اصالت خانوادگی

حضرت خدیجه پانزده سال قبل از عام الفیل و شصت و هشت سال قبل ازهجرت، در شهر مکه دیده به جهان گشود.

پدرش خويلد ابن اسد ابن عبدالعزي ابن قصی است. « اسد بن عبدالعزی» جد خدیجه، یکی از اعضای برجسته پیمان حلف الفضول (1)» است.

جدچهارم خویلد « قصي بن كلاب» است که جد رسول خدا (ص) نیز می باشد.(2)

عبدالعزي، جد خويلد و عبدمناف، جد پيامبر(ص) با هم برادر، و پدرشان قصي بن کلاب است بنا بر این رسول اکرم (ص) و خدیجه کبری(س) هر دو از طایفه قریش(3) و از نطر نسبی نیز با همدیگر قرابت نزدیک داشتند.

خویلد فردی با هوش، بلند مرتبه، کریم و دارای اخلاق فاضله بود که بزرگ بنی اسد شناخته می شد. مادرش فاطمه بنت « زايدة بن الاصم ››(4) بود. مادر فاطمه، هاله، بنت «عبد مناف بن قصي» است كه جد سومش به جد رسول خدا (ص) مي رسد. بنا بر اين حضرت خدیجه از حيث جد پدري و مادري با چند واسطه با حضرت محمد (ص) هم نسب است و هر دو از طایفه قریش می باشند.

خدیجه دارای 5 برادر و 4 خواهر بود.

اسامی برادان خدیجه:

1- عوام بن خویلد.؛ وی با صفیه بنت عبدالمطلب ، عمه رسول خدا(ص) ازدواج کرد. وی دارای سه فرزند بود به نامهای زبیر، سائب و عبدالکعبه(5) . مصعب بن زبیر و عبدالله بن زبیر دو فرزندان زبیر هستند در تاریخ اسلام شهرت دارند.

2- حزام بن خویلد؛ وی در دوران جاهلیت در جنگ فجار کشته شد و دارای دو فرزند بود به نام های حکیم بن حزام و خالدبن حزام.

3- نوفل بن خویلد؛ وی نیز دارای سه فرزند بود بنام های ورقه بن نوفل، صفون نوفل، و اسود بن نوفل.

4- عدی بن خویلد. در تاریخ نامی از ایشان برده نشده است.

5- عمرو بن خویلد. مراسم خواستگاری و عقد حضرت خدیجه (س) در خانه ایشان انجام شد.

اسامی خواهران خدیجه:

1- هاله بنت خویلد. ایشان معروف ترین خواهر حضرت خدیجه(س) می باشد. وی بعد از هجرت بر رسول خدا (ص) وارد شد.

2- خالده بنت خویلد. از وی اطلاعات زیادی در تاریخ ثبت نشده است.

3- رُقیقَهُ بنت خویلد. از ایشان نیز اطلاعات زیادی در تاریخ ثبت نشده است.

4- هند بنت خویلد. بعضی گفته اند ایشان همان هاله است که با این نام در تاریخ ثبت شده است.(6)

در برخی از کتب تاریخی «طاهره» نام پنجمین خواهر حضرت خدیجه (س) را ذکر کرده اند(7) . اما حق این است که طاهره لقب حضرت خدیجه (س) درجاهلیت بوده است.

پسر عموي خدیجه(س)، ورقة بن نوفل بن اسد بود. ورقه از دانشمندان و راهبان خدا پرست آن زمان در جزیرة العرب بود.(8) وی اطلاعات زیادی از کتب آسمانی داشت و یکی از چهار عابد معروف دوران جاهلیت در عربستان شناخته می شد. ورقه با بت پرستی مخالفت می نمود و خطاب به اعراب بت پرست مي گفت:

به خدا قسم شما دين ابراهيم را فراموش كرده اید و دچار انحراف شده ايد و چيزهايي را مي پرستيد كه حق نیستند زيرا اين بت ها نه مي شنوند و نه مي بينند، نه به حالتان نفعي دارند و نه ضرری می رسانند. اي قوم قريش، شهر به شهر بروید و بگرديد و دين حنيف ابراهيم علیه السلام را بشناسيد و به آن پايبند شويد، به دنبال دين حق باشید و بدانید بت هایی را که می پرستید، بر حق نیستند.(9)

خدیجه(س) قبل از اسلام

اگر چه جزئیات زیادی از زندگی و شخصیت حضرت خدیجه (س) خصوصاً قبل از اسلام ثبت نشده است ولی همین اندکی که نقل شده ، نشان دهنده این است که ایشان زنی، عاقل، دانا، مدیر، و با بصیرت در بین مردم زمان خود شناخته می شده است. سخاوت، فداكارى، عفت و پاكدامنى، دورانديشى، و صبر و استقامت، از جمله اوصاف برجسته اخلاقی خدیجه (س) است که تمام مورخین به آن اعتراف نموده اند.

خدیجه (س) با داشتن زیبایی ظاهری و برخورداری از سرمایه و امکانات مالی بسیار زیاد و موقعیت اجتماعی، هیچ گاه تحت تأثیر ظواهر فریبنده جامعه آن روز قرار نگرفت و از فضایل و صفات انسانی بدور نگردید.

