مقام ابراهیم یکى از «آیات بینات» الهى است و نماز طواف نزد مقام، داراى فلسفه عمیق اعتقادى، اجتماعى و تاریخى است .

وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ و چون خانه [کعبه] را براى مردم محل اجتماع و [جاى] امنى قرار دادیم [و فرمودیم] در مقام ابراهیم نمازگاهى براى خود اختیار کنید و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا براى طواف‏کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید .(سوره بقره، آیه 125)

مقام و ریشه تاریخى آن

مقام در لغت به ‏معناى محل قیام و جاىِ ایستادن است و مقام ابراهیم همان مکانی است که حضرت ابراهیم خلیل هنگام بناى کعبه بر آن ایستاد و با کمک حضرت اسماعیل (ع) عَلَم کعبه را برافراشتند.

به روایتى دیگر نیز این مقام سنگى است که حضرت ابراهیم پس از بناى کعبه بر آن ایستاد و آهنگ حج داد و مردم را فراخواند تا به طواف بیت عتیق بیایند و هنگام ایستادن اثر پاى او بر آن سنگ نقش بست.

مشخصات مقام ابراهیم

مقام ابراهیم آنگونه که توصیف شده سنگى مرمری به رنگ سفید مایل به زرد و سرخ است. این سنگ به شکل مکعب، با مساحت حدود 40 × 40 سانتى‏متر و یا 36 × 36 سانتى‏متر با ارتفاع بیست سانتى‏متر است که با پوشش ورق طلاى خالص اطراف آن بسته شده و جاى دو پا در وسط آن دیده مى‏شود که بر اثر تماس دست زائران طی سالیان گذشته، اثر دقیق پاها و انگشتان آن مشخص نیست و تنها دو حفره بر جاى مانده است.

این سنگ بر پایه‏اى از سنگ مرمر با قطر 36 سانتى‏متر قرار گرفته و با اتصالاتى از طلا مهار شده است. مقام داخل محفظه ای از شیشه از نوع کریستال قرار گرفته و بالاى آن قبه‏اى کوچک است که هلالى بر فراز آن نصب گردیده است.

ارتفاع این بنا از کف زمین به سه متر می رسد. مقام در ضلع شرقى کعبه، تقریباً مقابل درِ کعبه قرار دارد و کسى‏ که رو به مقام بایستد کعبه و درِ خانه را پیش روى دارد.

پیشینه مقام ابراهیم

فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ ؛ در آن نشانه‏هایى روشن است [از جمله] مقام ابراهیم است و هر که در آن درآید در امان است و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسى که بتواند به سوى آن راه یابد و هر که کفر ورزد یقینا خداوند از جهانیان بى‏نیاز است .(سوره آل عمران، آیه 97)

مقام هر چند به ‏ظاهر قطعه ‏سنگى است که اثر پاى انسانى بر آن نقش بسته است، اما از نظر تاریخى این سنگ ویژگى خاص دارد و از آن مهمتر بُعد معنوى آن است .

نقطه آغازین مقام چنانکه در روایتى از امام صادق (ع) نقل شده، بدین‏گونه است: «هنگامى که خداوند به ابراهیم وحى کرد اعلام حج کند سنگى را که جاى پاى ابراهیم بر آن است گرفت و در کنار خانه کعبه درست مقابل موضع کنونى مقام نهاد و بر آن ایستاد و با صداى بلند فرمان الهى را اعلام کرد و همین ‏که ابراهیم لب به سخن گشود، آن سنگ تحمل وى را نداشت و دو پاى او در آن فرو رفت...

... این سنگ همان جا ماند و با مرور زمان، وقتى ازدحام مردم موجب مشقت و زحمت زائران بیت شد، سنگ را از جاى پیشین به محل کنونى (تقریباً سیزده متر از خانه کعبه) منتقل کردند تا مطاف براى زائران خلوت شود و بدینگونه بود تا خداوند حضرت محمد (ص) را به رسالت برانگیخت و آن حضرت مقام را به همان محلى برگرداند که ابراهیم نهاده بود و بدینگونه بود تا پیامبر رحلت کرد و در زمان ابوبکر و اوایل خلافت عمر نیز بدین منوال بود تا این‏که عمر دستور داد به جهت ازدحام زائران مقام به ‏جاى قبلى برگردانده شود... .»(علل الشرایع، ص 423)

 حج‌گزاران پس از طواف واجب، باید پشت مقام ابراهیم، 2 رکعت نماز طواف به جای آورند. نماز طواف نساء نیز پشت مقام ابراهیم خوانده می‌شود.

با مرور زمان، وقتى ازدحام مردم موجب مشقت و زحمت زائران بیت شد، آن سنگ را از جاى پیشین به محل کنونى (با فاصله 26 ذراع و نیم، تقریباً سیزده متر، از خانه کعبه) منتقل کردند تا مطاف براى زائران خلوت شود و بدینگونه بود تا خداوند حضرت محمد (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله) را به رسالت برانگیخت و آن حضرت مقام را به همان محلى برگرداند که ابراهیم نهاده بود و بدینگونه بود تا پیامبر رحلت نمود و در زمان ابوبکر و اوایل خلافت عمر نیز بدین منوال بود تا این ‏که عمر دستور داد به جهت ازدحام زائران مقام به ‏جاى قبلى برگردانده شود... .»(علل الشرایع، ص 423)

 براساس برخی گفته‌ها مقام ابراهیم تا فتح مکه به دیوار کعبه چسبیده بود و پس از فتح، پیامبر آن را از دیوار جدا و کنار کعبه، نزدیک در نصب کرد. زمانی که آیه «وَ اتَّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهیمَ مُصَلًّی» را گفت، دستور داد مقام را جایی که اکنون قرار گرفته انتقال دهند.

کیفیت نماز طواف

در خصوص کیفیت نماز طواف، تصریح شده مستحب است پس از حمد، سوره توحید و سوره جحد میان دو رکعت توزیع شود. قول مشهور استحباب توحید در رکعت اول و سوره جحد در رکعت دوم است. شیخ طوسی در مسئله دو قول دارد؛ یکی به همان طریق که گفته شد. قول دیگر به عکس آن؛ یعنی جحد در رکعت اول و توحید در رکعت دوم.