Displaying items by tag: Şia

           Bismillahirrahmanirrahim

   İslam âleminin tarihte emsali görülmedik bir buhran ve ağır belalar içerisine düştüğü böylesine hassas bir dönemde, İslam ümmetinin ağır sorumluluklarını omuzlarında taşıyan aydınların ve peygamber varisi ulemanın bir araya gelmesine vesile olan ve bu sempozyumu organize eden, Eskişehir “ Osmangazi Üniversitesi” öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ahmet Kartal beyi ve bütün yardımcı ve mesullerini tebrik etmeyi İslami ve insani bir vazife bilmekteyim.

Kuşkusuz asırlardır İslam âleminin en önemli zaaflarından birisi, diyalog ve karşılıklı anlayış eksikliğidir. Hâlbuki Kuran’ı Kerim’de : “ Ey İnsanlar! Biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizle tanışasınız…” ( El-Hucurat:13) buyrularak toplumların tanışıklığının önemi vurgulanmaktadır. Müslümanların ayrı toplumlardan, farklı ırk ve meşreplerden gelmeleri tanışık ve barışık olmalarına engel değildir.

   Kaldı ki Sünni-Şii tüm Müslümanların pek çok ortak paydaları vardır ve bunların başında Kur’an-ı Kerim gelmektedir. İslam âleminde özlenen ve esasen olması gereken kardeşliğin, sevginin, saygının, hoşgörünün, dinamizmin ve gücün kaynağı Kuran’dır. Bunun için Yüce Allah (c.c) İman edenlere : “ Toptan Allah’ın ipine (yani Kuran’a) sarılın. Ayrılığa düşmeyin…” (Al-i İmran:103) emrini vermiştir. O halde Müslümanların meselelerini halletmeleri, ayrılığa düşmemelerine, bunun için de Kuran’a sarılmalarına bağlıdır.

   Hicri ilk asırdan beri Müslümanlar arasında devam ede gelen ve günümüzdeyse, İslam düşmanlarının büyük katkılarıyla daha da şiddetlenen Sünni-Şii ayırımı, kendilerine olduğu kadar yüce İslam dinine de büyük zararlar vermekte, gerçekteyse bu kavga ile İslam ve Müslümanlar yeryüzünden silinmek istenmekte ya da birkaç asır daha kendilerine gelemeyecek derecede sefalet içerisinde bulunacakları durumla karşı karşıya getirilmeye çalışılmaktadır! Oysaki “İslam”, çok iyi bilindiği gibi teslimiyet, barış, huzur ve esenlik demektir. Miladi 610 yılında Hz. Muhammed Mustafa (s.a.a) efendimize indirilen ilk ayetle başlayan “teslimiyet” yani İslam, bu dinin peygamberinin 622 yılında Medine’ye hicreti ile yepyeni bir safhaya intikal etmiştir. Artık yeryüzünde İslam, yeni ve mutlak bir uyanışın, insanlığın muhtaç olduğu kurtuluşun, huzur ve saadetin bitip-tükenmeyecek kaynağı olmuştur.

   Ayrıca İslam dini, yeryüzüne indirildiği günden itibaren, hem Kuran hem de sünnet’in ifadesiyle tebliğ, teşvik, kolaylık ve hoşgörü dini olmuştur. İslam’ın verdiği savaş, insanları zorla Müslüman yapmak savaşı değil, fikir hürriyetinin, din ve vicdan hürriyetinin, düşündüklerini anlatma, tartışma ve yayma hürriyetinin, teşebbüs ve serbest dolaşma hürriyeti gibi insan olmanın ve yaşamın vazgeçilmez esaslarını teşkil eden hürriyetlerin insanlar tarafından serbestçe kullanılmasının önünü açan bir dindir.

   Ve yine İslam dini, tebliğci, müjdeleyici, sakındırıcı, affedici bir dindir. İslam’da hadlerin dışında şer’i ceza yoktur. İnsanları günahlardan uzaklaştırma, iyiliklere yöneltme düşüncesi, eğer korumacılık ve baskı derecesine ulaşırsa şer’i olmaktan çıkar. Çünkü her fert iyiyi ya da kötüyü kendi hür iradesiyle seçmelidir.

   İslam’ı anlatmanın ve yaymanın en iyi yolu örnek eğitim ve öğretimden geçer. Ancak bu eğitim ve öğretim Kuran’a ve sahih sünnet’e uygun olmalıdır. İslam’da önemli olan şirkten uzak tevhit esasına dayalı sağlam bir imandır.

   Birçok İslami mezheplere göre amel imandan bir cüz değildir. Şayet bu görüşü doğru kabul eder isek, İslam’ın evrenselliğini hayata geçirmek, Müslümanlar arasında birlik ve beraberliği kurabilmek için fertlerin ne yaptıklarına değil ne düşündüklerine bakmak durumundayız. Ancak bu şekilde birliği, beraberliği, karşılıklı yardımlaşmayı sağlayabiliriz. Zira hayatta önemli olan iman birliği, ülkü birliği ve hedef birliğidir.

   Böyle ilmi toplantılar yoluyla çeşitli mezheplere mensup ilim adamlarını bir araya getirip tanıştırmak ve kaynaştırmak İslam’a ve insanlığa yapılan ey güzel bir hizmettir. İnanıyoruz ki her mezhep ve meşrepten olan âlimlerimiz bir araya gelir ve aralarındaki ilmî görüş farklılıklarını karşılıklı tartışırlarsa, Müslümanların biri birleriyle olan antlaşmazlıklarının büyük bir bölümü çözülmüş olur.

   İslam tarihine iyi bakıldığında İslam’ın ilk asırlardaki yüksek seviyede gerçekleşen ilmi ve teknolojik gelişmelerinin sebebi, o dönemlerde yaygın olan kısmi hürriyet anlayışıdır. İslam, özgürlüğe ve kişinin şahsiyet kazanmasına büyük önem vermiştir. İslam’da her fert tek başına sorumludur. Bu da ancak ferdin hürriyetini ve kişiliğini kazanmasıyla gerçekleşir. İşte bu toplantıda ve her toplantıda kısa da olsa bu hedef ve ana fikir etrafında da ilmi müzakereler ve tartışmalar yapılmalıdır. Daha doğrusu her toplantıda, genel anlamıyla Müslümanların bir muhasebesi de yapılmalıdır. Zira içerisinde bulunduğumuz şu günlerde İslam adına ortaya çıkan bir takım Müslümanlar, sadece bizim de içerisinde dâhil olduğumuz Ortadoğu bölgesinde değil, tüm dünya genelinde son derce dikkat çeken birçok olumsuz tavırlar sergilemiştir. Söz konusu bu olumsuzluklarıyla, on beş asırdır “İnsanlığa kurtuluş reçetesi” olarak tarif ettiği yüce İslam’ı da sorgulatır bir takım negatif tutum ve davranışlara girmişlerdir. Bu olumsuz hareketlerin yeniden İslam ulemasının gözlüğü ile ele alınıp ortaya konması ve olanca açık kalplilikle bu olumsuzlukların müzakere edilmesi, sanıyorum, İslami gerçeklerin belirlenebilmesi açısından son derece önemli ve hayati ehemmiyet taşıyacaktır.

CAFERİLİK-HANEFİLİK İLİŞKİSİ

“Caferilik-Hanefilik ilişkisi” ne geçmeden önce, İmam Cafer ekolüne mensup olan Caferilerin, bilinen “dört mezhep İmamı” ve özellikle de “mezhep” gerçeğiyle ilgili genel düşünce ve görüşlerini maddeler halinde arz edip, daha sonra göz önüne sergilediğimiz bu perspektiften yola çıkarak doğru sonucu elde etmenin daha kolay olacağı kanaatini taşımaktayım.

                       CAFERİLER’İN DÖRT MEZHEP İMAMI VE MEZHEP GERÇEĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞÜ

Caferilere göre, Ehl-i Sünnet mezheplerinin dört meşhur imamı direkt veya dolaylı olarak Hz. İmam Cafer Sadık’ın ilminden faydalanmışlardır.
Döneminin müftülerinden olup İmam Cafer’in zamanında yaşayan Ebu Hanife ( ö.t. 150 h.) o hazretin öğrencisi olmakla övünmüş ve kendisini onun vasıtasız öğrencisi olarak tanıtmıştır. Yine Maliki mezhebinin kurucusu olan Malik b. Enes (ö.t. 179 h.) İmam Cafer’in resmi öğrencilerindendir. Kendisi Maliki mezhebinin en eski fıkıh kitabı olan “ Muvatta” adlı eserinde İmam Cafer’den vasıtasız olarak hadis nakletmiştir.

İmam Şafii ( ö.t.204 h.) İmam Malik’in öğrencisi olup üstaddan ve diğerleri vasıtasıyla da İmam Cafer’den hadis nakletmiştir. Söz konusu hadisler onun “ Müsned” isimli eserinde yer almıştır.

Hanbelî mezhebinin kurucusu olan Ahmet b. Hanbel ( ö.t.241 h.) İmam Şafii’nin öğrencisidir. İmam Şafii Bağdat’tan Mısır’a hicreti esnasında, fıkıhta Ahmet b. Hanbel’den daha bilgili birini Bağdat’ta bırakmadığını söylemiştir ( kendisi de Mısır’da vefat etmiştir).

Binaen aleyh, diyebiliriz ki, bütün mezheplerin kökü İmam Cafer’e ulaşmaktadır. Bundan dolayı da o hazret, mezhepleri birbirine yaklaştırma ve biri birleri arasında köprü oluşturma ölçüsüdür.

Caferilere göre, İslam ve “mezhep” farklı şeylerdir. İslam, dinin aslıdır, kimsenin onda ihtilafı yoktur. Ama sözlükte “gidilecek yol” veya “gidilecek yer” anlamında olan mezhep, dine doğru götüren bir yoldur. İslam âlimlerinin gittikleri yere ya da yola, “din” değil, “mezhep” ismini vermeleri çok doğru ve yerinde bir karardır. Bu ismin ilk olarak kimin tarafından kullanıldığı henüz belli değil. Ama her kim kullandıysa çok güzel bir başlangıç yapmıştır. Zira Mezhebin “din” ile farkı vardır. Mezheplerin dini “İslam” dır ve yine genel olarak bütün mezheplerin menşei içtihattır, Kur’an ve sünneti farklı anlamaktır. Bu da kişilerin yorum ve içtihadından kaynaklanır. Elbette ki bazı mezheplerin ortaya çıkışında siyasetin etkisi olmuştur ve bunda hiç şüphe yoktur, fakat büyük çoğunluğu Kur’an ve sünnet menşelidir. Örneğin Ehl-i Sünnet ve’l- Cemaat’in takip ettiği yol, Kur’an ve sünnet’tir ve bunu da sahabe üzerinden elde etmiştir. Caferilerin-Şiilerin takip ettikleri yol da yine Kur’an ve sünnet’tir. Caferiler- Şiiler de bunu Hz. Peygamber (s.a.a) efendimizin Ehl-i Beyt’i üzerinden elde etmişlerdir. Sünniler hakikate (Kur’an ve Sünnet’e) sahabe üzerinden ulaşırken, Caferiler-Şiiler Ehl-i Beyt üzerinden ulaşmışlardır. Neticede diyebiliriz ki, İslam âlimlerinin söz konusu bu yola “mezhep” tabirini kullanmaları çok güzel olmuştur. Eğer “mezhep” yerine “din” tabiri kullanılsaydı, o zaman iş çok daha zor olurdu. Çünkü bu durumda “İslam” farklı dinlere bölünmüş olur ve Müslümanlar arasında “vahdet/birlik” ihtimali hiç kalmazdı. Allah’a şükrediyoruz ki, Müslümanlar ve onlara önderlik edenler, ileri görüşlü insanlar olmaları hasebiyle “ mezhep “ tabirini kullanmış ve demişler ki: “ Bizim birbirimizle ihtilaflı olduğumuz doğrudur. Ama bizim ihtilafımız İslam dininin aslında değildir, “ İslam”, hepimizin müşterekidir. Bizim ihtilafımız “İslam” a ulaşma yollarındadır.” Bu nokta da, gerçekten işi çok kolaylaştırmıştır.
Dolayısıyla “Mezhep “ tabiri, ihtilafların sınırlarını tamamen belirlemektedir. Fakat tali meselelerdeki bu farklılıklar Müslümanların biri birlerinden kopuk olmalarına sebep olabilir mi? Eğer diğer mezheplerden olan Müslümanlar gayri Müslimlerin saldırısına , sömürgecilerin sömürüsüne , kodaman güçlerin zulmüne uğrarlarsa, “ Bize ne?” diyebilir miyiz. Hayır! Kimse böyle bir şeyi söyleyemez, bu söz, dinin hakikatine ters düşer. Bütün Müslümanların ittifakla sevdikleri İmam Ali (a.s), Cemel savaşında muhaliflerine galip olunca, arkasındaki Müslümanlar zannediyorlardı ki İmam Ali, yenilen muhaliflerinin ( Basralıların) mallarını kendi askerleri arasında ganimet olarak taksim edecek ve kendilerini de esir alacaktır. Ama İmam Ali (a.s) hepsini şu sözleriyle şaşkına uğrattı ve şöyle buyurdu : “Bizimle savaşan bu insanlar Müslüman’dırlar ve bizim kardeşlerimizdirler, ama bize zulmetmişlerdir.” Basralılar ile kimi sahabelerin İmam Ali’ye başkaldırmaları, İmam Ali’nin onlar hakkında ;”Onlar bizim kardeşlerimiz olamaz ve Müslüman değillerdir” diye söylemesine sebep olmamıştır! Demek oluyor ki, İslam dini Müslümanların birliğine ne kadar önem veriyor ki, İmam Ali gibi bir şahsiyete başkaldırmış olmalarına rağmen o asi güruha Müslümanların “kâfir” demelerine izin vermiyor ve hatta ölümünün son anlarında da oğulları İmam Hasan ile İmam Hüseyn’e yaptığı vasiyetinde şöyle buyuruyor :” Sakın Emire’l-Müminin öldürüldü diye Müslümanların arasına girip onları (Haricileri) öldürmeyin”.

