در پی انفجار یک کامیون در منطقه مین‌گذاری‌شده قره‌باغ که منجر به کشته شدن چهار افسر وزارت کشور جمهوری آذربایجان شد، نیروهای آذربایجان در تاریخ 19 سپتامبر 2023 طی مدت 24 ساعت با استفاده از توپخانه و پهپاد، حمله گسترده‌ای را به قره‌باغ آغاز و آن را یک عملیات ضدتروریستی با هدف خنثی کردن تحریکات ارمنستان با تأکید بر اهداف نظامی و بازگرداندن ساختار قانون اساسی در قره‌باغ توصیف کرده‌اند.
تنش‌های اخیر ریشه در دسامبر 2022 و فاصله گرفتن ارمنستان از سازمان امنیت جمعی و خودداری از امضای بیانیه مشترک سازمان پیمان امنیت جمعی در پایان نشست سران آن در ایروان و همچنین امتناع پاشینیان از رزمایش سازمان و شدت این تنش با اقدامات اخیر پاشینیان که میزبان یک رزمایش نظامی مشترک با نیروهای آمریکایی بوده، به وجود آمده است.
اعلام اولین محموله کمک‌های بشردوستانه از ارمنستان به اوکراین و ادامه روند تصویب اساسنامه رم توسط ایروان با هدف به‌رسمیت شناختن صلاحیت دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) که در پایان سال 2022 حکم بازداشت بین‌المللی را علیه ولادیمیر پوتین صادر کرد، نشانه‌های دیگر از تشدید تنش و ایجاد همکاری میان مسکو و باکو در جهت اهداف آذربایجان در منطقه قره‌باغ بوده است.
جمهوری آذربایجان در یورش جدید برتری نظامی خود را به ارمنستان دیکته کرد، اقدامی که شادی شهروندان این کشور و فاجعه انسانی را برای ارامنه ساکن قره‌باغ همراه داشته است.
واکنش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در عملیات نظامی آذربایجان:
ترکیه؛ بازیگری که به‌دنبال چیدن میوه سیاست‌های خود است
ترکیه از جمله کشورهای منطقه‌ای موفق در کسب امتیاز و گسترش روابط استراتژیک خود با آذربایجان است. پس از عملیات نظامی آذربایجان در منطقه قره‌باغ، رئیس جمهور آذربایجان و ترکیه با هم دیدار و الهام علی‌اف به این نکته اشاره داشته است که آذربایجان و ترکیه با حمایت یکدیگر مسائل منطقه را در مسیر درست هدایت و صلح و ثبات را در منطقه ایجاد و روابط خود را به بالاترین سطح خواهند رساند.
حجم تجارت آذربایجان با ترکیه بیش از 6 میلیارد دلار است، در سال جاری حجم تجارت آنها 40 درصد افزایش یافته است، به‌طوری که ترکیه و آذربایجان هدف همکاری تجاری خود را 15 میلیارد دلار بیان کرده و رسیدن به آن را در برنامه کوتاه‌مدت خود قرار داده‌اند.
البته نباید این نکته را نادیده گرفت که ترکیه ناوگانی از پهپادهای جنگی جمهوری آذربایجان را تأمین و به این کشور کمک کرد تا در یک جنگ 6هفته‌ای در سال 2020، بخشی از منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را پس بگیرد.
در ادامه همکاری‌های آنکارا و باکو می‌توان به خط گاز طبیعی ایغدیر ـ نخجوان اشاره کرد که نقش بسزایی در تعمیق روابط و همچنین کمک شایانی در جهت تأمین انرژی اروپا خواهد داشت.
اردوغان رئیس جمهور ترکیه همچنین افتتاح مسیر زمینی کریدور زنگزور در جنوب قفقاز را «مسئله راهبردی» برای ترکیه خواند و تأکید کرد که این کریدور برای روابط آنکارا و باکو «بسیار مهم» است.
او تأکید کرد که ترکیه از کریدور صلح‌آمیز بین آذربایجان و ارمنستان برای اتصال نخجوان حمایت می‌کند، اما اگر ایروان با چنین چیزی مخالفت کند، کریدور می‌تواند از ایران عبور کند که این ایده مثبت است. اردوغان رئیس جمهور ترکیه اذعان داشته است که تمام تلاش خود را برای افتتاح کریدور زنگزور انجام خواهد داد و سیگنال‌های مثبتی نیز از ایران دریافت کرده است. اگر ارمنستان از باز شدن کریدور زنگزور جلوگیری کند، این کریدور می‌تواند از ایران عبور کند.