حضرت خدیجه(س) در دورانی که به جاهلیت معروف بود و بت پرستی در سراسر عربستان رواج داشت، از امور معنوی و رعایت مسایل اخلاقی و انسانی غافل نبود. آن حضرت به كتب آسماني اعتقاد داشته و خدای واحد را می پرستید.(10) او هنگام اعزام کاروان تجاری به شهرها و کشورهای دور دست، به طواف کعبه می رفت و از خدای ابراهیم (ع) برکت در تجارتش را درخواست می نمود.(11)

ایشان در بین مردم جامعه آن روز به عنوان زنی پاكدامن، خیرخواه و باشخصیت می شناختند و به او لقب « طاهره» داده بودند. در این باره آمده است: «و كانت تُدعي في الجاهلّية بالطّاهره لشدّة عفافها و صيانتها(12)؛ مردم، خدیجه (س) را در دوران جاهلیت به خاطر عفت و پاکدامنی بسیار بالایی که داشت، لقب طاهره داده بودند ».

همچنین لقب « سیده قریش(13) بانوی بانوان قریش» که در آن زمان به وی داده شده بود، نشان دهنده عظمت جایگاه او در میان مردم زمان خود بوده است.

خدیجه(س) در حالیکه يك تاجر موفق بود و براي به دست آوردن سرمايه و سود بيشتر تلاش مي كرد، اما همیشه بخشي از وقت خود را نیز به اعمال عبادی بویژه طواف کعبه اختصاص می داد و از طرفی درب خانه اش را به روی نیازمندان و مستمندان باز گذاشته بود و هیچگاه کسی از خانه اش محروم بیرون بیرون نرفت.(14)

وی در دورانی که مردم به بت پرستی مشغول بودند و خدایان ساختگی را عبادت می کردند و انواع خرافات سر تا پای جامعه آن روز را گرفته بود، خدای سبحان را می پرستید. او تعالیم مذهبی را از پسر عمویش« ورقه بن نوفل» که یکی از چهار عابد زمان خود شناخته می شد، فرا می گرفت. در خانه اش جلسات مذهبی برگزار و برخی از دانشمندان اهل کتاب را دعوت و همراه با سایر زنان به نصایح و گفته های آنان گوش می داد. او توانست اوصاف پیامبر آخرالزمان را شناسایی کند و یقین داشت که به زودی در سر زمين حجاز ظهور خواهد كرد. (15)

کمالات اجتماعی، ثروت زیاد، و شخصیت بی نظیر حضرت خدیجه(س) موجب شده بود تا عده زیادی از سران قبایل و شخصیت های معروف آن زمان همانند عقبة بن ابى معيط ، صلت‏ بن ابى اهاب ، ابو جهل و ابو سفيان از او خواستگارى کنند، لیکن هیچ کدام آنها را در شأن خود نمی دید و به همه آنها جواب رد داد. (16)

همسر و فرزندان خدیجه (س) قبل از اسلام

بنا به گفته اکثر مورخین، خدیجه(س) قبل از ازدواج با حضرت محمد (ص) دو همسر دیگر داشته و از آنان نیز صاحب فرزندانی بوده است.

1- همسر اول

خدیجه (س) در اوایل دوران جوانی با جوانی بنام «ابي هاله النباش بن زراره التميمي» ازدواج نمود و از او صاحب دو فرزند(17) به نام های ‏«هند» و « هاله» شد.(18) ابوهاله در همان سال های اولیه زندگی با حضرت خدیجه (س) از دنیا رفت و ثروت زیادی برای ایشان و فرزندانش به جا گذاشت.

پس از ازدواج خدیجه(س) با حضرت محمد(ص) ، هند و هاله، همراه مادرشان به خانه پیامبر (ص) آمدند و آن حضرت آنان را بسیار دوست می داشت.

هند بن ابی هاله، بعثت‏ رسول خدا (ص‏) را درک کرد و به آن حضرت ایمان آورد. با هجرت مسلمانان ، وی به مدینه مهاجرت کرد و در جنگ‏ بدر و احد نيز شركت نمود. هند در معرفی خود می گوید: « انا اكرم الناس ابا و اما و اخا و اختا، ابى رسول الله صلى الله ‏عليه و آله و اخى القاسم، و اختى فاطمه سلام الله علیها، و امى خدیجه سلام الله علیها...»(19)، « من از حیث پدر و مادر و برادر و خواهر بهترین مردم هستم. پدرم رسول خدا (ص) و برادرم قاسم و خواهرم فاطمه سلام الله علیها و مادرم خدیجه سلام الله علیها ست...»

هند بن ابی هاله، فردی سخنور و فصیح بود. او هنر و قدرتی فراوان در توصیف داشت. در خبری آمده است که امام حسن(ع) از وی می خواهد که رسول خدا (ص) را برایش توصیف کند و هند نیز توصیف کامل و جامعی از رسول اکرم(ص) می نماید که اصل خبر در کتب روایی ذکر شده و شرح های متعدّدی بر آن نوشته شده است.(20)

امام حسن مجتبى‏«ع‏» نیز از وى ‏حديثی نقل فرموده و در سند حدیث می فرماید : «حدثنى خالى‏» یعنی دایی ام نقل کرده است».

هند، پس از رحلت رسول خدا (ص) در کنار امام علی (ع) ماند و همراه آن حضرت در جنگ جمل نیز جنگید و در سال های پایانی عمرش در بصره ساکن شد. سر انجام به طاعون مبتلی گردید و در همان جا از دنیا رفت.(21)

هاله بن ابی هاله فرزند دیگر حضرت خدیجه نیز مورد توجه و عنایت رسول اکرم(ص) بود. هاله پس از درگذشت مادرش خدیجه سلام الله علیها، ازدواج کرد. روزی هاله به دیدن پیامبر(ص) آمد. در آن روز، پیامبر(ص) در خانه عایشه استراحت می کرد که صدای هاله را شنید. بلافاصله از جا بلند شد و او را در بغل گرفت و با خوشحالی و با صدای بلند فرمود: «هاله! هاله! هاله!