Caferilere göre; Sünni-Şii bütün mezhepler arasında gerçekten, yüce İslam dininin dayandığı temeller hususunda kapsamlı bir birliktelik ve uyum mevcuttur. Bunların başında da “ Usul-ü selase/ üç esas ilkeler” dediğimiz “Tevhit”, “ Nübüvvet” ve “ Mead/Kıyamet inancı” Ayrıca namaz, oruç, zekât, hac, cihad gibi ibadetlerin temel direklerinde de uyum vardır. Ki bunlardan herhangi birini inkâr eden ( tüm mezheplerin ittifakıyla) asıl ve hüküm itibarıyla İslam’dan çıkmış sayılır. Ancak çok nadir olarak bazı hükümlerin furu’unda (ayrıntılarında) ve bazı kelam konularında Sünni ile Şii arasında bir takım ihtilaflar söz konusu edilebilir. Fakat bu ihtilaflar, Şii-Sünni arasında olduğu kadar Ehl-i Sünnet mezheplerinin kendi aralarında da mevcuttur ve gerçekte çeşitli mezheplerin doğuşları da bu ihtilaflardan kaynaklanmıştır.
Caferilerce Şii-Sünni arasındaki fıkhî ihtilaflar çok da önemsenmiş ve temel ayırt edici ihtilaflar değildir. Bunlar tabiri caizse yumuşak ve ameli boyutlarla ilgili ihtilaftır. Asıl sert ve ümmetin “kötü tarafa kırılganlığı”na vesile olan ihtilaf, bir tarafı kelami mezhepleri diğer tarafı da siyaseti ilgilendiren “Hilafet/imamet” meselesidir. Hilafet’in ( İmamet’in) nas ile mi yoksa meşveretle mi belirlendiği hususu Sünni ile Şii fırkaları arasında ayırıcı temel nokta sayılmaktadır. Ancak kanaatimce bu mesele, İslam’ın evrensel hedeflerini bir kenara bırakmasına ve ümmetin gönüllerinin helak olmasına sebep olan bir mesele olmamalıdır! “İmamet” aslında, bütün Müslümanların gerekliliğine inandıkları “Hilafet” in bir türü veya tarzından başka bir şey değildir, velev ki hilafet ve imamet’ten söz edenler nezdinde bazı şartlar ve sınırlar olsa da. Örneğin “ismet” (hatasızlık) ile Hz. Peygamber’in (s.a.a) ailesine mensubiyet, ayrıca geçmiş imamın arkasından gelen imama delalet eden bir nas bulunması gibi şartlar Şiilerce öne sürülmüş olsa da, ya da halifenin tayini meşveret ile olmalıdır düşüncesi Sünnilerce öne sürülmüş olmasına rağmen, başta Raşit halifeler olmak üzere bu görüşlerin hiç birisi inanıldığı ya da iddia edildiği şekilde hiçbir zaman pratikte karşılığını bulamamıştır. Dolayısıyla pratikte gerçekleştirilmediği görülen bu mesele yüzünden “ümmet’in vahdeti” gibi çok önemli ve elzem meseleleri bir kenara bırakmak makul olamaz.
Caferiler, herhangi bir mezhebin doğru inanç ve düşüncelerini en iyi verecek ve tasvir edecek yolun, söz konusu mezhep müntesiplerinin bizzat kendi inanç ve düşüncelerini tanıtma ve yazıya dökme yolu olduğuna inanmaktadır. Kanaatimce artık İslam’ın iki büyük taifesi olan Ehl-i Sünnet ve Şia’yı asırlardır birbirinden ayıran (birbirine karşı perdeleyen) kara bulutları ortadan kaldırma zamanı gelmiştir. Ayrıca her iki mezhep âlimleri bir araya gelerek ve akıl ile nakli de birleştirerek, uzun geçmiş zamanların doğru İslam inancı üzerinde bıraktığı toz ve toprağı silkeleme gayreti içerisine girmeleri gerekir. Bu iki büyük İslam taifesine mensup âlimlerin, birbirleriyle uğraşmaları yerine, kendi akidelerinin (inançlarının) gerçeklerini ve definelerini bizzat keşfe koyulmaları kaçınılmazdır. Bu yol, mezhep hakkında doğru fikir vermekte daha sağlıklı ve kişinin cemaatinin bağlandığı görüşün doğruluğunu anlamaya daha yakındır. Tefrikacı ve inatçı insanların inatlarına ısrarla devam etmesi bizim için önemli değildir. Şayet aldatılmış gafil insanlar bunlara kanmasaydı, bu iftiraları sadece kendilerine kalırdı. Fakat üzülerek belirtmeliyiz ki, onların bu durumları, gafillere de bulaşmakta ve insafsızca saldırıları, gafillerde kin ve öfkeyi uyandırarak onları da tehlikeye atmaktadır. Öyle ki, günümüzde bu saldırılar yeni bir şekle bürünerek üniversite araştırmaları şeklinde de ortaya çıkmaktadır.
Şayet dini konuların, “kesin ve içtihadi ” olarak iki çeşit olduğunu kabullenirsek, şunu itiraf etmeliyiz ki, dinin birçok meselesi “İçtihadî” konulardır. Bilindiği üzere bu “iki çeşit konu”ların bir bölümü, ( yani kesin olan konular) ihtilafı kabul etmeyen umumi konulardır ve onda ihtilaf etmek insanın dinden çıkmasına yol açar. Diğer çeşidi ise ( yani içtihadi olanlar), kesin ve zaruri olmayan nazarî konulardır ve bunlarda ihtilaf ve tartışma mümkündür. Bu gibi konuların çeşitli delilleri ve çeşitli suretleri olur. Dolayısıyla bu konularda ilme ulaşmanın yolu “zikir ehli”ne (bilenlere) sormak ( Nahl 43), Allah ve Resulü’ne ( yani kitap ve sünnet’e) başvurmak ( Nisa 59), şura ( fetva şurasını da kapsadığını kabul edersek tabi), tefekkuh ( dinî bilgilerde derinleşmek) (Tevbe 122) ve en iyiye tabi olmak ( Zümer 18) gibi şeylerdir ve bunlar içtihat araçlarıdır. Böylece diyebiliriz ki, dini meselelerin çoğu “içtihadî” Zaruri ve kesin olanlar ise çoğunlukla genel şeylerdir. Örneğin Kur’an’da da geçtiği üzere Allah’ın Kemal, Cemal ve Celal sıfatlarının olması gibi. Acaba bu sıfatlar Allah’ın zatının aynı mıdır, gayrı mıdır? Veya “irade” fiil sıfatlardan mı yoksa “zat” sıfatlardan mı? Gibi ayrıntılara girildiği zaman mesele “İçtihadî” olur ve uzman âlimlerin oturup bu gibi meseleleri görüşüp tartışmaları gerekir. Mesele kesin ve zaruri olmadığı için de, ondaki görüş farklılıkları, delile dayanarak onu kabul veya reddetmek İslam ve küfür ölçüsü olamaz ve tartışan iki taraftan birisinin, asla İslam’dan çıkmasına sebebiyet vermez.
İslam’ın ilk zamanlarında ya hiç söz konusu olmayan ya da olmuşsa üzerinde pek durulmayan meselelerin genelde hükümleri kesin olarak bilinmemekte olup asırlar boyu İslam âlimleri tarafından incelenmiş ve o konular hakkında farklı görüşler ortaya atılmıştır. Biz bu görüş ayrılıklarını reddolunan ve yerilen ihtilaflar olarak kabul etmiyoruz. Evet, eğer bir müçtehit içtihadında kusur edip, bilerek falan ayete müracaat etmezse veya sahih bir rivayeti bilerek umursamazsa suçlu ve Allah indinde sorumlu olur. Ama eğer olanca gücüyle çalışıp zahmet çeker, ders okur, çeşitli müçtehit ve üstatlardan ders alır, çeşitli ilim merkezlerini görür ve herhangi bir meselede ister kendi mezhebine ister diğer mezheplere mensup müçtehitlerin görüşlerini delilleriyle birlikte mütalaa eder de daha sonra bir neticeye varırsa, o zaman bu neticeyi kabul etmek zorundadır. Yani o görüş onu ve ona uyanları bağlar ve Allah indinde de sorumlu olur. Fakat bu, müçtehitlerin ulaştığı her hükmün, hakikatin aynısı olduğu anlamına gelmez. Hakikate uygun olabilir de olmayabilir de, müçtehit ise her iki durumda da mükâfatlandırılır. Özetlersek şöyle diyebiliriz: Kur’an ve İslam bize tefekkürü ve düşünmeyi emrediyor. Eğer bunu emretmişse sonucunu da kabullenmek zorundadır. Tefekkür ve düşünmenin sonucu, görüş ayrılıklarıdır. Bir grup insanın çeşitli yerlerde, bir şehirde veya birkaç dini merkezde ders okumaları, mütalaa etmeleri ve içtihat yapmaları zorunlu olarak ortak bir sonuca ulaşmalarını gerektirmez. Tabii ki onlar olanca güçleriyle çalışmak zorundadırlar. Ama eğer ortak bir sonuca ulaşmazlarsa, her kesin görüşü kendisi için saygındır. Bundan olsa gerek İçtihat sahibi âlimler yazmış oldukları ilmihallerinin evvellerinde şöyle bir cümle yazarlar :”Bu ilmihale göre amel etmek muczidir”. Yani mükellefiyetin kalkması için kâfi ve yeterlidir. Neden “ bu ilmihaldeki fetvalar Allah’ın hükümlerinin aynıdır” demiyor? Çünkü bu ilmihal, nazari ve ihtilaflı meseleleri içerir. O müçtehit kendi çabasıyla her meselede bir sonuca ulaşmışsa, bu sonuç kendisi ve kendisini takip edenleri için bağlayıcıdır.
“Kelam ilmi”nde “tahtie ve tasvib” diye meşhur bir bahis vardır. Yani Müçtehitlerin ulaşmış oldukları sonuçların hepsi gerçeğe uygun olup Allah’ın hükmünün aynısı mıdır değil midir” bahsi. Bazı kelam âlimlerine (Musavvib’e) göre : “Müçtehitlerin fetvası değişik olsa da bu fetvaların tümü Allah’ın hükmünün aynısıdır. Çünkü gerçekte Allah’ın bu gibi meselelerde hiçbir hükmü yoktur. Sadece Müçtehidin ulaştığı şey gerçekte Allah’ın hükmüdür. Allah’ın hükmünün çoğunluğuna herhangi bir engel de yoktur. Çünkü Allah’ın hükmünün bir olması dinin kesin ve zaruri meselelerine özgüdür” derler.
Başka bir gruba göre de ( ki Şia da bunlardandır) : “ Müçtehitler hata yapabilirler. Öteki grubun dediği “Müçtehitlerin ulaştığı her sonuç hata bile olsa Allah’ın hükmüdür” sözü doğru değildir, çünkü Allah’ın her meselede belli bir hükmü vardır ve bizler onu bilmiyoruz.”derler.

“ Tahtie ve tasvip” meselesinde Şia “tahtie” ye icma etmiştir. Yani Allah’ın hükmü birdir. Eğer müçtehit ona ulaşırsa, ulaşmıştır, eğer ulaşamazsa da mazurdur ve hükmü kâfidir. Allah ona bir mükâfat verir. Ama doğruyu bulan ve gerçek hükme ulaşana iki mükâfat verilir. Toparlamalı olursak şöyle diyebiliriz:

“ İslam’da içtihat vardır, çünkü tefekkür, düşünme ve tefekkuh’a emir vardır. Ayrıca her konuda birçok delil ve çeşitli hadisler vardır. Dolayısıyla şahısların o hadisleri anlayıp, doğruyu yanlıştan ayırmaları da farklı olur. Aynı şekilde bir konu hakkında çeşitli ayetlerin olması, şahısların o ayetlerden faydalanması ve aralarını uzlaştırıp bir yere toplaması da farklı olur. Her kesin de bir sonuca ulaşması mümkün değildir. Çeşitli sonuçlara varırlarsa, o sonuç kendilerini ve kendilerine uyanları bağlar. Hakikatte Allah’ın hükmüne muhalif olsa da Allah yanında mazurdurlar.”