روسیه: کاهش نفوذ در صورت تداوم سیاست فعلی
ارمنستان از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بر شراکت امنیتی با روسیه متکی بوده است، اما روابط آنها پس از حمله ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به اوکراین در سال 2022 به‌شدت تیره شده است.
نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، روسیه را مسئول ناتوانی در تأمین امنیت ارامنه دانست. ارمنستان بارها از نیروهای حافظ صلح روسیه به‌دلیل ناتوانی در باز نگه‌داشتن کریدور لاچین و نادیده گرفتن درگیری‌های کوچک پراکنده در طول مرز انتقاد کرده است.
اگرچه ارمنستان متحد دیرینه مسکو از جمله میزبانی از یک پایگاه نظامی روسیه است، اما روابط در سال گذشته به‌طرز چشمگیری بدتر شده است. همزمان با مناقشه جاده‌ای، ارمنستان، امسال با امتناع از اجازه رزمایش در خاک خود توسط بلوک سازمان امنیت جمعی به‌رهبری مسکو و با برگزاری رزمایش‌های مشترک در ماه جاری با نیروهای آمریکایی، این اقدام پاشینیان روسیه را خشمگین کرده است.
علاوه بر این، مسکو از ارائه کمک‌های بشردوستانه ارمنستان به اوکراین ناراحت است. اگرچه دخالت روسیه در پایان دادن به جنگ 2020 دستاورد مهمی برای روسیه قلمداد و نفوذ این کشور را در منطقه افزایش داد اما با ایجاد شکاف و اختلافات میان ایروان و مسکو اعتبار روسیه در منطقه قره‌باغ به‌طور جدی کاهش یافته است که اگر تدابیر قوی‌تری برای نفوذ در قفقاز جنوبی اتخاذ نکند، وضعیتی را که در گذشته داشته است، ممکن است از دست بدهد.
اتحادیه اروپا: افزایش واردات گاز آذربایجان و توسعه روابط با ارمنستان
اعضای پارلمان اروپا پس از عملیات نظامی آذربایجان در قره‌باغ انفعال اتحادیه اروپا در واکنش به بحران قره‌باغ را محکوم کردند و از این اتحادیه خواستند که تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری آذربایجان اعمال کند.
اعضای پارلمان اروپا از اتحادیه اروپا خواسته‌اند وارد عمل شود و تحریم‌هایی از جمله توقف واردات گاز را اعمال کند. اتحادیه اروپا این تجاوز را محکوم کرده، اما هیچ اقدامی تلافی‌جویانه ارائه نکرده است. این اتحادیه اخیراً قرارداد جدیدی برای دو برابر کردن واردات گاز آذربایجان از اتحادیه اروپا تا سال 2027 امضا کرده است که اورسولا فون‌درلاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا، باکو را شریکی "قابل اعتماد" خوانده است.
تلاش‌های اتحادیه اروپا برای کاهش تنش ده‌هاساله بین ارمنستان و آذربایجان نیز ناموفق بوده است. پس از اقدامات نظامی اخیر آذربایجان، اتحادیه اروپا خواستار تحریم‌های اقتصادی و تجاری و همچنین تعلیق همه روابط دوجانبه با باکو شده است.
به‌دلیل عدم حمایت روسیه، کشورهای اتحادیه اروپا در سال گذشته 15.6 میلیارد یورو گاز طبیعی از آذربایجان وارد کردند که چهار برابر بیشتر از سال 2021 است. بلغارستان، رومانی، مجارستان و اسلواکی نیز متعهد شده‌اند واردات گاز از این کشور نفت‌خیز را افزایش دهند.
نمایندگان پارلمان اروپا همچنین ابراز نگرانی کردند که گازی که از آذربایجان به اروپا می‌رسد «گاز روسیه است» و خواستار تحقیقات فوری در مورد منشأ گاز واردشده از طریق کریدور جنوبی شدند.
نمایندگان پارلمان اروپا همچنین ادعا کردند که روسیه و آذربایجان علاقه‌مند به استقرار یک رژیم دست‌نشانده در ارمنستان هستند زیرا کرملین به‌دنبال تقویت نفوذ خود در قفقاز جنوبی است، هدف روسیه آشکارا برکناری پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان است.
