نهج‌البلاغه یکی از با ارزش‌ترین منابع دینی مسلمانان است که بر اساس فرمایشات امیرالمؤمنین(ع) در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها توسط سید رضی از شاعران و فقیهان قرن چهارم ه.ق تنظیم شده است. این کتاب شریف که به اذعان بسیاری پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است و به برادر کوچک قرآن ملقب شده، مورد توجه تمام فرقه‌های مسلمانان و حتی اندیشمندان غیر مسلمان قرار گرفته است. شرح ابن ابی الحدید از عالمان معتزله قرن ششم قمری بر نهج‌البلاغه از مبسوط‌ترین و مشهورترین شروح بر این کتاب است که نشان از جایگاه ویژه نهج‌البلاغه در بین سایر مذاهب اسلامی دارد.
این کتاب شریف به‌اذعان بسیاری پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است و به برادر کوچک قرآن ملقب شده است. امروزه بیشتر به‌جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن نزد مسلمانان حائز اهمیت است و همان طور که اشاره شد تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی آن را شرح داده‌اند و حتی مورد توجه اندیشمندان غربی قرار گرفته است، به‌عنوان نمونه جرج جرداق، نویسنده و ادیب مسیحی لبنانی که به‌اعتراف خود بیش از 200 بار کتاب نهج‌البلاغه را خوانده و در آن اندیشیده است، در مجموعه 6جلدی که در وصف امیرالمؤمنین(ع) به‌نام «الإمام علی، صوت العدالة الانسانیة» به‌رشته تحریر درآورده، می‌نویسد: «آیا در تاریخ مشرق‌زمین، هیچ به‌سراغ نهج‌البلاغه رفته‌اید؟ نهج‌البلاغه‌ای که از فکر و خیال و عاطفه، آیاتی به دست می‌دهد که تا انسان هست و تا خیال و عاطفه و اندیشه انسانی وجود دارد، با ذوق بدیع ادبی ــ هنری او پیوند ناگسستنی خواهد داشت...»
وَ أَوْصَاکُمْ بِالتَّقْوَى وَ جَعَلَهَا مُنْتَهَى رِضَاهُ وَ حَاجَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ، فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِعَیْنِهِ وَ نَوَاصِیکُمْ بِیَدِهِ وَ تَقَلُّبُکُمْ فِی قَبْضَتِهِ. إِنْ أَسْرَرْتُمْ عَلِمَهُ وَ إِنْ أَعْلَنْتُمْ کَتَبَهُ؛ قَدْ وَکَّلَ بِذَلِکَ حَفَظَةً کِرَاماً لَا یُسْقِطُونَ حَقّاً وَ لَا یُثْبِتُونَ بَاطِلًا. وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ "مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً" مِنَ الْفِتَنِ وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ، وَ یُخَلِّدْهُ فِیمَا اشْتَهَتْ نَفْسُهُ وَ یُنْزِلْهُ مَنْزِلَ الْکَرَامَةِ عِنْدَهُ فِی دَارٍ اصْطَنَعَهَا لِنَفْسِهِ، ظِلُّهَا عَرْشُهُ وَ نُورُهَا بَهْجَتُهُ وَ زُوَّارُهَا مَلَائِکَتُهُ وَ رُفَقَاؤُهَا رُسُلُهُ. فَبَادِرُوا الْمَعَادَ وَ سَابِقُوا الْآجَالَ، فَإِنَّ النَّاسَ یُوشِکُ أَنْ یَنْقَطِعَ بِهِمُ الْأَمَلُ وَ یَرْهَقَهُمُ الْأَجَلُ وَ یُسَدَّ عَنْهُمْ بَابُ التَّوْبَةِ.
سفارش به پرهیزکارى
خدا شما را به پرهیزکارى سفارش کرد، و آن را نهایت خشنودى خود، و خواستش از بندگان قرار داده است، پس بترسید از خدایى که در پیشگاه او حاضرید، و اختیار شما در دست اوست، و همه حالات و حرکات شما را زیر نظر دارد. اگر چیزى را پنهان کنید مى داند، و اگر آشکار کردید ثبت مى کند، براى ثبت اعمال، فرشتگان بزرگوارى را گمارده که نه حقّى را فراموش، و نه باطلى را ثبت مى کنند.
«مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا؛ آگاه باشید آن کس که تقوا پیشه کند و از خدا بترسد، از فتنه ها نجات مى یابد» و با نور هدایت از تاریکى ها مى گریزد، و به بهشت و آنچه که دوست دارد جاودانه دسترسى پیدا مى کند. خدا او را در منزل کرامت خویش مسکن مى دهد، خانه اى که مخصوص خداست، سقف آن عرش پروردگارى، و روشنایى آن از جمال الهى، و زائرانش فرشتگان، و دوستان و همنشینانش پیامبران الهى، مى باشند. پس به سوى قیامت بشتابید، و پیش از آن که مرگ فرا رسد آماده باشید، زیرا ناگهان آرزوهاى مردم قطع شده، و مرگ آنها را در کام خود مى کشد، و در توبه بسته مى شود.
شما امروز به جاى کسانى زندگى مى کنید که قبل از شما بودند و ناگهان رفتند و پس از مرگ تقاضاى بازگشت به دنیا کردند.