Yeri gelmişken şunun da altını çizmemiz gerekir ki, “İçtihat” ciddiyetle çalışmaya denir. İçtihat; “Gerçeğe ulaşmak için insanın olanca ilmi güç ve kudretini harcamasıdır”. Bazen de “İçtihad”ı, “İstinbat” anlamında da kullanırlar. Bu kelime Kur’an’da da geçmiştir. “İstinbat”, suyu kuyunun dibinden çekmeğe denir. Sanki ihtilaflı ve teorik meseleler kuyunun dibinde bulunan su gibidir ve zahmetle onu kuyunun dibinden çıkarmak gerekir.

İstinbat büyük bir ilmi çalışmadır ve tefakkuh ile hemen hemen aynı anlamdadır. Kısacası, sorunları halletmek ve ahkâmı zamanın gereksinimlerine göre tatbik etmek ve günlük olaylara teşhisini koyup hükmünü çıkarmak için içtihat kapısının açık olması, İslam dininin özelliklerindendir. Dediğimiz gibi istinbat, günlük olayları ve konuları belirleyip onların hükümlerini ortaya koymak demektir. Elbette konuların zaman ve mekâna göre değişmesi yüzünden hükümleri de değişir. Çünkü hüküm mevzu’a tabidir.

Mezhepler arasındaki ihtilafları çok iyi analize etmek için, âlimlerin tabiriyle “ihtilaf mahalli” ni belirlemek lazımdır. Yani Müslümanların ihtilaf ettiği asıl meseleyi ve mezheplerin meydana gelişinin menşeini tamamen siyasi meselelerden uzak bir şekilde incelememiz gerekir.
“Dinin aynısı ve dinin zıddı” olmak üzere iki çeşit siyaset vardır. “Mezhebi ihtilafları siyasi meselelerden uzak bir şekilde incelememiz gerekir” sözünden kastımız, dinin zıddı olan siyasettir. Şayet bu konuyu (ihtilafların kökenlerini) , o siyasetlerin bırakmış olduğu kötü tesirler ve oluşturduğu kötü zihniyetleri dikkate alarak incelemeye kalkışırsak, henüz asıl meseleye ulaşmadan kırgın bir şekilde konuyu kapatmak zorunda kalırız. Ne yazık ki, 1400 yıllık İslam tarihi boyunca Müslümanların düşüncelerine hâkim olan ve gölge düşürmüş bulunan siyasetler hep bu türden siyasetler olmuş ve Müslümanlarda çok kötü ve çelişik zihniyetlerin oluşmasına yol açmıştır. Artık mezheplerin aslını ve gerçeğini teşhis etmek oldukça zorlaşmıştır. Çünkü görüş ayrılıkları artık sağlıklı bir ortamda değil, kin ve düşmanlık ortamında tahlil ediliyor ve bundan da sağlıklı bir sonuç almak mümkün olmuyor. Kısacası İmam Ali’nin hilafetinden sonra Emevilerin iş başına geldiği günden itibaren İslam ülkelerinde uygulanan siyasetler, gerçekte İslamî bir muhtevaya sahip olmamıştır. Her ne kadar bazı hükümetler (Emevi ve Abbasiler gibi) İslam oldukları iddiasında bulunmuş ve birbirleriyle bundan dolayı çatışmaya girmişlerse de, gerçekte bunların hiç birisine İslami diyemeyiz. İster İslam âleminin doğusunda olsun ister batısında, birbirine zıt olan bir takım halifeler iş başına gelmişler ve kendilerinin hak ve meşru olduklarını, karşı taraftakilerin ise meşru olmadıklarını, saray âlimlerinin yardımıyla halka kabule çalışmışlardır. Bunlar mezhepler arasında öyle ayrılıklar oluşturmuşlardır ki, bu gün bizler ilmi tahkiklerle dahi bu ihtilafların köküne inememekteyiz. Eğer bizler gerçekleri olduğu gibi tanımak istiyorsak, kendimizi uygulanmış olan bu siyasetlerin çirkin tesirlerinden kurtarma ve ihtilaflarımızı deliller ve içtihat ışığında mütalaa etmeliyiz.
Elbette ki ihtilafları tamamen yok etmek mümkün değildir. Bu düşüncenin zihinlerden atılması gerekir. İhtilafın, bir mezhebin kendi içinde dahi yok edilmesi mümkün değildir, nerede kaldı ki birkaç mezhep arasında halledilsin. Çünkü ihtilafın müçtehitlerin içtihadında kökenleri vardır ve bir takım düşünce ayrılıklarından kaynaklanmaktadır. Yüce İslam dini de görüş ayrılıklarından kaynaklanan ihtilafları kabul etmiştir ve belki de bu ihtilaflar faydalı ve istenilen ihtilaflardır. Hatta diyebiliriz ki içtihattan kaynaklanan ihtilaf rahmet kapılarından bir kapıdır. Nitekim Hz. Ali de bir sözünde :” Dinde içtihat etmek, cennet kapılarından bir kapıdır” diye buyuruyor. Dinde içtihat etmek, din yolunda cihat etmekle eşdeğerdir. Dolayısıyla Müçtehit ve Fakihler, İslam toplumlarına ve İslamî ilimlere en büyük hizmeti yapmaktadırlar. Çünkü onlar Allah’ın hükümlerini, gönülleri rahat edebilecek bir şekilde, delillerine dayanarak istinbat edip halka sunmak ve böylece bahane yolunu günahkârların yüzüne kapamak için 50-60 yıllık bir çaba ve uğraş içindeler. Bu iyi niyetlerinden kaynaklanan ihtilafları da Allah katında bir suç değil, bir ödül olarak kendilerine iade edilmiştir. Eğer mezhebî meseleleri siyasetin kötü tesirlerinden arındırırsak, o zaman ihtilafları kontrol edebilir ve diyebiliriz ki, Müslümanların geçmişteki düşmanlıklarının haricinde, şu anda akidevî, fıkhî ve ilmî ihtilafları vardır. Tarafların da her birinin kendine ait delilleri mevcuttur. Bizim çabamız, siyasî ve kavmî ihtilaflardan kaynaklanan hassasiyetleri bu meseleye karıştırmamak yönünde olmalıdır.
1400 yıl boyunca Müslümanlara hâkim olan siyasetlerin birçok kötü tesirleri olmasıyla birlikte, bu kötü siyasetler İslam kültürünün gelişmesine ve zenginleşmesine de büyük katkılar sağlamıştır. Diğer bir ifadeyle; Müslümanlar arasında ilmî, kültürel, itikadî ve fıkhî gelişmelere vesile olmuştur. Kelam ilminin konularının çoğu, batıl akide ve mezheplerin reddiyle ilgilidir. Bu batıl fikirler olmasaydı, acaba bu şekilde ilmî konular gündeme gelir miydi?
Diyebiliriz ki, genel olarak itikadî çekişmeler, fıkıh ve kelam gibi ilimlerin gelişmesine, diğer İslamî ilimlerin ise kapsamlarının genişlemesine vesile olmuştur. Demek ki, eğer zihnimizi siyasi meselelerden arındırır da başka bir görüş açısıyla olaya bakacak olursak, göreceğiz ki, bu mezhep kargaşaları, ilmî ve kültürel gelişmelere katkı sunmuştur. Diğer bir ifadeyle: Bu siyasî olaylar ve ihtilafların hoşa gitmeyen ve unutulması gereken birçok neticeleri olmuşsa da, bunun yanında bir takım güzel ilmî semereler de vermiştir. Âlimlerimiz ve değerli dinî ilimler öğrencileri tarihî yönden meseleleri incelerken daha çok bu perspektiften olaya bakmalıdırlar. İnsanların hassas olduğu duyguları harekete geçiren ve tabii olarak bir takım kötü neticeler veren perspektiften değil. Kısacası bu ihtilaf ve çekişmelerin geriye bırakmış olduğu ilmî neticeleri görmeğe çalışmalıyız. Zira İslam’daki itikadî, kelamî ve ahlakî konular İslam’ın iftiharlarındandır. Bu ilimler gerçekte İslam’ın ilmî sermayesini sergilemektedir. Bu ilimler daha çok siyasî kökenleri olan akidevî çekişmeler ve görüş ayrılıkları yüzünden vücuda gelmişlerdir. Şimdi bu güzel ilmî semereleri, birtakım siyasî sürtüşmeler sonucu oluşmuştur diye gözden uzak tutabilir miyiz?

Bir diğer hususu daha göz önüne almadan mezhepler hakkında sağlıklı bir inceleme, değerlendirme ve eleştirme yapmak mümkün gözükmüyor ve o da şudur: Mezhep konusunu daha iyi kavramanın yolu, mezheplerin ilk kurulduğu zamana gitmektir.
Hicri ikinci asrın ortalarına kadar Müslümanlar arasındaki ihtilaflar daha çok siyasi meseleler üzerindeydi. Yani tartışmalar daha çok kimin halife olduğu konusundaydı. Hicri ikinci asrın ortalarından itibaren yavaş yavaş mezhepler şekillenmeye başladı. Her mezhep kendine ait kelam, fıkıh ve usullere göre şekil alıyordu. Irak’taki fıkıh kendi özelliklerine göre, Medine’deki de kendi özelliklerine göre şekilleniyordu. Şia’nın fıkıh ve kelamı da kendine has özellikleriyle bu dönemde şekillenmişti.

Mezheplerin ortaya çıkması ve gelişmesi siyasetlerle alakalı değildi. Evet, siyasiler mezhepleri kullanmışlardır ama ortaya çıkmalarında asıl faktör olmamışlardır. Elbette ki bu konudaki ( hilefet konusu) ihtilafın diğer konulardaki ihtilafa temel teşkik ettiği de kesindir. Hatta mezheplerin meydana gelmesi ve onlar arasındaki ihtilafların da asıl nedeni bu ihtilaftır. Bu konular üzerinde insaflı, yumuşak ve ilmi bir şekilde konuşmanın herhangi bir sakıncası olmadığı gibi, siyasî fıkıh ve devlet anlayışı gibi konular için de faydalı olacağında da hiç şüphe yoktur.

Abbasilerin özgür düşünce ortamını hazırladıkları bir gerçektir. Önceden de Irak’ta böyle bir ortam vardı. Sadece Abbasiler döneminde bu ortam daha da müsait bir hale getirildi. Bu özgür ortamdan Ehl-i Beyt imamları ve diğer mezhep imamları yararlanarak düşüncelerini serbestçe beyan etme fırsatı buldular. Re’y ve kıyas ekolü Kufe’de Ebu Hanife tarafından kuruldu. Elimizde bulunan en eski fıkıh kitabı “ Muvatta” Malik b. Enes tarafından bu dönemde yazıldı. Bu kitapta fıkhî konular daha ziyade rivayet kalıplarında ele alındı. Daha doğrusu mezhep imamları önceden fetva vermekten çekiniyorlardı. Hatta Abbas oğulları zamanında dahi bu şahıslar resmi müftü değillerdi. Ebu Hanife, hem Emeviler ve hem de Abbasiler zamanında çok ısrar edilmesine rağmen müftülük makamını kabul etmemiştir. O, bazen saray uleması tarafından verilen hüküm ve fetvaları reddediyordu. O âlimler şikâyetçi oluyorlar ve Ebu Hanife’nin kendi derslerinde onların fetvalarını reddettiğini söylüyorlardı. İşte biz bu koşullar altında meseleleri tahlil etmeliyiz. Fikhî ve akidevî ihtilafları mukayese ederek bu ihtilafların ne derinliklerde olduklarına bakmalıyız. Acaba bu ihtilaflar, birbirimizi Müslüman bilmemize engel mi ve onlar üzerinde tartışabilir miyiz? Bunlara bakmalıyız. Elbette üzerinde tartışılacak konulardan maksat ilmî konulardır, duygusal mezhebî konular değildir!

Bizler bu yöntemle Müslümanlığa yakışır bir şekilde ihtilafları kontrol edebiliriz. Doğal olarak her mezhep kendisini hak bilmektedir. Ama en azından birbirlerine tahammül edebilir ve İslam âleminin güncel fikri meselelerinde işbirliği yapabilirler.

Bilindiği üzere birinci asırdan itibaren Hasan Basri ve öğrencileri tarafından “Kelamî” mezhepler kurulmaya başlandı. İlk başlarda ihtilaflar sınırlı konulardaydı. İlk ihtilaf, büyük günah işleyen birinin mümin mi yoksa kâfir mi olduğu konusundaydı. Hasan Basri’nin ders havzasında Vasil b. Ata, büyük günah işleyen birisinin ne mümin ne de kâfir olduğunu, olsa olsa fasık olabileceğini söyledi. İşte “Emr-i Beyne’l-Emreyn” burada ortaya çıktı. Bu olaydan sonra Vasıl, Hasan Basri’nin ders halkasından ayrıldı. Daha sonra bir gurup onun etrafına toplandı ve yavaş yavaş Mutezile cemaatini oluşturdular. Vasıl, Hasan Basri’nin dersinden ayrılınca hakkında “ bizden ayrıldı” manasındaki “i’tezele enna” söylendiği için onlar,” Mutezile/ayrılanlar” olarak adlandırıldılar. Bu grubun mutezile adıyla meşhur olması, herhalde birinci asrın sonlarına rastlamaktadır. Bu tarihe kadar henüz fıkhi mezhepler ortaya çıkmış değillerdi.
Önceden de belirttiğimiz gibi fıkhî mezheplerin ortaya çıkış zamanını ikinci asrın ikinci yarısı olarak bilmek gerek. Önceden de işaret ettiğimiz gibi, ilk başlarda Müslümanların ihtilafları hilafet meselesiydi. Şiiler hilafetin diğerlerine değil İmam Ali’ye ait olduğunu söylemekteydi. Sünniler ise seçimle olması gerektiğini iddia ediyorlardı. İmamet-hilafet meselesiyle başlayan ihtilaflar, zamanla diğer fıkhî ihtilafların da gündeme gelmesiyle artış gösterdi.