2- همسر دوم

حضرت خدیجه سلام الله علیها پس از درگذشت ابی هاله، به عقد یکی از اشراف قریش به نام « عتيق بن عاید بن عبدالله عمر بن مخزوم » در آمد و از او صاحب دختری به نام «هند» شد. دوران زندگی حضرت خدیجه با عتیق زیاد طول نکشید، هنوز چند صباحی از زندگی مشترک آنان نگذشته بود که عتیق نیز از دنیا رفت.(22)

در برخى از تواريخ آمده که هند دختر عتیق با پسر عمویش « صفى بن امیه بن عاید المخزومی» ازدواج نمود و از او صاحب فرزندانی شد. مسلمانان به احترام حضرت خدیجه (س) که در جاهلیت او را طاهره می نامیدند، فرزندان هند را «بنى طاهره‏» لقب داده بودند.

پس از درگذشت عتیق، عده زیادی از سران و بزرگان قریش از حضرت خدیجه (س) خواستگاری کردند که ایشان به همه آنها جواب رد داد و تصمیم گرفت که دیگر ازدواج ننماید بلکه در خانه بماند و به تربیت فرزندانش بپردازد.

گر چه اكثر مورخين اتقاق نظردارند كه خدیجه(س) قبل از ازدواج با حضرت محمد(ص) دو ازدواج دیگر نموده است، اما در مقابل، عده دیگری از مورخین شیعه و سنی، از جمله «ابو القاسم اسماعيل بن محمد اصفهانى از دانشمندان اهل سنت»(23)،« ابوالقاسم کوفی»(24) «احمد بلاذري»، «علم الهدي»، (سيدمرتضي) در كتاب «شافي» و «شيخ طوسي» در «تلخيص شافي» مي‏گويند كه خدیجه(س)، هنگام ازدواج با پيامبر (ص) «عذرا»(25) بود و قبلاً همسر دیگري نداشته است.(26) آنان برای اثبات نظریه خود ادله ای نیز ذکر کرده اند که برخی از آنها عبارتند از:

1- حدیث ابن عباس مبنی بر این که حضرت خدیجه (س) در هنگام ازدواج با رسول اکرم(ص) 28 ساله بوده است(27) و خدیجه (س) تا آن زمان با کسی ازدواج نکرده است.

2- اختلاف مورخین در ذکر اسامی شوهران اول و دوم حضرت خدیجه (س) فرد گمنامی نبود که در نام و ترتیب همسران وی اختلاف باشد.

3- اختلاف مورخین در نام و تعداد فرزندانی که خدیجه از شوهران قبلی داشته است.

4- وضع مالی و موقعیت خدیجه (س) اجازه نمی داد تا با افراد بی بضاعت و بی نام و نشانی (مانند خارکن و گورکن) که شغل همسران قبلی اش ذکر شده، ازدواج نماید.

5- اختلاف مورخین در سن خدیجه هنگام ازدواج.

رؤیای نورانی

خدیجه (س) معمولاً در ساعات تاریک شب به همراه دوستانش به طواف کعبه می رفت. در یکی از همین شب ها که به طواف کعبه رفته بود، پس از طواف، مقابل در کعبه ایستاد و مشغول راز و نیاز با خدا شد و نیمه های شب به خانه برگشت. در آن شب که همه فرزندانش به خواب رفته بودند، حضرت خدیجه (س) که به شدت خسته شده بود، در گوشه ای دراز کشید و خیلی زود به خواب رفت.

در عالم رؤیا، خورشید را به شکل انسانی دید که از آسمان مکه طلوع کرد و آرام آرام به سمت خانه اش حرکت نمود. وقتی خورشید به خانه اش رسید همانجا ماند و از آنجا به سراسر جهان نور افشانی می کرد و مردم گروه گروه برای دیدن خورشید به خانه اش می آمدند.

آن حضرت سراسیمه از خواب برخاست و نگاهی به اطراف خود کرد؛ به جز فرزندانش که همه در خوابی آرام فرو رفته بودند، چیز دیگری ندید. دستی به سر و صورت کشید، چند قدمی راه رفت و برگشت و دو باره در بسترش خوابید، اما دیگر خوابش نمی برد و دایماً رؤیایی که چند لحظه پیش در عالم خواب دیده بود، به یادش می آمد.

حضرت خدیجه می دانست که این یک خواب عادی نیست، پس ساعت ها فکر کرد، اما فکرش به جایی نرسید و از طرفی فکر و خیال نمی گذاشت خوابش ببرد. تا صبح جلوه هایی چون صحنه های طلوع خورشید به شکل انسان، آمدن خورشید به خانه اش، نور افشانی خورشید از خانه اش به تمام جهان، و آمدن گروه گروه از مردم برای دیدن خورشید به خانه اش، فکر و ذهنش را مشغول کرده بود. او منتظر بود تا صبح شود و نزد پسر عمویش ورقه بن نوفل برود و خوابش را برای او تعریف کند. شاید تعبیری داشته باشد.

صبح که خورشید طلوع کرد، حضرت خدیجه با عجله به خانه پسر عمویش، ورقه بن نوفل رفت و آنچه را که در خواب دیده بود یک به یک تعریف کرد. سخنان ایشان که به پایان رسید، بر چهره ورقه لبخند زیبایی نشست و به حضرت خدیجه گفت: «بشارت باد تو را ای دختر عمو! اگر رؤیایت صادق باشد، نور نبوت به خانه تو خواهد آمد! از نور خانه تو تمام جهان روشن خواهد شد».