فَقَدْ أَصْبَحْتُمْ فِی مِثْلِ مَا سَأَلَ إِلَیْهِ الرَّجْعَةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ أَنْتُمْ بَنُو سَبِیلٍ عَلَى سَفَرٍ مِنْ دَارٍ لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ، وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ مِنْهَا بِالارْتِحَالِ وَ أُمِرْتُمْ فِیهَا بِالزَّادِ.وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ لِهَذَا الْجِلْدِ الرَّقِیقِ صَبْرٌ عَلَى النَّارِ، فَارْحَمُوا نُفُوسَکُمْ؛ فَإِنَّکُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوهَا فِی مَصَائِبِ الدُّنْیَا، أَفَرَأَیْتُمْ جَزَعَ أَحَدِکُمْ مِنَ الشَّوْکَةِ تُصِیبُهُ وَ الْعَثْرَةِ تُدْمِیهِ وَ الرَّمْضَاءِ تُحْرِقُهُ، فَکَیْفَ إِذَا کَانَ بَیْنَ طَابَقَیْنِ مِنْ نَارٍ ضَجِیعَ حَجَرٍ وَ قَرِینَ شَیْطَانٍ؟ أَعَلِمْتُمْ أَنَّ مَالِکاً إِذَا غَضِبَ عَلَى النَّارِ حَطَمَ بَعْضُهَا بَعْضاً لِغَضَبِهِ وَ إِذَا زَجَرَهَا تَوَثَّبَتْ بَیْنَ أَبْوَابِهَا جَزَعاً مِنْ زَجْرَتِهِ؟
ضرورت یاد قیامت و عذاب الهى
مردم شما چونان مسافران در راهید، که در این دنیا فرمان کوچ داده شدید، که دنیا خانه اصلى شما نیست و به جمع آورى زاد و توشه فرمان داده شدید.
آگاه باشید این پوست نازک تن، طاقت آتش دوزخ را ندارد، پس به خود رحم کنید، شما مصیبت هاى دنیا را آزمودید، آیا ناراحتى یکى از افراد خود را بر اثر خارى که در بدنش فرو رفته، یا در زمین خوردن پایش مجروح شده، یا ریگ هاى داغ بیابان او را رنج داده، دیده اید که تحمّل آن مشکل است. پس چگونه مى شود تحمّل کرد که در میان دو طبقه آتش، در کنار سنگ هاى گداخته، همنشین شیطان باشید.
آیا مى دانید وقتى که مالک دوزخ بر آتش غضب کند، شعله ها بر روى هم مى غلتند و یکدیگر را مى کوبند و آنگاه که بر آتش بانگ زند میان درهاى جهنّم به هر طرف زبانه مى کشد.
اى پیر سالخورده که پیرى وجودت را گرفته است، چگونه خواهى بود آنگاه که طوق هاى آتش به گردن ها انداخته شود، و غل و زنجیرهاى آتشین به دست و گردن افتد چنانکه گوشت دستها را بخورد؟
اَیُّهَا الْیَفَنُ الْکَبِیرُ الَّذِی قَدْ لَهَزَهُ الْقَتِیرُ، کَیْفَ أَنْتَ إِذَا الْتَحَمَتْ أَطْوَاقُ النَّارِ بِعِظَامِ الْأَعْنَاقِ وَ نَشِبَتِ الْجَوَامِعُ حَتَّى أَکَلَتْ لُحُومَ السَّوَاعِدِ. فَاللَّهَ اللَّهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِی الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ وَ فِی الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّیقِ، فَاسْعَوْا فِی فَکَاکِ رِقَابِکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا. أَسْهِرُوا عُیُونَکُمْ وَ أَضْمِرُوا بُطُونَکُمْ وَ اسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَکُمْ وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا، فَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» وَ قَالَ تَعَالَى «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ»؛ فَلَمْ یَسْتَنْصِرْکُمْ مِنْ ذُلٍّ وَ لَمْ یَسْتَقْرِضْکُمْ مِنْ قُلٍّ، اسْتَنْصَرَکُمْ وَ لَهُ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ، وَ اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ، وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا.
پس خدا را خدا را اى جمعیّت انسان ها پروا کنید حال که تندرستید نه بیمار، و در حال گشایش هستید نه تنگ دست، در آزادى خویش پیش از آن که درهاى امید بسته شود بکوشید، در دل شب ها با شب زنده دارى، و پرهیز از شکمبارگى به اطاعت برخیزید، با اموال خود انفاق کنید، از جسم خود بگیرید و بر جان خود بیفزایید، و در بخشش بخل نورزید که خداى سبحان فرمود: «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ؛اگر خدا را یارى کنید، شما را پیروز مى گرداند و قدم هاى شما را استوار مى دارد» و فرمود: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ؛کیست که به خدا قرض نیکو دهد تا خداوند چند برابر عطا فرماید، و براى او پاداش بى عیب و نقصى قرار دهد».
درخواست یارى از شما به جهت ناتوانى نیست، و قرض گرفتن از شما براى کمبود نمى باشد، در حالى که از شما یارى خواسته که: «لَهُ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ؛لشکرهاى آسمان و زمین در اختیار اوست و خدا نیرومند و حکیم است» .
و در حالى طلب وام از شما دارد که «لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ؛گنج هاى آسمان و زمین به او تعلّق دارد و خدا بى نیاز و حمید است»، بلکه خواسته است «یَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا؛ شما را بیازماید که کدام یک از شما نیکوکارترید».