Hicri ikinci asırda Ehl- Beyt imamlarının beşincisi olan İmam Muhammed Bagır ve daha sonra da oğlu İmam Cafer Sadık tarafından Şia mezhebi şekillendi. Bundan dolayı Şii mezhebi İmam Cafer Sadık’a isnat edilerek “ Caferi Mezhebi” olarak adlandırıldı. Çünkü Şia mezhebi ister kelami ve akidevî boyutta olsun isterse fıkhî boyutta olsun, asıl şeklini İmam Cafer Sadık döneminde aldı. Genellikle Şia mezhebi denildiğinde, Hanefi, Maliki veya diğer mezhepler karşısındaki fıkhî mezhep anlaşılıyor. Oysaki Şia bir fıkhî mezhep değildir, tüm konularda müstakil bir İslamî ekoldür.

Hicri ikinci asır, mezheplerin ve daha doğru bir tabirle İslam ekollerinin doğduğu asırdır. Eğer mezhepler arasındaki ihtilafların olumlu boyutlarından yeterince istifade etmek istiyorsak, İslam mezheplerini,”İslamî mektepler/ekoller” olarak kabul etmeliyiz. Yani nasıl ki iktisat, sosyoloji, psikoloji gibi ilimlerde değişik ekoller varsa, İslam fıkhında da değişik ekoller vardır. Hatta Şia ve Sünni fıkhının kendi içerisinde bile muhtelif ekoller vardır. Şia’da Usulî ve Ahbarî ekolleri ve yine Sünni de Selefî ve R’ey ve kıyas ekolleri buna verilecek en güzel örneklerdir. Söylemek istediğim şey şudur: Bizler İslam mezheplerini, fıkhî ve akidevî çerçeveleri içerisinde farklı ekoller olarak değerlendirmeliyiz. Hatta ahlaki seyr-u sülük alanında da irfanî yolları bir fikrî mektep şeklinde değerlendirmeliyiz. Daha doğrusu bizler İslamî mezhepleri sadece fıkıh ve kelam’a münhasır etmemeliyiz.
Eğer konuları bu tarzda siyasi görüş ayrılıklarından kaynaklanan dostluk ve düşmanlıklardan ayrıştırırsak, o zaman mezhepler ilmî mekteplere dönüşecektir. Aynı tıp, psikoloji ve fizik gibi ilimlerde var olan görüş ayrılıkları gibi. Acaba tıptaki görüşlerin hepsi kesinlik kazanmış mı? Hayır, tıpta muhtelif görüşler mevcuttur. Örneğin doktorlar arasında, hastalıkların nedenleri hakkında görüş ayrılıkları vardır veya bir hastanın hastalığının teşhisinde farklı görüşler ileri sürülüyor. Bu görüş ayrılıkları düşmanlık sebebi olmamaktadır. Bu tip ihtilaflar daha ziyade ilmin ve fikrin gelişmesini sağlamaktadır. Âlim ve ilahiyatçılar, dini medreseler ve üniversitelerde mezhepler arası ihtilaflı konuları, düşmanlığa neden olacak mezhebî kavgalar şeklinde değil, farklı ilmî mektepler/ekoller olarak gündeme getirmelidirler.

Asıl üzerinde durmamız gereken konulardan birisi de şudur: İkinci asırda bu mezhepler şekillenirken, acaba hangi temeller üzerine dayalıydılar? Gündemlerinde hangi konular vardı? Ne gibi görüşlere sahiptiler? İhtilafları nelerdeydi? Acaba bu ihtilaflar, bizlerin bazı İslamî fırkaları İslam dışı bilmemize sebep olur mu? Yoksa gerek akidevî, gerek fıkhî ve gerekse ahlakî boyutta olsun bu ihtilaflar İslam çerçevesi içindeki ilmî ihtilaflar mıdır? Resulullah’ın (s.a.a) vefatından sonra hilafet ve imamet meselesindeki ihtilafla başlayıp daha sonra diğer meseleleri de kapsayan farklı görüşler nelerdir ve nasıl ortaya çıktılar?
Aslında ikinci asırda hilafetle ilgili gündemde olan konu şuydu: Acaba imam/halife, nass esasına göre Allah ve Resulü tarafından mı tayin edilmelidir, yoksa şura ve oylama esasına göre halkın kendisi mi halifeyi tayin etmelidir? Şii’ler ( Zeydi’ler hariç) hilafetin Allah ve Resulü’nün nassıyla Ali ve evlatlarının hakkı olduğuna inanıyorlardı. Onlar bu konu üzerinda ısrarla durmaktaydılar ve hala da durmaktalar. Bu düşüncenin karşısında olanlar da iki kısma ayrılmışlardı. Birinci gruptakiler, halifelik meselesinin dinî değil, siyasî bir mesele olduğu kanısındaydılar. Bundan dolayı da halifelik seçiminin halkın uygun gördüğü tarzda yapılması inancındaydılar. Çoğunluğu oluşturan ikinci gruptakiler ise, halifeliği dini bir mesele olarak telakki ediyorlar ve halife olarak şahsın seçimle işbaşına gelmesi gerektiği inancını taşıyorlardı.
İşte ikinci asırda hilafet meselesi bu şekilde gündemdeydi. Halifeliğin seçimle olması gerektiğine inananların bir kısmı, onun dinî bir mesele olmadığı kanısını taşırken, diğer bir kısmı onu dinî bir mesele olarak telakki ediyor ve halka, bu dini ve siyasî meseleye müdahale ederek, kendilerine halife seçmeyi vacip biliyordu. Şiiler ise imameti, dinin ana meselelerinden, İslam ve Şia mezhebinin ise erkânından olduğunu söylüyorlardı. Şia mezhebinin erkânından da şunu kastediyorlardı: Yani bu mezhep şekillendiğinde, imamet meselesi, onun asıl rüknünü oluşturuyordu, ama imameti dinin usulünden saymıyorlardı. Diğer bir ifadeyle Şia’lar, Tevhit, adalet, nübüvvet, imamet ve mead gibi beş temel ilkeyi dinin usullerinden kabul etmelerine rağmen, adalet ve imamet’i dinin temel ilkelerinden kabul etmeyen Sünnileri de Müslüman olarak kabul etmektedirler..

Hilafet bahsinin içerisinden, önceden de halkın kalbinde var olduğu halde pek de açığa çıkmayan yeni bir konu ortaya çıktı. Diğer bir ifadeyle hilafet/imamet hususunda iki konu daha gündeme geldi. Birincisi, hükümetin başında kim olmalı, kim halka hükmetmeli? İkincisiyse, halk akait, ahkâm ve İslamî ilimlerle ilgili hakikatleri nereden öğrenmelidir?
İmamet ve hilafet konusundaki sorun, sadece hükümet ve siyasi liderliğin İmam Ali ile onun hanedanına verilmesi değildi. Buna ilave olarak onlar (halifeler), halkın kendilerine müracaat ettiği ilmî merciler konumundadırlar. Halk, akide/inanç, fıkıh, tefsir ve diğer dini konularda onların fetva ve görüşlerine müracaat etmek zorundadır.

İşte burada imamet/hilafet bahsinin kapsamı biraz daha dallanıp budaklanmaktadır. İlk başta konu sadece İmam Ali’nin halife olmasıydı ama olmadı. Daha sonra yavaş yavaş konunun kapsamı genişlemeye başladı. Denildi ki: Biz Ali’yi sadece halife değil, aynı zamanda imam da biliyoruz. İmam, yani dini işlerdeki önder ve rehber, ister hükümet elinde olsun, isterse de olmasın o, her iki halde de önderdir ve halk onu takip etmek zorundadır.

Belkide Ehl-i Sünnet’in içerisinde de İmam Ali’den önceki halifelerin imam olduğuna ve halkın da dini hükümleri onlardan sorması gerektiğine inananlar vardır. Ama olsa da Şia’daki gibi ciddi şekilde gündemde değildir veyahut da böyle bir inanç Sünni Müslümanlarda asla söz konusu olmamıştır. Fakat daha sonraki devrelerde halife olan şahsın, aynı zamanda imam da olması gerektiği ve halkın, fıkıh, tefsir ve akidevî konularda onların görüşlerine başvurmaları gerektiği gibi bir konu gündemde yoktu ve dolayısıyla Hilafet ve İmamet makamları birbirinden ayrıldı. Bundan dolayı hilafet makamı Emevi ve Abbasiler arasında el değiştirirken, halkın dinî imamlarının başka şahıslar olduklarını görmekteyiz. Fıkıhta Ebu Hanife, İmam Malik, İmam Şafii, İmam Ahmet b. Hanbel, Evzai ve Süfyan-i Sevri gibileri söz konusuyken, kelamda Vasıl b.Ata, Hasan Basri, Eş’ari, Maturudi ve diğerleri halkın önderliğini üstlenmişlerdir.

Bundan dolayı hilafetin kaynağını “şura” olarak bilen Ehl-i Sünnet’te, halife olan kişinin aynı zamanda fıkhî ve akidevî imamlığı da elinde bulundurması gerektiği söz konusu değildir. Sünniler olayın sadece siyasi hükümet ve liderlik kısımları olan dünyevi boyutunu nazarda tutmaktadırlar. İşte şurayla halledilmesi gerektiğini söyledikleri şey de buydu. Fakat Hulefa-i Raşidin’den sonra bu mesele hiçbir zaman kitaplar arasından çıkıp ta pratikte gerçekleşmemiştir. Acaba Emevi ve Abbasi halifeleri şura ve Ehl-i Hall ve’l-Akt’in rey’iyle mi iş başına geldiler? Asla, onlar kılıç gücü ve savaşla hilafet tahtına oturdular. Daha sonra da varisleriyle saltanat düzeni oluşturdular. Sünni Kelam kitaplarında İslam’ın imamet makamında oturacak kişinin âlim, cesaretli, halkı idare salahiyetine sahip ve halkça seçilen birisi olması gerektiği yazılmaktayken, Siyaset meydanlarında medreselerden daha farklı bir şekilde bu konu üzerinde durulmaktaydı. Örneğin Osmanlılar iş başına gelmeden, halifenin Kureyş’ten olması şart koşuluyordu, fakat Osmanlı iş başına geldikten sonra bu şart da ortadan kaldırıldı. Ama bunun mukabilinde Zeydi’ler, halifenin peygamberin soyundan olması gerektiğini söylemekle birlikte, halife olacak şahsın kılıçla kıyam edecek birisi olması şartını da koşuyorlardı. Onlar diyorlardı ki, Peygamber (s.a.a) imamların adlarını söylememiştir, ama sıfatlarını beyan etmiştir. Bu sıfatlara göre halife olacak şahsın cesaretli, fakih, peygamber’in soyundan ve zulüm hükümetlerine karşı kıyam eden birisi olması gerekiyor. İşte Zeydiler halife için bu şartları getiriyorlardı.

“Acaba halkın önderleri ve ümmete imam/halife olacak şahıs, bütün meselelerde mi ümmetin imamıdırlar, yoksa sadece siyasi meselelerde onların halifeliğini mi üstlenmişlerdir?” meselesinden yeni konular da ortaya çıktı. Böylece de daha sonraları bu konuların kapsamları genişletilerek fıkıh ve kelam dallarında İslam mezhepleri kurulmuş oldu. Daha sonra hicretin ilk asırlarında Müslümanlar arasında Fıkhî , Kelamî ve Tasavvufî olmak üzere üç çeşit mezhep şekillenmeye başladı.

Ehl-i Sünnet’in onlarca fıkhî mezheplerinden dört veya beş tanesi günümüze kadar varlığını koruyabilmiştir. Bunlar Hanefi, Maliki, Şafii, Hanbelî ve İbazî mezhepleridir. Kelami ( akidevî) boyutta da yine Ehl-i Sünnet’te muhtelif mezhepler vardır. Bunlardan biri olan ve daha çok akla dayalı bulunan Mutezile mezhebidir. Bunların karşısında Ehl-i Hadis veya o yüz yılın Ehl-i Sünnet Müslümanlarının tabiriyle Eş’arî mezhebi yer almaktadır. Üçüncü yüzyılın sonlarıyla dördüncü yüzyılın başlarında Ebu’l-Hasan Eş’arî adlı bir şahıs tarafından bu mezhebin akidesi oluşturulduğundan dolayı, bu mezhep, “Eş’ari” mezhebi adıyla ün yaptı. Eş’ari’nin yaşadığı aynı dönemde ( h.333) Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed Matridi de Eş’ari’nin düşüncelerine benzer görüşlerle ortaya çıktı. Bu şahıslardan önce bu mezhepler, Mutezilenin karşısında “Ehl-i Hadis” veya “Ehl-i Sünnet” adıyla tanınıyordu. Elbette sonradan Ehl-i Sünnet adı, Şia’nın mukabilinde kullanılmaya başlandı. Bu mezheplerin hiç birinin, halifenin görüşüyle bağlantıları yoktu. Çünkü halifeler bu tip ilmi meselelerle ilgilenmiyorlardı ve genellikle de âlim insanlar değillerdi.

