مسأله مهدویت و امر ظهور از جمله مسائلی است که در بخش امامت مورد توجّه امام جواد علیه‌السلام قرار گرفت.
از مهم‌ترین مسائلی که در حوزه مهدویت شناسی امام به تبیین آن پرداخت، می‌توان از ترویج فرهنگ انتظار، تبیین چگونگی دوران غیبت، بداء در امر ظهور و دستاوردهای عصر ظهور یاد کرد؛ هرچند روایاتی که از امام جواد علیه‌السلام در این زمینه واردشده، محدود است اما محتوای این روایات به‌گونه‌ای است که یک دوره معرفت‌شناسی را نسبت به امام عصر برای جوامع شیعی به یادگار گذاشته است. در ادامه، این ابعاد در چند محور اساسی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
یک: ترویج فرهنگ انتظار
فرهنگ انتظار از مهم‌ترین عوامل امیدآفرینی در جوامع شیعی بوده است. این فرهنگ اولین بار توسط پیامبر اکرم (ص) مطرح و پس از آن در دوران ائمه علیهم‌السلام به‌صورت گسترده ترویج داده شد .[۱]
امام جواد علیه‌السلام در دورانی به امامت رسید که جریان‌های الحادی و مذاهب کلامی و نحله‌های فکری علیه دستگاه امامت و مهدویت فعال بوده و مردم را نسبت به این دو اصل عقیدتی شیعی دچار شک و تردید کرده بودند ازاین‌رو امام علیه‌السلام برای جلوگیری از نشر چنین اندیشه‌های اشتباهی وارد میدان شد و با روشنگری و هدایت‌گری و تبیین مبانی امامت و مهدویت جامعه شیعی را از این تفکرات مسموم نجات داده و امید را در آن گسترش دادند.
در روایتی از عبدالعظیم حسنی آمده که بر امام جواد علیه‌السلام وارد شدم و می‌خواستم از قائم پرسش کنم که آیا مهدی همان قائم است یا غیر او؟ حضرت فرمود: «قائم از ما (اهل‌بیت) همان مهدی (ع) است که انتظار او در زمان غیبتش لازم و در زمان ظهورش فرمان‌بری از او ضروری است. او سوّمین از فرزندان من است.» در ادامه امام به عبدالعظیم حسنی فرمود: «سوگند به کسی که محمد (ص) را به نبوّت مبعوث کرد و ما را به امامت مخصوص گردانید! اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی گرداند تا در آن قیام نماید و زمین را پر از عدل و داد کند، هم‌چنان که آکنده از ظلم و جور باشد.»
در پایان نیز امام علیه‌السلام فرهنگ انتظار را برای شیعیان از مهم‌ترین اعمال شمرده و فرمودند: «برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است .»[۲] این روایت از روایات مشهور و متواتری است که در تمام دوران تاریخ ائمه علیهم‌السلام در جوامع شیعی مطرح بوده است .[۳]
دو: توصیف عصر غیبت
روایات امام جواد علیه‌السلام نشان می‌دهد که دوران غیبت برای شیعیان دوران بسیار سختی است به‌گونه‌ای که برخی بر اصول عقیدتی خود نسبت به امام قائم باقی می‌ماند و برخی دیگر امر غیبت را به فراموشی می‌سپارند و از امر امامت، که از بنیادی‌ترین اصول عقیدتی در نزد شیعه شمرده می‌شود، بر می‌گردند.
در روایتی از آن حضرت که در این باره واردشده آمده است که «برای او غیبتی است که مدّتش زیاد شود و زمانش طولانی گردد. پس مخلصان در انتظار قیامش باشند و شکاکان انکارش کنند و منکران یادش را استهزا کنند و تعیین‌کنندگان وقت ظهورش دروغ گویند و شتاب کنندگان (به ظهورش) هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند .»[۴]
سه: بداء در امر ظهور
بَداء اصطلاحی در کلام شیعه است که به‌معنای آشکار شدن امری از ناحیه خداوند برخلاف آنچه مورد انتظار بندگان بوده است.