ایران: موضع اصولی حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان و آذربایجان و توجه به حقوق ارامنه قره‌باغ
موضع جمهوری اسلامی ایران در مناقشه قره‌باغ همواره حول محور لزوم حفظ تمامیت ارضی آذربایجان و ارمنستان، حفظ تجاوزناپذیری مرزهای بین‌المللی و حفظ حقوق ارامنه بوده است.
جمهوری اسلامی ایران بر اساس این پایه، استان سیونیک را بخشی از تمامیت ارضی ارمنستان می‌داند، در حالی که قره‌باغ در تمامیت ارضی آذربایجان دیده می‌شود. در این برهه حساس، ایران می‌تواند فعالانه و مؤثر، با همسویی با اصول منطقی خود، به میانجی‌گری آتش‌بس میان کشورهای همسایه و تسهیل بازگشت مسالمت‌آمیز قره‌باغ به آذربایجان و تضمین امنیت اقلیت ارمنی کمک کند.
آمریکا: سوءاستفاده از وضعیت روسیه در اوکراین برای ایجاد جبهه جدید بی‌ثباتی علیه مسکو
ارمنستان در یک اقدام غیرمنتظره رزمایش نظامی را با آمریکا برگزار کرد که واکنش روسیه به‌عنوان یک حامی درازمدت ایروان را برانگیخت.
از زمان درگیری نظامی مسکو با کی‌یف، مجموعه غرب به‌ویژه آمریکا فرصت را برای گرفتن جای پای روسیه در منطقه قفقاز جنوبی مناسب دیده است. ازآن‌جایی که معادله‌ها در جبهه‌های شرقی و جنوبی اوکراین پیچیده شده است و این کشور توانسته است پیشروی‌هایی را داشته باشند، کاخ کرملین عمده تمرکز را به‌روی کسب دستاورد در جنگ گذاشته است،
از همین رو ارمنستان هم با توجه به این مسئله و آنچه پاشینیان در مورد اینکه «روسیه خود نیاز به سلاح و مهمات دارد» گفت، به‌دنبال باز کردن پای آمریکا به منطقه قفقاز جنوبی است که می‌تواند تنش‌ها با روسیه را بیش از پیش افزایش دهد.
دولت بایدن تلاش می‌کند همزمان با درگیری روسیه در جنگ اوکراین، در جبهه‌های مختلف نیز مسکو را هدف قرار دهد و یکی از این اهداف منطقه قفقاز نزدیک مرزهای روسیه است.
آمریکا تلاش دارد به‌دلیل تنش‌های جدی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، خود را به‌عنوان یک میانجی‌گر قوی حلال مناقشات مهم جلوه دهد اما در پشت‌پرده، کاخ سفید تمایلی نه‌تنها به حل مشکلات و مناقشات قفقاز ندارد، بلکه تشدید تنش‌ها در این منطقه را دنبال می‌کند.
دولت واشنگتن به‌بهانه نفوذ گسترده در منطقه قفقاز جنوبی و اجرای طرح‌های جدید با هدف بی‌ثباتی بیشتر این منطقه نزدیک شدن به ارمنستان را انتخاب کرده و در تلاش برای القای این موضوع است که دنبال حمایت از ایروان بوده اما در پشت‌پرده، کاخ سفید اهدافی بی‌ثبات‌کننده را دنبال می‌کند که می‌تواند پیامدهای ناگواری برای کل منطقه قفقاز جنوبی به‌همراه داشته باشد.
هدف آمریکا این است که به جمهوری‌های منطقه کمک کند تا تحت نفوذ قدرت‌های منطقه قرار نگیرند، چنین هدفی در حقیقت جزئی از منافع جهانی هژمونیک آمریکا به‌شمار می‌آید.
راهبرد آمریکا در این منطقه علاوه بر اهداف اقتصادی، اهداف استراتژیکی و سیاسی را نیز در بر می‌گیرد، ازآن‌رو که انگیزه‌های ژئوپولیتیکی بیش از اهداف اقتصادی محرک آمریکا برای حضور در این منطقه بوده است.
قطعاً طرح جدید دولت بایدن از نزدیک شدن به ارمنستان و دولت پاشینیان کمک به ایروان نیست بلکه کاخ سفید اهداف پیدا و پنهانی در سر دارد.
به‌نظر می‌رسد ارمنستان به تبعات منفی نفوذ آمریکا در منطقه قفقاز جنوبی همزمان با کم‌رنگ شدن نقش روسیه پی نبرده است، هدف، سوءاستفاده از شرایط مرتبط با تنش‌های میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای شکل‌دهی شرایط ژئوپولیتیکی جدید در قفقاز براساس منافع واشنگتن است.