Daha sonra da Ehl-i Sünnet arasında, Şiilerin pek de ehemmiyet vermediği “Tarikat” denilen ahlaki seyr-u sülük mektepleri revaç bulmaya başladı. “Tasavvufi tarikatlar” da denilen bu mektepler, ikinci asırda ortaya çıktı. Bu asırda sofiliği kendine meslek edinen kişiler gözükmeye başladı. Bu kişilerin birçoğu, aynı zamanda fakihtiler de. Bunlar, bu ahlaki akımları daha sonra mezheplere dönüştürerek şimdiki tasavvufu oluşturdular. Şialar arasında hiç yer edinemeyen bu tasavvufi tarikatlar, Sünniler arasında hayli yayıldı ve herhangi birine bağlanmayan çok az insan kaldı.

Demek ki Ehl-i Sünnet arasında üç çeşit mezhep veya mektep vardır ve Sünni şahıslar her üç ayrı boyutta bu üç mezhepten birine bağlanma mecburiyetindedirler, Fakat Şia’da bu mektepler tek bir çatı altında toplanmış ve her mektebe ya da mezhebe dair bir imam meydana getirilmemiştir. Yani örneğin on iki imam’dan her biri, aralarında hiçbir fark olmaksızın, hem itikadın, hem fıkhın hem de seyr-u sülük’ün imamı olmuştur. Ehl-i Sünnet mezhep imamlarının biri birlerine dair bazı sözleri olmuşsa, ya da kendi aralarında birbirleriyle tezat teşkil eden kelami veya fıkhi fetva ve görüşleri bulunmuşsa da, fakat Şia’da (On iki imamcı Şia) bu tür şeyler asla vuku bulmamıştır, çünkü işaret ettiğimiz gibi her üç mektebin imamı tektir.

Ehl-i Sünnet’te üç boyutlu mezhepler ortaya çıkarken, Şialar şuna inandılar: İmamlar Allah tarafından ve Peygamberin bildirmesiyle tayin edilmişlerdir ve her şeyin onlardan alınması gerekir. Kelamda da, fıkıhta da, ahlaki ve irfani seyr-ü sülük yollarını öğrenmede de Ehl-i Beyt İmamları merci ve önderdirler. Bunların tümünün İmamlardan öğrenilmesi gerekir.
Demek ki İmam, Şia’da sadece siyasi bir lider değildir. İmam, fıkıh ve amel, siyaset ve hükümet, akide, kelam ve aynı şekilde ahlaki boyutta da imamdır, önderdir. Fakat Ehl-i Sünnet bu boyutları siyasetten ayırmışlardır.

Elbette bu ayrılık Ehl-i Sünnet’te kaçınılmazdı. Çünkü İmam Ali’den sonraki hilafetin izlediği çizgi, halkın bir araya toplanıp takvalı bir âlimi iş başına getirebilmelerine uygun değildi. Emeviler kılıç zoruyla İmam Ali’nin aleyhine kıyam edip hilafeti ele geçirirken, onlardan 90 yıl sonra Abbasiler de aynı şekilde zor kullanarak hilafet tahtını ele geçirdi.

Şia ile Ehl-i Sünnet arasındaki asıl ve temel fark şudur: Şia diyor ki, siyaset ve hilafet, fıkıhî, kelamî, irfanî ve Kur’anî boyutlarıyla Ehl-i Beyt imamlarından alınmalıdır. Sünniler de diyorlar ki, hayır öyle değildir. Sadece siyasi meselelerde Halifeye itaat gereklidir. Bir kişi zamanın hilafetini elinde bulundurmalıdır ve o kişiye de şeriatın hilafına bir emir verilmediği müddetçe itaat vaciptir. Çünkü peygamber efendimiz (s.a.v) buyurmuştur ki, “ Allah’ın haramları hususunda mahlûka itaat etmeyin.” Bu, Ehl-i Sünnet’in hilafet hakkındaki inancıdır ve Sünniler günümüze kadar da bu inançlarını devam ettirmişlerdir. Her kim yönetimi ele geçirirse, ister âlim ve adil olsun, isterse cahil ve fasık, şeriatın hilafına emir vermediği müddetçe ona itaat etmek halka vaciptir.
Elbette Ehl-i Sünnet bu görüşe bir tür mecburiyet neticesinde ulaşmıştır. Yoksa ilk başta böyle demiyorlardı. Sünni Müslümanlar ilk başta halifeliğe seçilecek kişinin adil ve âlim olması gerektiğini söylüyorlardı. Ama bu düşünce birkaç istisna hariç günümüze kadar pratiğe dökülemedi. İşte Şia ile Sünni arasındaki hilafet konusunda olan ihtilafı budur.

Şu hususu da belirtmede yarar görüyorum: Nasıl Ehl-i Sünnet kendi aralarında birbirleriyle birçok fıkhî meselelerde ihtilaflıysalar, Şia’nın da onlarla bazı küçük ihtilafları vardır. İtikadi meselelerde ise Sünni Mutezilenin kabul ettiği birçok görüşü Şia da kabul etmiştir. Çünkü Mutezile görüşlerini İmam Ali’den almıştır. Yan, Mutezililer birçok kelami meselelerde İmam Ali’nin hutbelerinin tesiri altında kalmışlardır.

Mutezilenin ünlü âlimlerinden İbn. Ebil Hadid, İmam Ali’ye ait olan ve onun okuduğu hutbeleri bir araya toplayan “Nehcü’l-Belağa” adlı kitaba yazdığı şerhin evvelinde, bütün İslamî ilimleri İmam Ali’ye dayandırmaktadır. Bu cümleden olmak üzere diyorlar ki: Mutezile’nin kelamdaki görüşleri Muhammed b. Hanefiyye’ye ulaşmaktadır. O da Hz. Ali’nin oğludur ve bu konudaki ilmi görüşlerini babasından almıştır. İşte biz Müslümanların arasındaki ihtilafların temelini oluşturan şey, söylediğimiz bu meseledir(yani imam kim olmalıdır meselesi!).

Şia diyor ki: fıkıh, kelam ve ahlak gibi İslamî ilimleri, İslam peygamberinin (s.a.v) Ehl-i Beyt’inden olan imamlardan almalıyız. Şu anda da İmamlardan nakledilen rivayetlerin hepsi toplanmış bir şekilde elimizde bulunmaktadır. Elbette bu hadislerin, nakleden kişiler açısından ne kadar sahih olabileceklerini uzman kişiler olan basiretli fakihler teşhis edecektir. Eğer sahihlerse, onlara amel edilecek, aksi takdirde onlardan yüz çevrilecektir.

Ehl-i Sünnet de diyor ki: Biz ilmî boyutta Peygamber’in sünnetine tabiyiz. Peygamber (s.a.v) birçok yerde kendi sünnetini ön plana çıkartmıştır. Hatta kitabullah ve benim sünnetim tabiri rivayette yer alan tabirlerdendir. Diğer bir ifadeyle Sünni Müslümanlar diyor ki: Biz dini ilimleri halifelerden değil, kitap ve sünnetten alıyoruz. Kitap malumdur, ama sünneti bize kim tanıtacak? Muhaddisler ve raviler elbette. Hatta imamların kendisi bile halkın önderleri olmak istiyorlarsa, Kur’an’a ve peygamber’in sünnetine müracaat etmeliler. Peygamber’in hadislerini kim naklediyor? Peygamberin sahabesi. İmam Ali’yi de peygamber’den hadis nakleden bir ravi ve büyük bir sahabe olarak kabul ediyorlar. İmam Ali’den nakledilen rivayetler de oldukça fazladır. Ahmed b. Hanbel’in “ Müsned” adlı kitabında her sahabeden nakledilen hadisleri ayrı bir bölüm halinde bir araya toplamıştır. O kitaptaki en büyük ve en geniş bölümlerden biri Hz. Ali’den nakledilen hadislere ayrılmıştır. Çünkü İmam Ali, Peygamber efendimizin en büyük öğrencilerinden birisi ve sahabenin de en âlim olanıydı. İmam Ali’nin hadislerini naklediyorlar ve aynı zaman da ona göre amel ediyorlar. Ama bunu İmam Ali’yi imam kabul ettiklerinden dolayı değil, sadece onu Peygamberden hadis nakleden adil bir sahabe bildiklerinden dolayı yapıyorlar.

Şia’lar her şeyin İmamlar kanalıyla öğrenilmesi gerektiği sözünü, onların özel bir imtiyaza sahip olduklarına inandıklarından dolayı söylerken, Sünniler de sahabenin bir takım özel imtiyazlara sahip olduğu inancındadır.

Şia ile Ehl-i Sünnet arasında önemli ihtilaflardan birisi de İmam’ın “masumiyet” Şialar , (Peygamber efendimizden sonraki) ümmetin önündeki imam’ın, bütün din hükümlerini bilen, adil, muttaki, siyaseti bilen ve halkın en üstünü olmanın yanı sıra, her türlü hatadan da masum olması gerektiğini söyler. İmamların masumluğu meselesi Şia kelamında özel bir yere sahiptir. Şialar, imamların da peygamberler gibi masum oldukları inancına sahiptirler. Aynı şekilde Ümm-ü Eimme (imamların annesi) olan Hz.Fatıma’yı da masum bilirler. Masumiyet meselesi kelam ilminde çok geniş bir kapsama sahiptir. Bu konu, yalnızca Şia ekolünün kelamında değil, bütün Müslümanların kelamında aynı şekildedir. İsmet’in (masumluğun) hakikatinin ne olduğu konusunda çok fazla tartışmalar vardır. Ehl-i Beyt imamlarının masumluğu meselesi, Şia’nın kesin ve tartışma götürmez inançlarındandır. Bir kişi Şia olduğu halde imamların masumluğuna ve halkın ihtiyaç duyduğu bütün dini meseleleri bildiğine inanmaması mümkün değildir. Ama Ehl-i Sünnette siyasi hilafetle dini önderlik birbirinden ayrılmıştır. Sünniler, yönetimin siyaset adamlarına ait olduğunu ve fıkıh, akide ve ahlak gibi konulardaki imametin de ulemaya ait olduğunu söylerler. Ulema ise ilmini Allah’ın Kitabından ve peygamber’in sünnetinden almalılar. Şia’lar da ilmini Allah’ın Kitabı ve peygamberin sünnetinden almaktalar, fakat bir farkla. Şia’lar peygamber’in Ehl-i Beyt’i kanalıyla gelen sünnetini kabul ederler ve başka bir yol ile (sahabe yolu) gelen sünneti de, şayet peygamberden olduğu ispatlanırsa kabul ederler. Ehl-i Sünnetteki sünnet ölçüsü sahabedir. Şayet sahabeye ulaşıyorsa ve sahabenin de tümü adil olduğuna göre, artık o sünnetin peygambere ulaşıp ulaşmadığı boyutuna bakılmaz.
Ehl-i Sünnet’in, dinlerini, Allah’ın kitabı ve peygamberin sahabesi üzerinden gelen sünneti üzerinden öğrendiklerini söyledik. Ehl-i Sünnet şöyle diyorlar: Peygamber’in sahabesinin tümü adildir. Herhangi bir hadisin sahabeden biri aracılığıyla nakledildiği ispatlanırsa, artık o hadisin sahihliği hakkında tartışma söz konusu değildir ve biz o sahabenin adaletine zarar verecek herhangi bir şey de söylememeliyiz.
Ehl-i Sünnet, Hz. Ali döneminde meydana gelen büyük ihtilaflara rağmen sahabenin hiç birini günahkâr bilmemekteler.

Özetlersek, Sünnilerin görüşlerine göre; ne Cemel savaşında İmam Ali’nin karşısında savaşan Talha, Zübeyr ve Aişe hatalıydı, ne de Sıffin savaşında Hz. Ali ile savaşan Muaviye. Çünkü onların hepsi adildiler.

Peki, bunların tümü adildiyseler o zaman niçin savaştılar? Diyorlar ki; onlar içtihat ettiler, ama ya iki taraf ya da taraflardan birisi hata etti. Müslüman âlimlerden bir kısmı ve İmam Ali’yi masum bilenler (Şia’lar) tabiatıyla karşı tarafı hatalı bilmekteler. Bu savaşların ve acı olayların hepsinin içtihattan kaynaklandığını kabul etmeyip, aksine bazılarının bilinçli olarak yapıldığını ve vebalinin de o işlerde rolü olanların boynuna olduğuna inanırlar. Kısacası Ehl-i Sünnet diyor ki, Sahabe adildir ve fıkhı da onlardan öğrenmeliyiz. Eğer sahabeden bize fıkhî veya akidevî bir görüş ulaşırsa onu kabul etmeliyiz.

Elbette Ehl-i Sünnette de rical ilmi vardır ve onlar şüpheli konuları inceletip sık dokumaya özen gösterirler. Sünniler, hadislerin sahih olup olmaması meselesine çok dikkat ediyorlar. Fakat nereye kadar? Hadisin ravi zinciri bir sahabeye ulaşıncaya kadar. O hadisi nakleden sahabe Ebu Hureyre bile olsa ( O diğer bütün sahabelerden daha fazla hadis nakletmiştir ve Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde ondan, herkesten daha fazla hadis nakledilmiştir) artık o hadisin sıhhati hakkında araştırma söz konusu değildir. Yine Ehl-i Sünnet, kitaplarda sahabenin hakkında yazılan hataların hepsinin içtihat kaynaklı olduğu kanısındadırlar ve içtihattan kaynaklanan hatalar da şahsı adaletten düşürmez. Bundan dolayı onların hepsi adildirler ve peygamber’den naklettikleri hadisler kabul edilmelidir.