خدیجه سلام الله علیها به فکر عمیقی فرو رفت که چگونه نور نبوت به خانه اش می آید و چگونه خانه اش مرکز نور برای جهان خواهد شد. مدت های طولانی همچنان فکر و ذهن حضرت خدیجه، مشغول رؤیایی بود که به انتظار تعبیرش نشسته بود.

در طول این مدت، هر خواستگاری که به سراغش می آمد، آن خورشید نورانی که در خواب دیده بود، مقابل چشمش مجسم می شد، اما وقتی می دید این فرد با آن شخصیت رؤیایی اش شباهتی ندارد، محترمانه به او جواب رد می داد.(28)

معرفی پیامبر آخر الزمان(ص) به خدیجه(س)

زنان مکه هر ساله طبق رسمی که از زمان قدیم داشتند،در یکی از شب های ماه رجب در کعبه جمع می شدند و مجلس جشنی برگزار می کردند و یکی از دانشمندان اهل کتاب برای آنان سخنرانی می کرد. حضرت خدیجه، هنگامی به مجلس جشن رسید که سخنرانی یکی از علمای یهود تازه شروع شده بود. هنگام سخنرانی، ناگاه حضرت محمد (ص) از کنار کعبه عبور کرد. عالم اهل کتاب، همین که چشمش به آن حضرت افتاد، سخنان خود را قطع کرد و خطاب به زنان گفت:

«ليوشک ان يبعث فيکن نبي فايکن استطاعت ان تکون له ارضايطأها فلتفعل»(29). ای زنان قریش، جوانی که اکنون از کنار کعبه گذشت در آینده پیغمبر آخر الزمان خواهد شد، هر کدامتان که توانستید همسرش شوید، درنگ نکنید».(30)

با سخنان عالم اهل کتاب، همهمه ای بین زنان افتاد. برخی به گفته آن عالم می خندیدند؛ بعضی تمسخر می کردند و برخی هم به او ناسزا می گفتند . با همهمه و سر و صدای زنان مجلس جشن به هم خورد و زنان متفرق شدند.(31)

حضرت خدیجه (س) به سرعت به خانه برگشت و در گوشه خلوتی آرام گرفت و به فکر فرو رفت. گاهی رؤیای چند وقت قبل به خاطرش می آمد و گاهی سخنان عالم یهودی را مرور می کرد، به ذهنش رسید که بین گفته عالم یهودی و خورشیدی که در رؤیا دیده بود، ارتباط زیادی وجود دارد. روز بعد خدیجه یکی از کنیزان خود را به دنبال عالم اهل کتاب فرستاد و او را به خانه اش دعوت کرد. عالم اهل کتاب که به خانه خدیجه سلام الله علیها آمد، از او پرسید: «ای عالم چگونه دانستی که محمد(ص) پیغمبر خداست؟»

عالم یهودی گفت: « صفات او را در تورات خوانده ام . در تورات آمده که پدر و مادر پیغمبر آخر الزمان، در طفولیت از دنیا خواهند رفت؛ جد و عمش او را کفالت و محافظت می کنند و با زنی از قریش ازدواج می کند که بزرگ قوم خود است و درمیان عشیره اش امیر و صاحب تدبیر است».

آن عالم سپس خطاب به حضرت خدیجه گفت: « ای خدیجه، این سخن را از من نگاه دار و آن را فراموش نکن». سپس چند شعر درباره جلال و عظمت آن حضرت خواند و هنگام رفتن خطاب به خدیجه سلام الله علیها گفت :« سعی کن محمد را از دست ندهی، ازدواج با او سعادت در دنیا و آخرت را در پی دارد».(32)

آغاز همکاری پیامبر(ص) با خدیجه

حضرت محمد(ص) بیست و پنج ساله بودند که خشکسالی شدیدی سراسر عربستان را فرا گرفت. مردم مکه به خصوص خانواده هایی که زندگی شان از راه دامداری و کشاورزی می گذشت با مشکلات بیشتری مواجه شدند. ابوطالب بزرگ قریش، بیش از دیگران با مشکلات زندگی دست و پنجه نرم می کرد. عایله زیاد، رفت و آمد مردم و زایران به خانه اش و نداشتن درآمد کافی، زندگی را بر او سخت کرده بود.

در آن سال، تجار و بازرگانان قریش تصمیم گرفتند کاروان تجاری تشکیل دهند و به شام بروند. در آن زمان رسم بر این بود که هرکس به اندازه توانایی و سرمایه اش اجناسی تهیه و در کاروان شرکت می کرد. برخی از مردم هم که توانایی مالی نداشتند، به سرمایه داران مراجعه و سرمایه ای قرض می کردند و به صورت مضاربه ای در کاروان تجاری شرکت می نمودند.

جناب ابوطالب، به محمد(ص) گفت: ای فرزند برادر، زمانه بر ما بسیار تنگ شده، من هم پیر و تنگدست شده ام و سال های آخر عمرم را می گذرانم، آرزو دارم قبل از مرگم برای تو همسری انتخاب نمایم و ازدواج کنی و من هم با خیالی آسوده از دنیا بروم، اما مشکلات مالی مرا از آرزویم دور کرده و نگران آینده تو هستم.