در تحلیل وضعیت فعلی و آینده منطقه قره‌باغ می‌توان به چند نکته کلیدی اشاره کرد:
- با توجه به تحولات مختلف اخیر، اقدام آذربایجان برای بازپس‌گیری قره‌باغ قابل انتظار بود، کشته شدن چهار افسر وزارت کشور جمهوری آذربایجان تنها به این روند تسریع بخشید. پس از جنگ 44روزه و امضای توافقنامه آتش‌بس با ارمنستان در مسکو در سال 2020، باکو با هماهنگی ترکیه قصد داشت گذرگاه زنگزور را برای رسیدن به نخجوان از طریق استان سیونیک در ارمنستان باز کند، با این حال، به‌دلیل مخالفت‌های منطقه‌ای، از جمله موضع قاطع ایران در برابر تغییر مرزهای بین‌المللی، آنها گشایش گذرگاه سیونیک را در اولویت بعدی قرار دادند و به‌عوض بر تلاش‌های هفته‌های اخیر برای آزادسازی قره‌باغ تمرکز کردند. انسداد تدریجی گذرگاه لاچین که ارمنستان را به قره‌باغ وصل می‌کند و ارائه کمک‌های غذایی و بهداشتی از خاک جمهوری آذربایجان به مردم قره‌باغ نشان از عزم باکو برای نهایی کردن اهداف ناقص خود از جنگ 44روزه و حفظ آن دارد. حفظ تمامیت ارضی و تسلط کامل بر منطقه قره‌باغ که این منطقه را جزء لاینفک جغرافیای آذربایجان می‌داند جزو اهداف اصلی باکوست.
- تیرگی روابط بین ارمنستان و روسیه کنار مانور نظامی 10روزه مشترک بین ارمنستان و ایالات متحده که باعث نارضایتی روسیه از پاشینیان شد، باعث شد آذربایجان از این فرصت برای تشدید فشار برای آزادی قره‌باغ استفاده کند، خطای مهم ارمنستان این بود که نیکول پاشینیان، فراتر از بیان اینکه وابستگی به روسیه یک اشتباه استراتژیک است، علناً تغییر جهت به‌سمت غرب را اعلام کرد، این موضع همراه با نارضایتی روسیه و حمایت غرب، نشان‌دهنده بی‌تفاوتی ارمنستان نسبت به روسیه بوده است.
- به‌نظر می‌رسد که تصمیم حمله به قره‌باغ به‌طور مستقل و بدون مشورت ترکیه توسط جمهوری آذربایجان گرفته شده است، ولی بدون شک آنکارا از اقدام باکو در منطقه قره‌باغ حمایت و این منطقه را در تمامیت ارضی آذربایجان می‌داند. آنکارا معمولاً تلاش برای باز کردن گذرگاه سیونیک را گامی حیاتی برای آزادسازی قره‌باغ می‌داند و با تشویق آذربایجان برای به‌دست گرفتن کنترل سیونیک، قصد استفاده از این مسیر را برای رسیدن به دریای خزر دارد. یکی دیگر از جنبه‌های مهم تلاش جمهوری آذربایجان برای ایمن‌سازی مسیری از طریق ایران برای رسیدن به نخجوان است که بر این امر با ساخت راه‌آهن تأکید می‌کند، توسعه‌ای نوظهور که ممکن است آنکارا طرفدار این تغییر مسیر از آذربایجان نباشد.
- شایان ذکر است که اقدام نظامی آذربایجان و بازپس‌گیری منطقه قره‌باغ را نمی‌توان موضوعی تمام‌شده دانست چراکه با تغییرات در نظام بین‌الملل و جهان در حال گذار هیچ امر قاطع و ابدی وجود نداشته و نخواهد داشت، اما می‌توان چنین بیان داشت که رهبران کشورهای ارمنستان و آذربایجان با در نظر گرفتن فاجعه انسانی در حال وقوع در این منطقه و مهاجران آواره‌ای که هیچ تضمین امنیتی را برای خود نمی‌دانند در دیداری که قرار است در 5 اکتبر در اسپانیا میان طرفین درگیر صورت پذیرد با توجه به مسائل مطروحه تصمیمی منطقی‌تر گرفته شود و این دیدار آغازگر فاجعه‌ای دیگر نشود.