Hatta Ehl-i Sünnet şunu da söylerler: Sahabenin verdiği fetvalar, eğer icma’nın hilafına olmazsa, peygambere nispet edilmese dahi, bizim için delildir ve aynı konuda başka bir delil olmazsa sahabenin fetvasına göre amel etmeliyiz.

Toparlamalı olursak şunu söyleyebiliriz: Müslümanların geçmişte ve günümüzdeki tartışmaları şu konu üzerindedir. Acaba din ilimlerini Peygamber efendimizin Ehl-i Beyt’inden mi almalıyız, yoksa sahabeden mi almalıyız.

Buraya kadar yapılan açıklamalardan Şia ve Sünni arasındaki ihtilafların asıl kökeninin belli olduğunu ve Sünni Müslümanlara göre, ister adil ister zalim kim olursa olsun halifenin yönetimi elinde bulunduran kimse olduğunu, Şia’lara göreyse; hilafet makamının, Resulullah’ı temsil eden bir şahsiyete verilmesi gerektiğini ve onun da peygamber gibi peygamberden sonra insanlar içerisinde ilimde, imanda, ahlakta, amelde vd. hususlarda en üstün kimse olması gerektiğini ve onları da tanıyamayacağımıza göre, Allah ve Resulü tarafından belirlenmesi ve bu göreve tayin edilmesi gerektiğini öğrenmiş olduk. Önceden de belirttiğimiz üzere Ehl-i Sünnet ahkâmlarını sahabeden almakta ve Hz. Ali’yi de sahabeden saymaktalar. Şialar ise ahkâmlarını Ehl-i Beyt aracılığıyla kendilerine ulaşan hadislerden almaktalar ve Ehl-i Beyt imamlarını da masum bilmekteler. Nasıl ki Şia Ehl-i Beyt imamlarıyla ilgili birçok ayet ve hadisi delil olarak ortaya koyuyorlarsa, Sünniler de sahabeyle ilgili birçok ayet ve hadislerden bahsediyorlar. Tabiî ki vicdan sahibi ve fıtratı bozulmamış âlimlerin bu hususlarda devreye girip Ehl- Beyt’in Müslümanlar arasındaki yerini belirlemeleri gerekir ve yine sahabenin sözlerinin nereye kadar kabullenebileceğinin sınırını tayin etmeleri icap eder. Acaba gerçekten bütün sahabeden dini öğrenmek mümkün mü? Elbette ki sahabenin tümünü reddetmek insafsızlıktır. Çünkü İmam Ali, Nehcü’l-Belağa’da kendisinin hak olduğunu Muaviye’ye ispatlamak istediğinde, bütün Muhacir ve Ensar’ın kendi etrafında toplandığını söylemektedir. Diyeceğim bu konular çok ince ve hassas konulardır ve bunu insaf ehline bırakıp ihtilafları daha da derinleştirmemek için kısa geçmek gerekir.

SONUÇ

22 madde içerisinde vermiş olduğumuz bu genel bilgilerden sonra şu sonuca varmamız mümkündür: Ehl-i Sünnet ile Şia’nın arasındaki en büyük ihtilaf İmamet/hilafet üzerinden olmuştur. Diğer ihtilaflar da bunun üzerinden ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla ana ihtilaf imamet/hilafet üzerindeki ihtilaftır. Diğerleri ise tali ihtilaflardır. Şia diyor ki, İmamet, “Tevhit” ve “Nübüvvet” gibi Usul-ü din’dendir. Allah ve Resulü tarafından nas ile belirlenmiştir. Ümmet, nasıl kendisine peygamber tayin etme hakkına sahip değildiyse, aynı şekilde imam tayin etme hakkına da sahip değildir. Acaba halk toplanarak kendisine imam tayin edebilir mi? Hayır, çünkü İmam hem ismet sıfatına sahiptir ve hem de normal halkın sahip olduğu ilmin dışında özel bir ilme ( ledün ilmi) de sahiptir. Bundan dolayı da onu, bütün insanları tanıyan Allah (c.c) seçmelidir, halk değil. Fakat Ehl-i Sünnet imametin/hilafetin Usul-ü din’den olduğu inancında değillerdir ve bu konuda da muhtelif görüşlere sahiptirler. Onlardan çoğunluğu oluşturan bir gruba göre: İmamet dini bir konudur ve mümin halkın bu konuyla ilgili vazifesi, bir araya toplanarak kendilerini yönetecek birisini halife veya imam adıyla seçmektir. Onlardan olan başka bir grup da şöyle demektedir: İmamet siyasi bir meseledir ve dinle hiçbir alakası yoktur. Din : “ Siz bir araya gelin ve kendinize bir yönetici seçin” diye bir şey söylememiştir. Biz, işbaşına gelen her hükümetin, eğer İslami çizgiden ayrılmazsa takipçiliğini yapmakla yükümlüyüz.

Bu iki İslamî fırka arasında bu türden ihtilaflar olmasına rağmen, acaba Ehl-i Sünnet imamlarından (halktan değil) birisinin Şia’nın kâfir olduğunu söyleyen birisi var mıdır? Kesinlikle hayır. Ve yine İmamet’in Allah’ın nassıyla olduğuna inanmayanların (Sünnilerin) kâfir olduğunu söyleyen bir Şia âlimi bulabilir misiniz? Yine kesinlikle hayır. Çünkü her iki kesimin de aralarında iman ettikleri “Tevhid”, “Nübüvvet” ve “Mead/kıyamet inancı” gibi müşterek ilkelere bağlılık vardır ve bu ilkelerin hepsini kabul edenler İslam ümmetindendir. Ayrıca Hz. peygamber’den (s.a.v), şahadetini getiren ve namaz kılıp cihad eden her kesin Müslüman olduğuna dair birçok hadisler vardır. Demek oluyor ki, ihtilaflı meselelerin Müslüman olup olmamakla hiçbir alakası yoktur. O halde bizler (Sünni’siyle-Şii’siyle) ortak olduğumuz meselelerde birbirimizi Müslüman bilmeli ve İslam âleminin genel siyasi, ekonomik ve ilmî problemlerinde el ele vererek işbirliğinde bulunmalıyız. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de :” Müminler ancak kardeş olurlar” (Hucurat:10) diye buyurmuştur. Ayette geçen “Mümin” den kasıt, yani İslam’ın genel ilkelerine inananlar,( imamete inanmış veya inanmamış olsun,) namaz, oruç, hac, Kur’an ve Tevhit gibi meselelere inananlar. Onlar da Müslüman’dırlar deyip “ ortak olduğumuz noktalar çerçevesinde onlarla kardeş olmayı becerebiliriz” diye düşünenler. İşte mümin olanlar bunlardır!

Evet, Müslümanlar arasında belki de birçok konularda ihtilaflar vardır. Fakat önemli olan bu ihtilafları takvalı ve ihlâslı ulemanın öncülüğünde, aklın ve iman’ın kontrolü altında tutmak gerek. Şayet bu ihtilaflar aklın ve ulemanın kontrolünden çıkar, cühela ve duyguların kontrolüne girerse, üzerine benzin serpilir ve bu fitneyi çıkaranlar da dâhil olmak üzere her kese ve her kesime telafisi mümkün olmayan zararlar verir. İslam ve Müslümanlar zarar görürken, kazanan taraf, İslam ve Müslümanların ortak düşmanları olur. Örneğini tarihten vermeye gerek yoktur, çünkü günümüzdeki olaylar, sözümüzün en iyi delilidir ve hep birlikte içinde yaşamaktayız!

   Bu açıklamayı yaptıktan sonra, bir sonraki yazımızda “Hanefilik” ve “Caferilik” kavramları ile ilgili kısa bir bilgi sunmamız yerinde olur kanaatindeyim.

Hasan Kanaatlı

Cumhurbaşkanı Ruhani eyalet gezileri çerçevesinde gittiği Kürdistan eyaletinde halka yönelik yaptığı konuşmada, İran’da Şia ve Sünniler arasında büyük bir vahdet olduğunu belirterek, “Eğer birisi Türk, Lor, Kürt, Fars veya Beluç arasında eşitsizliğe giderse o zaman yanlış yapmıştır” dedi.

İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ruhani, bugün sabah saatlerinde gittiği Senendec havalimanında yaptığı ilk açıklamada, bu ziyaretin Kürdistan’ın kalkınması için zemin hazırlamasını beklediklerini belirterek İran’ın Senendec kadar Bağdat, Süleymaniye ve Erbili de savunacağını belirtti.

İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, Kürdistan eyaleti merkezi Senendec’de yaptığı ilk açıklamada, “Bakanlar kurulunun Kürdistan ziyaretinin hayra ve berekete sebep olmasını umuyorum” dedi ve bu ziyaretin Nükleer Anlaşma’nın ardından ilk eyalet ziyareti olma özelliğine dikkat çekerek “Bu ziyaretin Kürdistan’ın kalkınması için zemin hazırlaması yönünde beklenti var” diye açıklama yaptı.

Hasan Ruhani ayrıca Kürdistan eyaletine yapılan bu ziyaretin amacı ile ilgili de “Bugün hükümet Kürdistan’ın cesur ve şerif halkının misafiridir ve hükümetin Nükleer Anlaşma’nın ardından ilk eyalet ziyaretini Kürdistan’a yapma nedeni ise bu eyalet halkının uzun yıllar ve İslam İnkılabı ve Mukaddes Savunma dönemlerindeki eşsiz konumu içindir” diye açıklamada bulundu.

Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ve bakanlar kurulunun bugünkü Kürdistan eyaleti ziyareti eyalet ziyaretleri dizisinin 20. ayağını oluşturuyor.

Ruhani daha sonra Senendec İstiklal spor salonunu dolduran Kürdistan halkına yönelik yaptığı konuşmada hükümetin büyük bir ciddiyetle Kürdistan bölgesinin sorunlarını çözmek için çalıştığını söyledi ve “Senendec halkının bugün ‘Tedbir ve Ümit Hükümetini’ karşılama şekli Kürdistan halkı ve 11. Hükümet arasındaki bağın göstergesidir” dedi.

Hasan Ruhani ayrıca İran’da Şia ve Sünniler arasında büyük bir vahdet olduğunu belirterek, “Eğer birisi Türk, Lor, Kürt, Fars veya Beluç arasında eşitsizliğe giderse ve bunlara farklı bakarsa o zaman yanlış yapmıştır. Biz hepimiz tek milletiz ve düşmanlara karşı da tek bir elizdir” diye konuştu.

Cumhurbaşkanı sözlerinin bir diğer kısmında ise, Senendec İstiklal spor salonunu dolduran halka “Beraberlik ve birlik ile tüm bölgeyi teröristlerden temizleyecğiz. Biz Kürdistan’ı (eyaletini) korumakla kalmayıp, Bağdat ve Erbil’i de koruyoruz. Biz Senendec’i koruduğumuz ve savunduğumuz gibi Erbil, Duhok ve Süleymaniye’yi ve tehdit edilen her bölgeyi de savunacağızdır” diye hitap etti.

İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ruhani, hükümetin uluslararası kurumlarla işbirliği yaptığını ama aynı zamanda ve silahlı kuvvetlerle birlikte İslam Cumhuriyeti’nin haysiyetini savunduğunu söyledi.

Cumhurbaşkanı silahlı kuvvetler komutanlarına verdiği iftar merasiminde İran Ordusu Deniz Kuvvetleri’nin uluslararası sularda varlık gösterdiğini ve İran’ın terör örgütlerine karşı mücadele veren ülkelerin yanında yer aldığını belirterek, “İran İslam Cumhuriyeti için Şia veya Sünni, Yemen, Suriye, Lübnan, Irak ve Filistin arasında hiç bir fark yoktur ve biz hep mazlumların yanında durmaya devam edeceğiz” dedi.

Silahlı Kuvvetlerin üst düzey komutanlarını ağırladığı iftar yemeği merasiminde konuşan Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, İran ve 5+1 Grubu arasında devam eden Nükleer Müzakerelere değinerek, hükümetin uluslararası kurumlarla işbirliği yaptığını ama aynı zamanda ve silahlı kuvvetlerle birlikte İslam Cumhuriyeti’nin haysiyetini savunduğunu söyledi.

Ruhani, İran’ın insanlığa karşı olan kitle imha silahı peşinde olmadığını belirterek,“Bu yalan propagandalar dünya halkı için ifşa edilmeli” dedi. Cumhurbaşkanı konuşmasının devamınde ise, hükümet ve silahlı kuvvetlerin İslam İnkılabı Rehberi’nin emirleri doğrultusunda hareket ettiğini vurguladı ve “Sözde ve pratikte beraber hareket etmeliyiz ve Devrim Muhafızları Ordusu, Ordu ve Hükümetin hepsi Veli-yi Fekih, tek bir lider, anayasa, Kuran ve Ehlibeyt’in bayrağı altında”diye konuştu.