ابوطالب در ادامه افزود: محمد! کاروان تجاری قریش به زودی تشکیل می شود و به شام می رود. خدیجه دختر خویلد از خویشان ماست و مال بسیاری دارد. عده زیادی از مردم مکه از او کالا و سرمایه قرض کرده اند و با مال او تجارت می کنند. اگر به خدیجه مراجعه کنی، یقین دارم سرمایه زیادی در اختیار تو قرار می دهد. با آن سرمایه کالا بخر و با کاروان قریش به شام برو، شاید از راه تجارت سودی به دست بیاوری و خداوند برخی از مشکلات زندگی مان را برطرف نماید.(33)

تقدیر الهی، بر این قرار گرفته بود که در آن روزها راستگویی، صداقت و امانتداری محمد(ص) بر سر زبان ها بیفتد و مردم مکه لقب « محمد امین» را به او بدهند.

خدیجه که افراد امین و درست کار مکه را شناسایی و درکاروانش به کار می گرفت، صداقت و امانتداری آن حضرت به گوشش رسیده بود.

وضعیت سخت زندگی ابوطالب و گفت و گوهایش با حضرت محمد (ص) به گوش خدیجه(س) رسید. ایشان به محمد(ص) چنین پیغام داد: «اگر تو آمادگی تجارت داشته باشی، من حاضرم دو برابر سرمایه ای که به دیگران می دهم را در اختیار تو قرار دهم تا در کاروان تجاری من شرکت نمایی».

آن حضرت پیغام خدیجه سلام الله علیها را با عمویش ابوطالب در میان گذاشت. ابوطالب گفت: « فرزند برادرم این رزقی است که خدا برای تو مقدر کرده ، بهتر است برویم و با خدیجه صحبت کنیم».(34)

ابوطالب به همراه عباس و چند نفر دیگر از بنی هاشم به خانه خدیجه سلام الله علیها آمدند. خدیچه پس از پذیرایی، به آنان گفت: « ای بزرگان مکه و حرم، به خانه من خوش آمدید، هر حاجتی هست بفرمایید تا انجام دهم».

ابوطالب گفت: « برای حاجتی آمده ام که نفعش نصیب تو می شود و برکتش بر مال تو می افزاید. آمده ایم برای برادر زاده ام محمد(ص) مالی را ضمانت کنیم تا با آن تجارت کند».

خدیجه سلام الله علیها که از آمدن ابوطالب و آمادگی محمد(ص) جهت تجارت بسیار خوشحال شده بود، خطاب به آنان گفت:« محمد! خوب است بدانید که بیش از نصف سرمایه و کالای کاروان تجاری قریش مال من است. برای این سرمایه به فرد امین و درستکاری همانند شما نیاز دارم تا او را امین و اختیار دار سرمایه ام نمایم تا بتواند با تدبیر خویش به هر نحو که می خواهد تجارت و داد و ستد نماید».

حضرت محمد(ص) فرمود: « من به سفر علاقه دارم و آماده ام تا برای تجارت همراه کاروان به شام بروم».

خدیجه سلام الله علیها، میسره و ناصح، دو غلامش را خواست و به آنان گفت: « محمد، امین اموال من است؛ اختیار کامل اموالم را دارد. هر چه گفت گوش کنید و هر تصمیمی گرفت با او همکاری نمایید. در هیچ کاری کسی حق اعتراض و یا سخن تند گفتن با او را ندارد».

سفر تجارتی حضرت محمد(ص) برای خدیجه(س)

محمد (ص)(35) با کمک میسره و ناصح بار شتران را بستند. بعد از خدا حافظی از عموهایش و خدیجه(س) که برای بدرقه آمده بودند، به سمت ابطح(36) حرکت کردند تا به کاروان قریش که در حال حرکت به شام بود ملحق شوند. مردم زیادی نیز جهت بدرقه بستگان خود در ابطح جمع شده بودند. سر انجام کاروان در میان بدرقه مردم مکه به سمت شام به راه افتاد.

پس از طی چند منزل، به بیابانی به نام « وادی الامواه»(37) رسیدند و ناگهان ابری غلیظ سراسر آسمان را پوشاند. آن حضرت به بزرگان کاروان فرمود:

در این بیابان باران های بسیار تند و سیل آسایی می بارد؛ بهتر است کاروان در بالای کوهی اقامت کند و پس از اینکه آسمان صاف شد و سیل فرو نشست به راهمان ادامه بدهیم و گر نه گرفتار سیل می شویم و تمام اموال و سرمایه ها و حتی جانمان در خطر خواهد افتاد.

کاروانیان پیشنهاد محمد(ص) را پذیرفتند و در بالای کوهی کاروان را متوقف نمودند. هنوز لحظاتی از اقامت کاروان نگذشته بود که باران بسیار تندی شروع به باریدن کرد و پس از چند لحظه، سیل تمام بیابان را فرا گرفت. کاروان قریش چهار روز در آن بیابان توقف کرد و پس از فروکش کردن سیل به راه افتادند و به سلامت از آنجا گذشتند.

کاروان به راهش ادامه می داد تا اینکه به منطقه ای رسید که به آن « ایله » یا « بصری » می گفتند. در آنجا دیری بود که راهبان زیادی مشغول عبادت بودند. در بین آنان راهبی وجود داشت از همه عالم تر و داناتر که او را « فیلق بن یونان بن عبدالصلیب»(38) می گفتند. فیلق، خصوصیات و صفات پیامبر آخرالزمان را در کتب آسمانی خوانده بود. او می دانست که پیامبر آخر الزمان از سر زمین حجاز ظهور خواهد کرد و با کاروان تجاری به شام سفر می نماید. فیلق از دور قطعه ابری را دید که بالای سر کاروان سایه افکنده و همراه با آن به سمت ایله (یا بصری) درحال حرکت است.

