مسعود عبداله‌زاده در یادداشتی در خصوص مرکز فردو گزینه‌ای برای کاهش تعهدات هسته‌ای در برجام نوشت: تصمیمات فنی گرفته شده در برجام و پس از آن بطور جدی نیاز به بازنگری و اصلاح دارند که موضوع فردو نیز یکی از
مسعود عبداله‌زاده مدرس دانشگاه در یادداشتی نوشت: فردو یکی از مراکز مهم هسته ای کشور است که در آن بیش از 2 هزار دستگاه سانتریفیوژ نصب شده بود و در کنار مرکز نطنز بخشی از غنی سازی اورانیوم کشور در آنجا انجام می گرفت. از آنجا که آمریکایی ها و اسراییلی ها بارها قصد نابودی تاسیسات هسته ای جمهوری اسلامی کرده و صراحتا این قصد خود را علنی کرده بودند، مسئولین کشور برای در امان ماندن این صنعت از ممانعت غربی ها و حفظ و حراست آن در مقابل حملات نظامی، این بخش از فعالیت های هسته ای را در مرکز فردو که در زیر 80 تا 90 متر صخره و کوه قرار دارد، راه اندازی کردند.
تهدیدات کشورهای متخاصم بگونه ای بود که در مواردی با صرف هزینه های هنگفت، دستیابی خود به تسلیحاتی که بتواند در مرکز فردو نفوذ کند را اعلام کردند. با این وجود امنیت مرکز فردو، برخلاف آنچه در نطنز وجود داشت، به دلیل قرار داشتن در زیر کوه ها به حدی بود که آمریکاییان امید زیادی به توانایی خود در نابودی آن مرکز را نداشتند و بالتبع نیروهای اسراییلی هم نمی توانستند به امکانات آن صدمه ای وارد کنند.
استحکامات فردو از یک سو نگرانی دائمی دشمنان را در پی داشت و از سوی دیگر جمهوری اسلامی یقین داشت که آنچه از متخصصین و تجهیزات تخصصی در این مرکز قرار دارند از ضریب امنیتی بالایی برخوردار خواهند بود. ناامیدی دشمنان از آسیب زدن به مرکز فردو سبب شده بود که تلاش کنند به روش های مختلف دیگری به این مرکز دسترسی پیدا کنند. به همین دلیل در مذاکرات برجام یکی از دو مرکز مهمی که طرف های غربی مذاکره کننده، به دنبال غیرفعال سازی آن بودند، مرکز فردو بوده است.
در این راستا تلاش کردند تا علاوه بر وارد کردن مرکز فردو در متن مذاکرات، دسترسی خود را به این مرکز فراهم سازند. بدین منظور با گنجاندن یک بند در قرارداد برجام تلاش کردند به این هدف خود دست یابند. در بخش هسته ای برجام بند الف با عنوان غنی سازی، تحقیق و توسعه غنی سازی، ذخایر، در مورد فردو آورده شده است: "ایران تاسیسات فردو را به یک مرکز هسته ای، فیزیک و فناوری تبدیل خواهد کرد. همکاری بین المللی از جمله به شکل سرمایه گذاری مشترک علمی در حوزه های تحقیقاتی مورد توافق ایجاد خواهد شد. 1044 ماشین آی- آر 1 در قالب 6 آبشار در یک قسمت در تاسیسات فردو باقی خواهد ماند. دو عدد از این آبشارها به همراه زیر ساخت های مربوط بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد و از جمله از طریق اصلاح مقتضی زیر ساخت ها، برای تولید ایزوتوپ های پایدار منتقل خواهند شد. چهار آبشار دیگر به همراه کلیه زیر ساخت های مربوط به صورت ساکن باقی خواهند ماند. کلیه سانتریفیوژهای دیگر و زیرساختها ی مرتبط با غنی سازی جمع آوری و تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشخص شده در پیوست 1 انبار خواهد شد".
آنچه در عمل نتیجه این بند از برجام گردید یا پس از این خواهد شد آنست که دیگر در فردو غنی سازی انجام نشود. بیش از نیمی از دستگاههای سانتریفیوژ به همراه زیر ساخت های آنها جمع آوری شدند. مابقی دستگاهها یا ساکن باقی می مانند و یا بدون تزریق گاز فلوراید اورانیوم می چرخند. فردو یک مرکز همکاری بین المللی خواهد شد و امکان تولید ایزوتوپهای پایدار در آنجا ایجاد خواهد شد.
در نتیجه با انجام نشدن غنی سازی در این مرکز، خیال آمریکا و اسراییل و دیگر دول غربی از غنی سازی اورانیوم در این مرکز راحت شد. مرکزی که تنها مکان مناسب برای غنی سازی 20 درصدی بود. مرکزی که وقتی غربی ها از دادن سوخت 20 درصد خودداری نمودند، این سوخت با موفقیت در آنجا تولید شد. با جمع آوری دستگاه های سانتریفیوژ این مرکز اغلب آن ها آسیب دیده و قابلیت برگشت به چرخه غنی سازی را نخواهند داشت. با اجرای این بخش از برجام که به اقرار آژانس بین المللی انرژی اتمی، پیش از زمان مقرر سازمان انرژی اتمی به اجرای آن یعنی جمع آوری دستگاه های سانتریفیوژ، اقدام نموده بود، دیگر دولت های متخاصم نیازی به توطئه گری برای آسیب زدن به این مرکز نداشتند و این مشکل که مرکز فردو قابل تخریب شدن با تسلیحات این کشور ها نبوده، نیز مرتفع گردید.