Emr-i bi’l ma’rûf ve nehy-i anil münker (Arapça: الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر), “İyiliği emretmek ve kötülükten men etmek” anlamına gelen Füru-u dinden iki farzı barından Kur’an kökenli bir Arapça ifade. Emr-i bi’l ma’ruf: farz bir ameli terk eden birisini o ameli yerine getirmesi için davette bulunmak, nehy-i anil münker ise günahkâr bir kimsenin haram bir işi yapmasına engel olmak için çaba sarf etmektir.

Emr-i bi’l ma’ruf, dini öğretiler ve dindar gelenekte beğenilen ve istenilen şeylerin tahakkuku için bir aktivite, nehy-i anil münker ise beğenilmeyen uygunsuz şeylerin ortadan kaldırılması için ortaya konulan tepkidir diyebiliriz. 

Kur’an ve Sünnette

Kur’an-ı Kerim’de emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münkerden İslam Peygamberinin (s.a.a) ümmetinin özel görevi unvanı ile defalarca bahsedilmiş ve bazen Allah’a ve Mead’a imanın yanında yahut namaz ve zekat gibi ibadetlerle birlikte zikredilmiştir.(1) Ayatu’l Ahkam kitaplarında bilhassa bu kitapların tematik konulara göre yazıldığı göz önünde bulundurulursa bu kitaplarda “emr-i bi’l maruf” adındaki baplarda bu konuyla ilgili ayetler incelemeye tabi tutulmuştur.(2)

Bireysel Yoksa Toplumsal Görev mi

Tarih boyunca İslam fıkhında emr-i bi’l maruf ve mezheplerin siyasi perspektifi arasında doğrudan bir bağlantının olduğuna dair genel bir yaklaşım olduğu görülmekte ve emr-i bi’l maruf konularının yaygınlaşması ile o mezhebin siyasi konumu arasında uyum olduğu görülmüştür. Hiç kuşkusuz emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münker birey ve bireyler “emrolunan” yahut “nehyolunan” olmadan tahakkuk bulmaz. Dolayısıyla emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münker, iyiliği emreden yahut kötülüğü men eden bireyin kişisel ihtiyar ve hukuk dairesinden öteye geçmekte ve diğer toplumsal bireylerin hukukuyla ilişkilenmektedir.

Eğer iyiliğe emrolunan veya kötülükten sakındırılan kişi açıklıkla emir ve nehyi kabul ederse, toplumda bir çatışma ve kargaşa ortaya çıkmaz. Ancak bu durumun her zaman yaşanacağı beklenemez. Aynı şekilde kişinin bu bireysel faaliyeti ve toplumun yaşam tarzını değiştirmeye davet, yönetici güçlerin siyaseti ile çatışma halinde olursa ve hatta emrolunan ve emredenin tevafuku durumunda dahi bunun anlamı bu çalışmaların toplum düzeyinde kabul edildiği anlamı çıkmaz.

Fıkıh tarihi boyunca, emreden ve nehyedenlerin faaliyet istikakı ile emrolunan ve nehyolunanların hukuku ve ayrıca devletin görev ve yetkileri arasındaki sürtüşmeler çeşitli mezheplerin her birisinin kendisine has siyasi bakışla emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münkerin meşru özelliklerini incelemeye koyulmasına ve pratik alanını mutlak alandan kısıtlı ve mukayyet alana çekmesine neden olmuştur.

Şia Nezdindeki Yeri

İmamiye Şiası nezdinde emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münker “Füru-u din”in on kısmından kendisine yedinci ve sekizinci sırada yer bulmuştur. İslam fıkhında her birinin kendisine has konularının olduğu bölümler kitap unvanı ile belirtilmektedir. İmamiye fıkıh kaynaklarının bazılarında emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münker hakkında doğrudan kitaplar bulunmaktadır. Cihad kitabından sonra ibadet konularının son bölümünde kendisine yer verilmiştir. Emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münkerin ibadetler sıralamasında kendisine yer bulması ve cihadın yanında yer alması, onun fakihler nezdinde ibadetlerden sayıldığını ortaya koymakta ve elbette cihat gibi sosyal etkinliği olan ibadetlerden biri olarak telakki edilmiştir. 

Dokuzuncu ve onuncu yüzyıllar arasında İmamiye fıkıh eserleri arasında Hüseyin bin Said Ahvazi’nin(3) “Kutub” kitabında, İbn Babaveyh’in eserleri ve ayrıca İbn Cüneyt İskafi’nin(4) tehzibu’ş Şia gibi içtihat ehli fakihlerinin eserlerinde emr-i bi’l maruf konusuna özel bir yer verilmediği görülmektedir. Buna karşın Kuleyni’nin(5) el-Kafi ve Fıkhu’r Rıza(6) gibi kitaplarda ilk kaynak olarak cihad kitabının unvanı adı altında, ikinci kaynak olarak ahlaki konuların ekleri unvanı ile kitabın sonunda emri bil maruf konularına yer verilmiştir.

Şeyh Müfid, gaybet asrının koşullarını göz önünde bulundurarak, emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münker konusunu hududun ikame edilmesi gibi hükümet konuları arasına koymuştur. El-Muknia adlı fıkıh kitabında hudud kitabının bir eki olarak “Kitabu’l Emri Bi’l Marufi ve’n Nehyi Ani’l Münker ve İkametu’l Hudud” unvanı ile kitabında emri bil marufa yer vermiştir. Bu bölüm kitabının en önemli kısmından sayılmaktadır. Şeyh Müfid, bu bölümde siyasi ve sosyal görüşlerini paylaşmıştır.(7)

Seyyid Murtaza, yöneticilerle işbirliğinin sınırları ile ilgili kaleme aldığı risalesinde emri bil maruf ve neyhi anil münkerin haktalep bir mümin için şartlar münasip olduğunda kabul edilmesinin farz olduğunu ileri sürmüştür.(8) Şeyh Tusi, emri bil maruf konusunu cihad konusundan sonra ele almış ve hakkında detaylı bilgiler vermiştir. Şehid Evvel, ed-Durus kitabında “bu bölüme “kitabu’l hesbe” adını vermiştir.(9)

Safeviler döneminde hükümet kapılarının İmamiye’ye açılmasından sonra ve fıkhın toplumsal konularına ihtiyaç duyulmasının ardından emri bil maruf konusu nispi olarak gelişmiştir. Nitekim bu konuda doğrudan kitapların yazılmasının önü açılmıştır. Bu konuda onaltıncı yüzyılda Hasan bin Ali bin Abdulali Kereki’nin kaleme aldığı “el-Emru bil maruf ve nehyi anil münker” kitabına işaret edilebilir.(10) Yine aynı adla Mirza Muhammed Ahbari’nin (1817) yazdığı kitap şu anda elimizde bulunmaktadır.(11)

İmamiye Fıkhi

Emr-i bi’l ma’ruf ve nehy-i anil münker, İmamiye Fıkıh kaynaklarında, daha çok emr-i bi’l maruf ve nehy-i anil münkerin temeli, amel etme şartları ve ayrıca aşamaları gibi konularda ele alınmıştır. Maruf, farz ve müstahap olarak ele alındığından, farza emretmek farz, müstahaba emretmek müstahap olarak sayılmıştır; ancak münker mutlaka haram ve ondan men etmek farzdır. Emr-i bi’l maruf ve neyhi anil münker, vacibi kifayidir. Farz oluşunun akli mi yoksa yalnızca şer’i mi olduğu konusunda kadim ulemalar arasında bahisler olmuştur.(12)

Farz Oluşunun Şartları

Emr-i bi’l maruf ve neyhi anil münkerin farz oluşunun bazı şartları vardır:

# Neyh edicinin gerekli bilincinin olması ve maruf ve münkeri teşhis edebilmesi;

# Nehy olunan kişinin müteessir olma ihtimali;

# Muhatabın marufu terk etmesi veya münkeri işlemesinde devamlılık ve ısrarın olması;

# Nehiyde her hangi bir zararın olmaması, dolayısıyla nehiy sırasında nehyedici veya başka birisine her hangi bir zararın gelmesi durumunda farz olmaktan çıkar. 

Çeşitleri

Emr-i bi’l maruf ve neyhi anil münker, aşama açısından 3 bölüme ayrılır:

# Marufun güzelliği yahut münkerin inkâr edilmesi ve hiçbir şart olmadan farz sayılan kalben nefret etmek; söylenmesi gerekir ki münker yapmaktan kaçınmak ve uzak durmak da buna mülhak olmuştur. 

# Şartların oluşması durumunda dille emir veya nehiy,

# Dille nehyin etkili olmadığı yerlerde elle münker, nehiy yahut mani olmak.(13)

Kifai Farz

Emr-i bi’l maruf ve neyhi anil münker konusunda Şia âlimlerinin görüşü kifia farz olduğudur.(14) Şeyh Tusi bir grupla birlikte onu ayni farz bilmektedir.(15) Görüldüğü gibi bu hükmün o kadar da istihkâmı bulunmamakta ve hikmet muktezası, şeri menkulat medluluna ve ahkâmın füruat doğasıyla uyumu yoktur.(16) 

Farzın Aşama ve Mertebeleri

Şeyh Müfid, Emr-i bi’l maruf ve neyhi anil münkerin aşamalarına amel etmeyi hükümet işlerinden ve sultanın tekelinde veya onun temsilcilerinden saymış ve onu İmamiye mezhebinin kısımlarından bilmiştir.(17) Ancak Seyyid Murtaza, eğer cisme zarar vererek acıtmasıyla sonuçlanan durumun yöneticilerin elinde olduğu ve bir çeşit azap olduğu şüphesini reddederek münkerin def ve men edilmesini doğru saymıştır velev ki münkeri defeden şahsın ölümü ve telef olmasıyla sonuçlansın.(18) Şeyh Tusi de İmamiye şeyhlerinin zahiri görüşleriyle(19) muhalif görülen bu görüşü güçlendirmiştir.(20) 

Ehli Sünnetteki Yeri

Mutezile

Mutezile’nin görüşü konusunda, emri bil maruf ve neyhi anil münker arasındaki mahiyet farkı birincisinde, yalnızca emretmek ve marufa amel etmek konusunda gerekli motivasyonun icat edilmesi yeterlidir ve kişinin icbar edilmesi ve zorlanması gerekmemektedir. Ancak ikincisinde böyle değildir. şartlar oluştuğunda yalnızca davet yeterlidir.(21) Bu görüşü bazen (ayet ve hadisler paralelinde) kötülükten sakındırmanın aşaması olarak şu şekilde teşhis etmek mümkündür: kalben nefret etmek, dille men etmek, pratik olarak engel olmak ve son olarak karşı karşıya gelmek ve silahla mücadele etmek.

Mutezile, her ne zaman daha aşağı mertebe etkili olmazsa o zaman kılıca sarılmak tüm Müslümanlara farz olur görüşündedir.(22) Mutezile tarih boyunca bu görüşlerini şiddetle savunmuş ve ispat etmek için her türlü çabadan kaçınmamışlardır.(23) Pratik ve ameli olarak da kendileri buna bağlı kalmışlardır.(24) Mesudi, mutezile ehlinin bu farizanın (sultan veya başka cemaatlere karşı kıyam gibi) yerine getirilmesi için bunun cihat şekline bürünebileceğini ve bu konuda kâfir ve fasık arasında bir farkın olmadığına dair icma ettiklerini nakletmiştir.(25)

Aşaire 

Bu vacibin aşamaları Aşariler’de de farklıdır. Bir grup emri bil marufun yalnızca kalp ve dille olacağı görüşünde ve bundan öteye gitmemektedirler.(26) Her ne kadar İbn Hazm, adil imamı himaye etmek için fasık birisi ona huruç ederse silaha başvurmanın farz olduğu görüşündedir.(27) Başka bir grup ise Eşari bir yerde onlara “ashabı hadis” demekte(28) silaha sarılmanın doğru olmadığı ve yalnızca fiziksel olarak (kötülüğü) savunma durumunda silaha başvurulabileceği görüşündedir.(29) Üçüncü bir grup ise başka bir çare olmaması durumunda silaha sarılabilineceği görüşündedir.(30)

Hanefiler

Ebu Hanife, siyasi duruşundan anlaşıldığı kadarıyla emri bil maruf ve nehyi anil münkeri savunmuş ve bu görüşünü “Fıkhi Ekber” kitabında belirtmiştir. Bu kitapta emri bil maruf ve nehyi anil münker mezhebin temel şiarı unvanı ile ele alınmıştır.(31)

ABNA24.COM

Dipnotlar

1. Bkz. Al-i İmran, 104, 110, 114; A’raf, 157; Tevbe, 67, 71, 112; Hac, 41; Lokman, 17.

2. Kenzü’l İrfan, c. 1, s. 404, 408.

3. Neccaşi, er-Rical, s. 58, Fihrist ebvab.

4. Neccaşi, er-Rical, s. 358- 387, Fihrist ebvab.

5. Kuleyni, el-Kafi, c. 5, s. 55.

6. Fıkhu’r Rıza, s. 375.

7. El-Muknia, s. 808.

8. Meseletu fi’l Amel maa sultan, s. 89.

9. Şehid Evvel, ed-Durus, s. 164-165.