کاروان قریش وارد ایله (بصری) شد. حضرت محمد (ص) به سمت چاه خشکی که در آن نزدیکی ها بود رفت، سپس دستش را داخل چاه کرد و کفی از آب آن را برداشت و دست هایش را شست. بعد هم مقداری از آن را آشامید. سپس زیر درخت خشکی که در آن نزدیکی ها بود نشست. درخت سبز شد و محمد(ص) در سایه آن مشغول عبادت شد. فیلق، بزرگ کاروان را خواست از او پرسید: اين مردي که پاي درخت فرود آمده کيست؟ گفت: مردي از قريش و اهل مکه است! فیلق به او گفت: به خدا سوگند زير اين درخت، جز پيغمبر فرود نيايد، و سپس سفارش آن حضرت را به بزرگ کاروان نمود و از نبوتش در آينده نزدیک خبرهایي داد.

به هر حال کاروان وارد شام شد و اهالی آنجا برای خرید اجناس و کالاهای بازرگانان عربستان هجوم آوردند و پس از چند ساعت تمام کالاهای کاروان را خریدند. اما محمد (ص) به میسره و دیگر کارکنان خود فرمود تا امروز هیچ کالایی نفروشند.

روز بعد، مردم و قبایل اطراف شام که تازه خبر آمدن قافله قریش را شنیده بودند، برای خرید کالاها و اجناس هجوم آوردند، اما تمام اجناس و کالاهای کاروان قریش فروخته شده بود به جز کالاها و اجناس آن حضرت، کالای دیگری باقی نمانده بود. حضرت محمد(ص) کالاهای خود را در روز بعد با قیمت بسیار مناسبتری فروخت و سود بیشتری عایدش شدو به مکه بازگشتند.

محمد(ص) وقتی وارد مکه شد، ابتدا به طواف کعبه رفت. خدیجه(س) در آن لحظه با چند زن دیگر در ایوان ساختمان بلندش در بطحا، نشسته بودند و از دور، محمد (ص) را نظاره مي كردند كه داشت دور کعبه طواف می کرد و دو ملك بر او سايه انداخته بودند. زناني هم كه كنار خدیجه(س) نشسته بودند، سايه ملائكه ها را مي ديدند.

محمد(ص) پس از طواف کعبه، به خانه خدیجه (س) رفت که به انتظارش نشسته بود. پس از ورود، حساب و کتاب سفر به شام و سودهای بدست آمده را که از قبل به دقت ،ثبت و ضبط شده بود را با بیانی شیرین و رسا به خدیجه (س) گزارش داد و معلوم شد که در این سفر عجیب، سود بی سابقه ای نصییب آنان شده است.

آن بانوي بزرگ پس از شنيدن گزارش سفر به غلامان گفت: « دو برابر آنچه را كه به ديگران داده شده را به محمد (ص) بپردازید».

آنگاه حضرت محمد (ص) از خدیجه (س) خدا حافظی کرد و به خانه ابوطالب رفت.

گزارش میسره به خدیجه(س)

پس از خروج حضرت محمد(ص) از خانه خدیجه(س)، میسره وارد شد و گزارش مفصلی از حرکت ابر با کاروان، و نیز از گفته هاو پیش بینی های فیلق در مورد محمد(ص)، و سبز شدن درخت خشکیده و آنچه را که در طول سفر دیده بود یک به یک برای خدیجه (س) تعریف کرد. گزارش میسره، خديجه (س) را به شدت متحول کرد و او را به خاطر گزارش امید بخشش آزاد نمود. سپس خدیجه (س) آنچه را که از میسره شنيده بود با پسر عمویش، ورقه بن نوفل در ميان گذاشت. ورقة بن نوفل گفت:« اگر گزارش ميسره درست باشد، محمد(ص) همان پيامبري است كه بعثتش به اين امت وعده داده شده است، و من اوصاف وي را در کتاب های آسمانی خوانده‏ ام ».(39)

خدیجه(س) به یقین رسیده بود که محمد(ص) انسانی عادی، همانند سایر انسان ها نیست. بنا بر این بار دیگر خوابی را که چندی قبل دیده بود از مقابل دیدگانش گذشت و گفته های آن عالم یهودی نیز به ذهنش خطور کرد که به زنان مکه گفت: « ای زنان قریش، جوانی که هم اکنون از کنار کعبه عبور کرد در آینده پیغمبر خواهد شد، هر کدامتان که توانستید همسرش شوید، درنگ نکنید».

علاقه خدیجه (س) به حضرت محمد(ص)

سفر پرسود، صداقت و مدیریت درکار و حکایت هایی که میسره از سفر شام نقل کرده بود، خدیجه (س) را بیش از پیش شیفته و علاقه مند به محمد (ص) نمود و از آن پس به فکر ازدواج با آن حضرت افتاد. اما در جامعه آن روز، رسم بر این بود که مردان از زنان خواستگاری نمایند. در چنان جامعه ای اگر زنی از مردی درخواست ازدواج می کرد، صدها حرف و حدیث و شایعه برایش می ساختند.

آن بانوی پاک مدت ها فکرش مشغول بود و دنبال راهی می گشت تا علاقه و محبت خود را به محمد (ص) نشان دهد.

سرانجام «نفیسه»(40) دختر « منیه» را به خانه اش دعوت کرد و از او خواست تا نزد محمد (ص) رفته، ضمن اظهار تمایلش به ازدواج با ایشان،هر طوری که صلاح می داند نظر آن حضرت را به دست بیاورد.

