امام باقر علیه‌السلام با فرصت مناسبی که برایشان ایجاد شد، توانستند تبیین صحیح و درستی از احکام اسلامی ارائه کنند و جامعه شیعه را از خطر انحراف علمی که در سایر مسلمانان ایجاد شده بود نجات دهند؛ زیرا بعد از پیامبر به خاطر ممنوعیت نشر احادیث نبوی و دوری از خاندان اهل بیت علیهم‌السلام، جامعه اسلامی در بسیاری از احکام خود دچار انحراف و اشتباه گردید.
بعد از شهادت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله علاوه بر خلافت سیاسی، خلافت علمی نیز از جایگاه اصلی خود خارج شد. با آن که پیامبر بارها امیرالمومنین علیه‌السلام را به عنوان «باب علم» خود معرفی کرده بود؛[۱] اما مسلمانان، از خانه وحی دور شده و «باب علم» پیامبر خانه‌نشین شد.
در کنار این موضوع، خلیفه دوم نشر احادیث پیامبر را ممنوع کرد.[۲] کمبود احادیث پیامبر و دور شدن اهل بیت علیهم‌السلام از جایگاه علمیشان، خطر تحریف احکام اسلامی را دوچندان کرد.
جزئيات بسیاری از احکام، در قرآن بیان نشده است. وظیفه تبیین و توضیح این جزئیات برعهده پیامبر بود. بعد از ایشان نیز این وظیفه بر عهده‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام قرار گرفت.
به طور طبیعی، به خاطر ممنوعیت نشر احادیث پیامبر و به حاشیه رانده شدن اهل بیت علیهم‌السلام، ائمه فرصت کمی برای تبیین صحیح احکام اسلامی داشتند. این موضوع موجب شده بود که مسلمانان در بسیاری از احکام دچار انحراف شوند و بر خلاف آن چه پیامبر رفتار می‌کرد، عمل کنند.
با روی کار آمدن بنی‌امیه، خفقان علیه وارثان علم نبوی بیشتر شد. در این زمان نه تنها احکام اسلامی بلکه اصل اسلام در حال از بین رفتن بود. رفتار و عمل حاکمان اموی هیچ گونه ارتباطی با سیره پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله نداشت.
در چنین فضایی شیعیان به سختی به ائمه دسترسی داشتند و برای آگاهی از احکام صحیح اسلام دچار مشکل بودند.
نقش امام باقر علیه‌السلام در نجات شیعیان از انحراف علمی
در دوران امامت امام باقر علیه‌السلام فرصت مناسبی ایجاد شد تا حضرت بتوانند نشر احکام صحیح اسلامی را با وسعت و گستردگی بیشتری دنبال کنند. در این دوره، پایه‌های حکومت امویان سست شده و خلفای اموی سخت‌گیری کمتری نسبت به اهل‌بیت علیهم‌السلام داشتند. عمر بن عبدالعزیز هشتمین خلیفه امویان، منع کتابت و نشر احادیث پیامبر را برداشت[۲] و امام باقر علیه‌السلام توانستند با آزادی بیشتری به تبیین و توضیح معارف رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وآله اهتمام ورزد.
این دوران برای شیعیان فرصتی را پدید آورد که احکام دین را در وجه درست آن، از امام خود دریافت کنند. دیگر لازم نبود که شیعیان برای پیدا کردن روایتی معتبر نزد راویان اهل تسنن بروند و می‌توانستند پاسخ هر مسأله‌ای را از امام باقر علیه‌السلام دریافت کنند.
امام صادق علیه‌السلام درباره‌ی خدمت ارزشمند پدر بزرگوار خود و نقش امام باقر علیه‌السلام در احیاء احکام اسلامی می فرمایند: «وَ كَانَتِ اَلشِّيعَةُ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ هُمْ لاَ يَعْرِفُونَ مَنَاسِكَ حَجِّهِمْ وَ حَلاَلَهُمْ وَ حَرَامَهُمْ حَتَّى كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ فَفَتَحَ لَهُمْ وَ بَيَّنَ لَهُمْ مَنَاسِكَ حَجِّهِمْ وَ حَلاَلَهُمْ وَ حَرَامَهُمْ حَتَّى صَارَ اَلنَّاسُ يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا كَانُوا يَحْتَاجُونَ إِلَى اَلنَّاسِ؛[۴] و شيعيان پيش از ابو جعفر مناسك حج و حلال و حرام خود را نمی‌دانستند؛ چون ابوجعفر آمد، درِ علم را گشود و مناسك حج و حلال و حرام مردم را بيان فرمود، تا آن‌جا كه مردمى كه شيعیان به آن‌ها محتاج بودند (در امر مناسك و حلال و حرام) خود، محتاج شيعه گشتند.»
عده‌ای از این حدیث، سوء استفاده کرده، می‌گویند شیعه پیش از امام باقرعلیه‌السلام به احکام اسلامی عمل نمی‌کردند و از آن آگاهی نداشتند. با این توضیحاتی که دادیم روشن گردید منظور این حدیث بی‌اطلاعی شیعه یا عدم عمل آن‌ها به مراسم حج نیست. ائمه علیهم‌السلام و یاران ایشان همواره احکام اسلامی را رعایت می‌کردند؛ اما همان‌طور که بیان شد، به خاطر عدم دسترسی آسان به ائمه علیهم‌السلام گاهی اوقات شیعیان نیز مانند عامه مسلمانان در عمل به دستورات شریعت دچار اشتباه می‌شدند.
امام باقر و پس از ایشان امام صادق علیهماالسلام با فرصتی که برایشان ایجاد شد، توانستند شیعه را از انحراف علمی که بعد از پیامبر ایجاد شده بود، نجات بخشند.
پی‌نوشت
[۱] المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۳۸.
[۲] ممنوعیت نوشتن حدیث توسط خلیفه دوم.
[۳] تاریخ خلفا، ص۶۶۱.
[۴] الکافی(اسلامیة)، ج۲، ص۱۹.