بر اساس همین بند از قرارداد بیگانگان در قالب شرکتهای بین المللی به جزییات این مرکز دسترسی خواهند داشت. کلیه اطلاعات مربوط به آن را در اختیار خواهند داشت و امکان کاشت تجهیزات جاسوسی و حتی مخرب، برای آنها فراهم خواهد شد. این در حالیستکه نه ایجاد مراکز تحقیقاتی فیزیک و فناوری و نه تولید ایزوتوپهای پایدار، نیازی به این مرکز نداشته اند. درهرگوشه از سرزمین وسیع جمهوری اسلامی امکان راه اندازی این مراکز تحقیقاتی وجود دارد. مرکز فردو نه تنها امتیازی برای انجام این فعالیتها ندارد، بلکه شرایط مناسبی هم برای تحقیق و پژوهش در این حوزه ها را دارا نمی باشد. کلیه فرایندهایی که رییس سازمان انرژی اتمی برای انجام آنها در فردو نامبرده است از جمله روش تبادل شیمیایی، نفوذ حرارتی و تقطیر غشایی، فرایندهای فیزیکی - شیمیایی هستند که هیچ ربطی به تاسیسات هسته ای ندارند و با راه اندازی آنها فردو تقریبا" دیگر یک مرکز هسته ای نخواهد بود.
برای انجام این فرایندهای فیزیکی – شیمیایی به سادگی مکانهایی را غیر از فردو می توان یافت که تناسب بهتری با انجام آنها داشته باشند. اگر بنا باشد از روش گریز از مرکز و استفاده از ساتریفیوژها برای تولید ایزوتوپهای پایدار استفاده کنند، قطعا" سانتریفیوژهای موجود مورد استفاده نخواهند بود و نیاز به طراحی و ساخت ساتریفیوژهایی از نوع دیگر می باشد که به علت کاربردهای غیر هسته ای آنها هیچ ممنوعیتی هم برای آنها نخواهد بود. نکته مهم تر آنستکه تولید ایزوتوپهای پایداردر مرکز فردو، که البته تولید آنها در کشور مفید هم میباشد، ناپایداری امنیت در این مرکز را به همراه دارد.
غیر دسترس بودن فضای این مرکز برای غربیها هنوز هم یک کابوس است که هیچ دلیلی برای حذف این امتیاز وجود ندارد. جمهوری اسلامی حتی اگر نخواهد در مرکز فردو غنی سازی انجام دهد، ضرورتی ندارد که مراکز امن خود را در دید و دسترس جاسوسان و بیگانگان قرار دهد، چه برسد به آنکه این افراد در قالب شرکتهای بین المللی بعنوان کارمندان آنجا محسوب شوند. اختیار سرزمینی فردو در دست جمهوری اسلامی است و اینکه در کجا مراکز تحقیقاتی راه بیندازد، نیز به دیگر کشورها بویژه دشمنان این ملت ربطی ندارد. عجله کردن برای آزمایشگاه کردن این مرکز و ورود خارجی ها به آن هیچ دلیلی ندارد و مسئولین سازمان انرژی اتمی نباید این موضوع را برای فردو می پذیرفتند. حال که در برجام به آن تعهد نموده اند، نباید شتابان دشمنان را به این خواسته شان برسانند.
با اجرای این پروژه ها، امکان بازگشت پذیری فردو برای هدف اصلی آن که غنی سازی میباشد، با چالش های جدی مواجه خواهد شد. نیازی به تعجیل دیده شده از سوی مسئولین سازمان در این زمینه وجود ندارد. به امنیت فردو و خارج از دسترس بودن آن برای خارجی ها، باید اهمیت داده شود. این مرکز می تواند در کاهش تعهدات برجامی گزینه ای مناسب و مهم محسوب گردد. تجدید نظر در تولید ایزوتوپهای پایدار با مشارکت خارجی ها، کمترین اقدامی است که در مورد مرکز فردو می توان انجام داد.
در گام های بعدی این مرکز می تواند باز هم محلی برای افزایش سطح غنی سازی تا 20 درصد باشد. گرچه این پیشنهادات برای طرفهای غربی ناخوشایند خواهند بود، اما مسئولین دولت جمهوری اسلامی و نمایندگان مجلس باید با دقت و حساسیت بیشتری با این موضوع مواجه شوند، تا شاید در این مقطع بخشی از آسیب هایی که در نتیجه اجرای برجام به کشور و بویژه صنعت هسته ای آن وارد شده است، جبران گردد. تصمیمات فنی گرفته شده در برجام و پس از آن بطور جدی نیاز به بازنگری و اصلاح دارند، که موضوع فردو نیز یکی از آنها است.