نفیسه، محمد(ص) را در حالی دید که از طواف کعبه بر می گشت. بعد از احوال پرسی از ایشان پرسید: ای محمد!(ص) چرا ازدواج نمي كني؟

آن حضرت فرمود: « با دست خالي که نمي شود ازدواج كرد».

نفیسه فکری کرد و گفت: « اگر کسی را به تو معرفی کنم که از نظر جاه و جمال و شرف، همتای تو باشد، و سرمایه زیادی هم داشته باشد، آیا حاضری با او ازدواج کنی؟ »

محمد(ص) با کمی تأمل فرمودند: تا چه کسی باشد؟

نفیسه گفت: خدیجه!

محمد(ص) اندیشمندانه پرسید: «مگر ایشان ازدواج می کند؟ شنیده ام خیلی ها به خواستگاری ایشان رفته اند، اما به همه جواب رد داده اگر ایشان راضی باشد من موافقم».

نفیسه، به سرعت به خانه خدیجه (س) برگشت و از رضایت و علاقه حضرت محمد (ص) جهت ازدواج با او خبر داد.(41)

خدیجه (س) پس از چند روز، آن حضرت را دید و در مورد علت علاقه اش به ازدواج با وی این گونه سخن گفت:

«يا بن‏عم، انّي قد رغبت فيك لقرابتك و سطوتك في قومك و امانتك و حسن خلقك و صدق حديثك»(42). اي پسرعمو، به دليل خويشاوندی، شرافت خانوادگي، امانتداري، حسن خلق و راستگويي كه در شما سراغ دارم، به شما اشتياق پيدا كردم».

محمد (ص) علاقه مندی خدیجه جهت ازدواج با او و علاقه و رضایت خودش را به این ازدواج با عموهایش در میان گذاشت. ابولهب، عموی پیامبر(ص) گفت: «پسر برادر ! ما را بر سر زبان عرب مینداز، تو شایسته خدیجه نیستی».

عباس از جا برخاست و با خشم خطاب به ابولهب گفت:

تو مرد پست و بد کرداری هستی، خدیجه چه ایرادی می تواند در مورد پسر برادرم بگیرد، محمد (ص) جمالی دلربا و کمالی بی منتها دارد. خدیجه چگونه می تواند خود را برتر از او بداند، به واسطه مال یا کمالش؟ به خدای کعبه قسم ! هر مقدار مهر که از او بخواهد، سوار اسبم خواهم شد و در بیابان ها می گردم و به در خانه پادشاهان می روم تا آنچه را که خدیجه بخواهد برایش تهیه کنم.(43)

سفیر عشق

ابوطالب بعد از مشورت با برادرانش به این نتیجه رسید که قبل از هر تصمیمی ابتدا لازم است نظر خدیجه (س) و شرط و شروط هایی را که ممکن است داشته باشد به دست بیاورند و بعد از آن تصمیم بگیرند. آنگاه صفیه، عمه پیامبر(ص)، را به خانه خدیجه (س) فرستاد تا بدون واسطه و رو در رو با او گفت وگو نموده و نظرش را جویا شود.

صفيه به خانه خدیجه(س) رفت. وقتی ایشان شنید که صفیه به دیدنش آمده، به استقبالش شتافت و او را به داخل اتاق مخصوص خود راهنمائی نمود. وقتی وارد اتاق شدند، به کنیزان دستور داد تا برای صفیه خوردنی و نوشیدنی های لذیذ بیاورند. صفيه گفت:« برای طعام خوردن نيامده ام مى خواهم بدانم آنچه که شنیده ام درست است یا نه»؟

خدیجه(س) بدون اینکه بپرسد چه شنیده ای یا دیگران چه گفته اند، جواب داد:

« آری، صفیه درست شنيده ای؛ « سَعِدَتْ مَنْ تُكونُ لِمحمّدٍ قرينةً، فانّه يُزيِّنُ صاحِبَه»(44) ؛ خوشبختي نصيب زني است كه همسر محمد(ص) گردد، زيرا محمد (ض) براي وي مايه افتخار است. من عظمت و شخصیت محمد (ص) را می شناسم و زندگی با او را برای خود غنيمتى بزرگ مى دانم، مهریه را نیز از مال خودم می پردازم».

صفيه که از سخنان بی پرده و صریح خدیجه (س) خوشحال شده بود، خطاب به او گفت: « اى خدیجه(س) ! به خدا سوگند حق داری این قدر محمد(ص) را دوست داشته باشی. تاكنون هیچ چشمى نوری مانند نور محبوب تو نديده و هیچ گوشى شيرين تر از كلام او را نشنيده است». سپس صفيه از حضرت خدیجه(س) خدا حافظی کرد و با خوشحالی به خانه ابوطالب برگشت جایی که بزرگان بنی هاشم به انتظارش نشسته بودند. صفیه پس از ورود به خانه ابیطالب، علاقه و اشتیاق وصف ناپذیر خدیجه (س) به حضرت محمد(ص) را برای بزرگان بنی هاشم بیان نمود. به جز ابولهب که همیشه با حضرت محمد(ص) حسادت و دشمنی می نمود، همه بنی هاشم از خبر صفیه خوشحال شدند. پس از آن بود که ابوطالب و عموهای پیامبر (ص) و سایر بزرگان بنی هاشم تصمیم گرفتند به خواستگاری خدیجه بروند.