10. Hatlı nüshalar için Bkz. Müderrisi, s. 170.

11. Fihrist eserler için Bkz. Müderrisi. 

12. Muhakkik Hilli, Şeraiu’l İslam, c. 1, s. 343; Allame Hilli, Muhtelefu’ş Şia, c. 4, s. 471-474; Şehid Sani, er-Ravzatu’l Behiyye, c. 1, s. 262; Sahibu Cevahir, Cevahiru’l Kelam, c. 21, s. 385-365.

13. Muhakkik Hilli, Şeraiu’l İslam, c. 1, s. 342-343; Şehid Sani, er-Ravzatu’l Behiyye, c. 1, s. 265; Sahibu Cevahir, Cevahiru’l Kelam, c. 21, s. 366-385. 

14. Şeyh Müfid, Evailu’l Makalat, s. 56; Seyyid Murtaza, ez-Zehire, s. 554-560; Seyveri, İrşadu’t Talibin, s. 381.

15. Şeyh Tusi, el-İktisad, s. 147, 150-151.

16. Seyrevi, el-İktisad, s. 385; Ebu’l Fetih Hüseyni, Miftahu’l Bab, s. 218.

17. Şeyh Müfid, Evailu’l Makalat, s. 56.

18. Seyyid Murtaza, ez-Zehire, s. 559-560.

19. Ebu’l Fetih Hüseyni, Miftahu’l Bab, s. 217.

20. Ebu’l Fetih Hüseyni, Miftahu’l Bab, s. 150; şartları ve diğer konular için Bkz. Seyyid Murtaza, ez-Zehire, s. 555- 559; Şeyh Tusi, el-İktisad, s. 148- 149, 150; Seyrevi, İrşadu’t Talibin, s. 384; diğer ekoller için; Eşe’ri, Makalatu’l İslamiyyin, c. 2, s. 125; İbn Hazm, el-Fasl, c. 4, s. 172; İbn Murtaza, el-Bahru’zuhar, s. 97.

21. Kadı Abdulcabbar, Şerhu’l Usulu’l Hamse, s. 744-745; Kasım bin Muhammed, el-Esas Li-Akaidi’l Ekyas, s. 178.

22. Eş’eri, Makalatu’l İslamiyyin, c. 1, s. 311; c. 2, s. 125; İbn Hazm, el-Fasl, c. 4, s. 171.

23. Bkz. Hiyat, el-İntisar, s. 127; Multi, et-Tenbih ve Redd, s. 42-44.

24. İbn Hazm, el-Fasl, c. 4, s. 172.

25. Mesudi, Murucu’z Zeheb, c. 3, s. 222; Ayrıca Bkz. Ebu’l Kasım Belhi, babu zikru mutezile, s. 64; İbn Murtaza, el-Bahru’l Zihar, s. 97.

26. Eş’ari, Makalatu’l İslamiyyin, c. 2, s. 126.

27. İbn Hazm, el-Fasl, c. 4, s. 171.

28. Eş’ari, Makalatu’l İslamiyyin, c. 2, s. 125.

29. İbn Hazm, el-Fasl, c. 4, s. 171.

30. Bkz. Bend, 2, Ena nemuru bilmarufu ve nenha anil münker.

31. Bkz. El-Fıkhu’l Ekber, s. 15; Nesinuk, 103- 104; Bu bölüm mevcut değildir.

32. 

Kaynaklar

* İbn Esir, Mübarek, Camiu’l Usul, Abdulkadi Ernaut baskısı, Beyrut, m. 1969.

* İbn Ehuh, Muhammed, Maalimu’l Kurbet, Robin Levi baskısı, Cambridge, m. 1937.

* İbn İdris, Muhammed, es-Serair, Tahran, k. 1270.

* İbn Bute Akberi, Ubeydullah, el-İbanetu an Şeriati’l Firaku’n Naciye, Rıza bin Naşan Mutis baskısı, Riyad, m. 1988.

* İbn Hazm, Ali, el-Fasl, Beyrut, m. 1986.

* İbn Hamza, Muhammed, el-Vesile, Muhammed Hasun baskısı, Kum, k. 1408.

* İbn Şehri Aşub, Muhammed, Muteşabihu’l Kur’an ve Muhtelif, Tahran, ş. 1328.

* İbn Murtaza, Ahmed, el-Bahru’l Zihar, Beyrut, m. 1975.

* İbn Meymun, Ebu Bekir, Şerhu’l İrşad, Ahmed Hicazi Ahmed Saka baskısı, Kahire, k. 1407.

* Ebu Davud Secistani, Mesailu Ahmed, Muhammed Raşid Rıza baskısı, Beyrut, Daru’l Marifet.

* Ebu’l Salah Halebi, Taki, el-Kafi, Rıza Ütadi baskısı, İsfahan, k. 1403.

* Ebu Amr Dani, Osman, es-Sünenu’l Varidetu Fi’l Fiten, Zahiriye kütüphanesi.

* Ebu’l Fetih Hüseyni, “Miftahu’l Bab” el-Babu’l Hadi Aşere, Allame Hilli, Mehdi Muhakkik baskısı, Meşhed, ş. 1368.

* Ebu’l Kasım Belhi, Abdullah, “Babu Zikru’l Mutezile”, Fazlu’l İtizal ve Tabakatu’l Mutezile, Fuad Seyyid baskısı, Tunus, m. 1984.

* Ebu Ali, Muhammed, “el-Ahkamu’s Sultaniye”, Muhammed Hamid Fıkhi baskısı, Kahire, m. 1966.

* Aynı kişi, el-Mu’temdi Fi Usulu’d Din, Vedi Zeydan Haddad baskısı, Beyrut, m. 1986.

* Eşe’ri, Ali, Makalatu’l İslamiyin, Muhammed Muhyiddin Abdulhamdi baskısı, Kahire, m. 1950.

* Behşel, Eslem, Tarihu Vasit, Kurkis İvad, Bağdad, m. 1967.

* Taftazani, Mesud, Şerhu’l Makasid, Abdurrahman Amire baskısı, Beyrut, m. 1989.

* Curcani, Ali, Şerhu’l Mevakif, Muhammed Bedreddin Nasani baskısı, Kahire, k. 1325.

* Cuveyni, Abdulmelik, el-İrşad, Muhammed Yusuf Musa ve Ali Abdulmunim Abdulhamdi baskısı, Kahire, m. 1950.

* Hayyat, Abdurrahim, el-İntisar, Neybrek baskısı, Beyrut, m. 1988.

* Hürrü Amuli, Muhammed, Vesailu’ş Şia, Beyrut, k. 1391.

* Ravendi, Said, Fıkhu’l Kur’an, Ahmed Hüseyni baskısı, Kum, km. 1397.

* Rıza Muhammed Raşi, Tefsiru’l Menar, Beyrut, Daru’l Marifet.

* Zamahşeri, Mahmud, el-Keşşaf, Beyrut, Daru’l Kitabu’l Arabi.

* Seyyid Murtaza, Ali, “Meseletu Fi’l Amel Maa Sultan”, Resailu’ş Şerif Murtaza, Ahmed Hüseyni baskısı, Kum, k. 1405.

* Seyyid Murtaza, Ali, ez-Zehire, Ahmed Hüseyni baskısı, Kum, k. 1411.

* Seyveri, Mikdad, Kenzu’l İrfan, Muhammed Bakır Şerifzade ve Muhamed Bakır Behbudi baskısı, Tahran, ş. 1343.

* Aynı kişi, İrşadu’t Talibin, Mehdi Recai baskısı, Kum, k. 1405.

* Şerhu Fıkhu’l Ekber, Ebu Mensur Maturudi’ye mensup, er-Resailu’s Sabatu Fi’l Akaid, Haydarabad, Dükn, m. 1980.

* Şerif Razi, Muhammed, Hakaiku’t Tevil, Muhammed Rıza Al-i Kaşifu’l Gıta, Beyrut, Daru’l Muhacir.

* Şehid Evvel, Muhammed, ed-Durus, taş baskı, İran, k. 1269.

* Şehid Sani, Zeynuddin, er-Ravzatu’l Behiyye, Tahran, k. 1309.

* Şeyh Tusi, Muhammed, el-İktisad, Kum, k. 1400.

* Aynı kişi, el-Cumel ve’l Ukud, er-Resailu’ş Aşer, Kum, k. 1403.

* Aynı kişi, en-Nihayet, Beyrut, m. 1970.

* Şeyh Müfid, Muhammed, Evailu’l Makalat, Mehdi Muhakkik baskısı, Tahran, ş. 1372.

* Aynı kişi, Muhammed, el-Muknia, Kum, k. 1410.

* Sahibu Cevahir, Muhammed Hasan, Cevahiru’l Kelam, Mahmud Kuçani baskısı, Tahran, k. 1394.

* Allame Hilli, Hasan, Envaru’l Melakut, Muhammed Necmi Zencani baskısı, Kum, ş. 1363.

* Aynı kişi, Keşfu’l Murad, İbrahim Musevi Zencani baskısı, Beyrut, Muessese A’lemi, Fahrattin Razi, Tefsir, Beyrut, m. 1985.

* Aynı kişi, Muhtelefu’ş Şia, Kum, k. 1415.

* Gazali, Muhammed, İhyau Ulumu’d Din, Kahire, k. 1289.

* El-Fıkhu’l Ekber, Ebu Hanife’ye mensup, Şerhu’l Fıkhu’l Ekber.

* Fıkhu’r Rıza, Meşhed, k. 1406.

* Kasım bin Muhammed, el-Esasu Li-Akaidu’l Akyas, Elbir Nasri Nadir baskısı, Beyrut, m. 1980.

* Kadı Abculcebbar, Şerhu’l Usulu’l Hamse, Abdulkerim Osman baskısı, Kahire, k. 1384.

* Kiran Keri.

* Kuleyni, Muhammed, el-Kafi, Ali Ekber Gaffari baskısı, Tahran, k. 1377.

* Maturudi, Muhammed, Akide, es-Seyfu’l Meşhur Sebki, Mustafa Saim Pepram baskısı, İstanbul, m. 1989.

* Maverdi, Ali, el-Ahkamu’s Sultaniye, Halif Abdullatif es-Sabu’l İlmi baskısı, Beyrut, m. 1990.

* Aynı kişi, Edebu’d Dünya ve Din, Muhammed Sabah baskısı, Beyrut, m. 1986.

* Muhakik Hilli, Cafer, Şeraiu’l İslam, Abdulhüseyin Muhammed Ali baskısı, Necef, k. 1389.

* Mesudi, Ali, Murucu’z Zeheb, Kum, ş. 1363.

* Mutekidu’l İmamiye, Muhammed Taki Danşi Pehuj baskısı, Tahran, ş. 1339.

* Multi, Muhammed, et-Tenbih ve Redd, m. 1949.

* Neccaşi, Ahmed, er-Rical, Musa Şubeyri Zencani, Kum, k. 1407.

* Laoust, H. X Essai sur les doctrines sociales et politiques d’Ibn Taimiya n, M E langes de philologie et d’histoire d’IFAO, Cairo, 1939.

* Modarressi Tab? tab? ‘i, H. An Introduction to Sh / q / Law, London, 1984.

* Wensinck, A. J. The Muslim Creed, London, 1965.

Dış Bağlantılar

* Makalenin Kaynağı: Dairetu’l Maarif Bozorg İslami

İran İslami Şura Meclisi Başkanı, 5. Müslüman Üniversite Öğrencileri Uluslararası Kuran Yarışması’nın kapanış konuşmasını yaptı.

Mehr Haber Ajansı’nın haberine göre, 5. Müslüman Öğrencileri Uluslararası Kuran Yarışması’nın kapanış konuşmasını yapan İslami Şura Meclisi Başkanı Ali Laricani, Bazı ülkelerin en büyük iftihar kaynaklarının, çok petrol satarak diğer müslüman ülkelere zarar vermek ve darbe vurmak olduğunu ama bu düşüncelerinde yanıldıklarını söyledi.

Ali Laricani, Şia, Sünni ve Sufiler’in hepsinin tek bir Allah’a, Kitaba ve Peygambere inandıklarını ve Kuran-ı Kerim’in yaratıcısının ise Allah olduğuna dikkat çekerek, “Kuran-ı Kerim’i herkesten daha iyi yorumlayabilecek tek zat Allah’tır, bunun için ise Kuran’ı yorumlamak için Allah’a başvurmak en iyi yoldur” diye konuştu.

 Laricani, Nisa Suresi’nde yer alan ayetlere dayanak, “Allah Nisa Suresi’nde insanlara karşı buyuruyor ki, Ey halk bu Kuran Allah tarafından ve sizin için gönderilmiştir, bu sizin için en büyük delil ve burhandır ve size doğru yöneltilmiş parlak bir nur kaynağıdır, yani Kuran kendisi de hem burhana ve hem nur özelliğine sahip olduğuna vurgu yapmiştır” dedi.

İslami Şura Meclisi Başkanı Ali Laricani, İslam Alemi’ne hakim olan ihtilaf ve ayrılığın ise bu büyük toplumun en önemli zaaflarından birisi olduğunu belirtti, ve sözlerinin devamında ise Suriye krizi’ne dikkat çekerek “İsrail ile savaşın en ön hattında yer alan Suriye gibi bir ülkeye saldırmak ve orayı yıkıp dökmek yanlıştır, biz Suriye’de hiç bir sorun yok demiyoruz ve bu sorunlar bir çözüme kavuşmalı ama tankla demokrasiye doğru ilerlemek imkansızdır” diye ekledi.