیرند و مرا تسلیم او می‌کنند. به خدا سوگند اگر در حال عزت با معاویه صلح کنم، بهتر است که در اسارت به دست او کشته شوم یا بر من منت گذارد و از کشتنم صرف نظر کند و برای همیشه ننگی بر بنی هاشم باقی بماند.
۸. بلاذری می نویسد: معاویه، صفحه‌ای سفید و مهرشده برای حسن بن علی(ع) فرستاد تا هر شرطی که می‌خواهد در آن بنویسد. امام حسن(ع) که شرایط را چنین دید، برای مردم سخن گفت و از آنان خواست نظرشان را در مورد جنگ یا صلح بگویند. مردم با شعار «البقیة البقیة»(یعنی ما زندگی کردن و زنده ماندن را می خواهیم) درخواست پذیرش صلح کردند. و بدین ترتیب امام حسن(ع) صلح را پذیرفت. تاریخ برقراری صلح، ۲۵ ربیع‌الاول و در برخی منابع، ربیع‌الاخر یا جمادی‌الاولی سال ۴۱ قمری ثبت شده است.
۹. شروط و مواد صلح به دلیل اهمیت آن در منابع تاریخی و حدیثی شیعه و سنی ضبط شده اما در برخی منابع تفاوت‌هایی وجود دارد. اما می‌توان گفت مواردی که در همه منابع ذکر شده و مهم‌ترین مفاد این صلح نامه هستند عبارت‌اند از اینکه: معاویه به کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند و کسی را ولیعهد خود نسازد و سب امیرالمومنین در منابر ممنوع شود و شیعیان بر جان و مال و فرزندان خود ایمن باشند.
۱۰. نحوه شهادت حضرت:
معاویه بارها تصمیم بر مسموم کردن امام مجتبی علیه‌السّلام گرفت و به واسطه‌های پنهان زیادی متوسل گردید حاکم نیشابوری با سند معتبر ازام بکر بنت مسور نقل می‌کند که گفت: حسن بن علی (علیه‌السّلام) را بارها مسموم کردند، لیکن اثر چندانی نگذاشت ولی در آخرین مرتبه زهر کبدش (جگرش) را پاره پاره کرد، که بعد از آن سه روز بیش تر زنده نماند.»امام حسن علیه‌السّلام هنگام شهادت به برادرش حسین علیه‌السّلام گفت: ای برادر من این سومین بار است که مسموم می‌شوم و مانند این بار مسموم نشده‌ام و من امروز می‌میرم پس هرگاه درگذشتم مرا در کنار پیامبر خدا دفن کن چه هیچ‌کس به نزدیکی او سزاوارتر از من نیست مگر آنکه از این کار جلوگیری شود که در آن صورت نباید به‌اندازه حجامتی خون‌ریزی شود و مرا در بقیع دفن کن...
یکی از همسران امام مجتبی علیه‌السّلام جَعده دختر اشعث، است. بنا بر نقل ابوالفرج اصفهانی نام‌های سکینه، عایشه و شَعْثاء نیز برای او گزارش شده، اما وی نام صحیح او را جعده دانسته است.به نوشته بلاذری جعده با نیرنگ پدرش به ازدواج امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) درآمد.
قول صحیح و مشهور در نحوه شهادت امام مجتبی علیه‌السّلام این است که که معاویه با وعده مالِ بسیار و ازدواج با یزید، جعده را تطمیع کرد تا شوهرش، امام حسن (علیه‌السّلام) را زهر دهد و او نیز چنین کرد و بر اثر آن امام به شهادت رسید. به گزارش طبرسی معاویه زهر را برای جعده فرستاده بوده است. در روایتی از امام صادق علیه‌السّلام ایشان فرمودند: به راستی که خود اشعث در خون امیرالمؤمنین شرکت جست، و دخترش جعده امام حسن را مسموم کرد، و پسرش محمد بن اشعث در خون حسین شرکت جست.
۱۱. مراسم خونین تدفین:
مروان بن حکم داماد خلیفه سوم فردی بود که بنی‌امیه را جمع کرد تا از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کند. استدلال مروان را چنین نقل کرده‌اند که نمی‌پذیریم عثمان در انتهای بقیع دفن باشد و حسن بن علی کنار پیامبر دفن گردد. عایشه همسر پیامبر نیز از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کرد.
ابوالفَرَج اصفهانی (درگذشته ۳۵۶ق) عالم و مورخ اهل‌سنت نقل کرده که عایشه در حالی که سوار بر قاطر بود، مروان، بنی‌امیه و دیگران را به یاری طلبید تا از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کند.استدلال عایشه را چنین نقل کرده‌اند که «خانه، خانه من است و اجازه نمی‌دهم کسی در آن دفن شود».در گزارش ابن‌شهرآشوب آمده است بنی امیه، به سمت جنازه امام مجتبی(ع) تیر پرتاب کردند. طبق این نقل، ۷۰ تیر از پیکر مظلوم امام بیرون کشیدند.
مجموع سخنان و مکتوبات امام مجتبی(ع) و نام ۱۳۸ نفر از کسانی که از حضرت کرده‌اند، در کتاب «مسند الامام المجتبی» گردآوری شده است.