در بداء خداوند در واقع آنچه مورد انتظار بوده را محو و امری جدید را اثبات می‌کند در حالی که به هر دو حادثه آگاه است .[۵] از جمله مسائل در حوزه مهدویت شناسی که در دوران امام جواد علیه‌السلام مورد سوال قرار گرفت، بحث بداء در امر ظهور بود. بدین معنا که آیا خداوند می‌تواند امر ظهور را با اینکه حتمی است در وقت خود به تأخیر بیندازد؟ آن حضرت بداء در امر ظهور را غیر ممکن و ظهور را در وقت خود حتمی دانست.
در روایتی از داوود بن قاسم جعفری نقل‌شده که می‌گوید: از امام جواد (ع) پرسیدم: آیا برای خدا بداء در محتوم و امر حتمی نیز وجود دارد؟ امام علیه‌السلام فرمودند: «بله» به آن حضرت گفتم: می‌ترسیدم که در امر قائم برای خدا بداء حاصل شود (و از این امر حتمی برگردد و امام ظهور نکند). پس حضرت فرمود: «به‌راستی (قیام) قائم از وعده (های الهی) است و خداوند وعده خود را تخلّف نمی‌کند .»[۶]
معلوم می‌شود که یکی از تفاوت‌های وعده و وعید (وعده عذاب دادن) این است که وعده‌های الهی هرگز تخلّف بردار نیست، ولی وعیدهای الهی قابل تخلّف است، یعنی ممکن است خداوند کسانی را که در مقابل گناهان، وعید عذاب داده، ببخشد و به جهنّم نبرد، ولی وعده‌های الهی مانند اینکه نیکان را به بهشت بشارت داده، هرگز تخلّف بردار نیست. قیام حضرت مهدی (ع) یکی از وعده‌هایی است که خداوند به تمام بشریت داده و لذا تخلّف در آن محال است.
چهار: پیامدها و دستاوردهای دوران ظهور
روایاتی که از امام جواد علیه‌السلام واردشده نشان می‌دهد ظهور حضرت مهدی (عج) دستاوردهای بزرگی را برای نظام بشری به ارمغان خواهد آورد و همه انسان‌ها از این دستاوردها استفاده خواهد نمود.
از مهم‌ترین این دستاوردها می‌توان از گسترش عدالت، نابودی مستکبران و کافران، از بین رفتن سختی‌ها، تشکیل لشکری قدرتمند متشکل از ۳۱۳ فرمانده و ده هزار نیروی زبده و آماده، نابودی بت‌ها و بتکده‌ها و … نام برد.
در بخشی از یک حدیث طولانی که عبدالعظیم حسنی (ع) از امام جواد (ع) نقل کرده، آمده است: «… و لکن قائمی که خدای عزیز و جلیل به توسط او زمین را از اهل کفر و انکار پاک سازد و آن را پر از عدل و داد نماید، کسی است که ولادتش مخفی می‌باشد…؛ او کسی است که زمین برایش پیچیده شود و هر دشواری برایش هموار گردد و از اصحابش سیصد و سیزده تن به تعداد اصحاب بدر از دورترین نقاط زمین به گرد او جمع می‌شوند و این همان سخن خدای عزیز و جلیل است که فرمود: هر جا باشید خدا شما را جمع می‌کند، زیرا او بر هر چیزی قادر است …»[۷]
از جمع‌بندی مطالب نتیجه می‌شود که امام جواد علیه‌السلام در مدت کوتاه امامت خود توانست در حوزه مهدویت شناسی و ترویج فرهنگ مهدوی قدم‌های اساسی و بزرگی را برای جوامع شیعی بردارد.
پی‌نوشت ها:
۱. کمال‌الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۴۴؛ عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۳۶.
۲. کفایة الاثر، ص ۲۸۰ - ۲۸۱.
۳. الامامة و التبصرة من الحیرة، ص ۱۳.
۴. کفایة الاثر، ص ۲۸۰ - ۲۸۱.
۵. المیزان، ج ۱۱، ص ۳۸۱.
۶. الغیبة نعمانی، ص ۳۰۲.
۷. کفایة الاثر، ص ۲۸۲.