آیین ازدواج

در روز نهم شوال 28 سال قبل از هجرت ( 15 سال قبل از بعثت) ابوطالب لباس های عید خود را پوشیده و پیشاپیش بنی هاشم به سمت خانه «عمرو بن اسد» عموي خدیجه(س) که قرار بود مراسم عقد و ازدواج در آنجا برگزار شود به راه افتادند.(45) بعد از پذیرایی، ابتدا ابوطالب خطبه ای در وحدانیت خدای سبحان و عظمت مکه و محمد(ص) خواند.

مرحوم صدوق و شيخ کليني با اندکی اختلاف، خطبه عقدي را که جناب ابو طالب ايراد نمود نقل کرده اند که متن آن طبق روايت شيخ صدوق (ره) این گونه است:

«الحمد لله الذي جعلنا من زرع ا براهيم و ذرية اسماعيل، و جعل لنا بيتا محجوجا و حرما آمنا يجبي اليه ثمرات کل شي ء، و جعلنا الحکام علي الناس في بلدنا الذي نحن فيه، ثم ان ابن اخي محمد بن عبد الله بن عبد المطلب لا يوزن برجل من قريش الا رجح، و لا يقاس باحد منهم الا اعظم عنه، و ان کان في المال قل، فان المال رزق حایل و ظل زایل، و له في خديجه رغبة و لها فيه رغبة، و الصداق ما سألتم عاجله و آجله، و له خطر عظيم و شأن رفيع و لسان شافع جسيم ». (46)

سپاس خدايی را که ما را از کشت و محصول ا براهيم و ذريه اسماعيل قرار داد، و براي ما خانه مقدسي بنا نمود که مقصود حاجيان و حرم امني است که ميوه هر چيز بسوي آن گرد آيد، و ما را در شهري که هستيم حاکمان بر مردم قرارداد.

برادر زاده ام محمد بن عبد الله بن عبد المطلب، مردي است که با هيچ يک از مردان قريش هم وزن نشود، جز آنکه از او برتر است، و با هيچ يک از آنها مقايسه نشود، جز آنکه بر او افزون است، و او اگر چه مالي اندک دارد، ولي مال، پيوسته درحال دگرگوني و بي ثباتي و همچون سايه اي رفتني است. و او نسبت به خديجه راغب و خديجه نيز به او مايل است، و مهريه او را نيز هر چه نقدي و غير نقدي بخواهيد آماده است، و محمد (ص) را مقامی بزرگ و شأني والا و شهرتي عظيم خواهد بود.

پس از خواندن خطبه، در مورد مهریه صحبت شد. در مورد مهریه حضرت خدیجه (س) اقوال مختلفی ذکر شده است.

ابن عباس، مهریه حضرت خدیجه را دوازه اوقیه(47)ذکر کرده(48)، در حالی که در سیره ابن هشام بیست «بکره » ذکر شده است.(49)

عمرو بن اسد، عموي خديجه، خواست در مورد مهریه چیزی بگوید که به لکنت زبان دچار شد و نتوانست سخنی بر زبان جاری سازد.

ابوطالب که متوجه نظر عموی خدیجه شده بود رو به او کرد و گفت: « و له في الخديجة رغبة ولها فيه رغبة»(50) خدیجه (س) و محمد هر دو به همدیگر علاقه‏منداند؛ ما آمده ایم تا حلقه وصل آنان باشیم و خدیجه را برای محمد(ص) خواستگاری نماییم.

بعد از آن، خدیجه(س) خطاب به عمویش گفت:

«يا عمّاه، انّك و ان كنت اولي بنفسي منّي في‏ الشهود، فلست اولي بي من نفسي، قد زوجّتك يا محمد نفسي و المطّهر عليّ في مالي »(51) عموجان، ممكن است درمسايل ديگر اختيار مرا داشته باشيد، ولي اينجا اختيار با خود من است. سپس گفت: اي محمد (ص) من خودم را به همسري شما درآوردم، و مهر را هم خودم از مال خود قرار مي‏دهم.

ابوطالب خطاب به حضار فرمود: « گواه باشيد که خديجه محمد (ص) را به همسري خويش پذيرفت و مهريه را نيز خود بر عهده گرفت! ابوجهل بلند شد و با خشم و کینه رو به حضار کرد و گفت: « تعجب است که زنان مهريه مردان را بعهده می گيرند».

ابوطالب سخت به خشم آمد و روی پای خود ايستاد وگفت: « آري اگر مردي همانند برادر زاده من باشد زنان با گرانبهاترين مهريه خود، خواهانشان مي شوند و اگر همانند شما باشند جز با مهريه گرانبها حاضر به ازدواج نمي شوند».

پس از تعیین مهریه مراسم عقد جاری شد و خدیجه (س) از آن تاریخ، رسماً همسر حضرت محمد(ص) گردید.

مراسم عقد که به پايان رسید، هر کدام از مهمانان برخاستند و به خانه خود رفتند. محمد (ص) نیز برخاست تا به همراه عمويش ابوطالب به خانه برود. خدیجه(س) که می دانست همسرش خانه ای از خود ندارد، به ‏آن حضرت رو کرد و گفت: «...الى بيتك، فبيتى بيتك و انا جاريتك‏». (5) به سوى خانه خود بيا كه خانه من خانه تو است ومن هم كنيز توام. سپس رو به حضرت محمد (ص) نمود و گفت: «...يا محمد مر عمك ابا طالب ينحر بكرة من بكراتك‏ و اطعم الناس ‏»(52). اى محمد(ص) به عمويت ابوطالب بگو ده شتر جوان نحر كند و مردم را به خانه دعوت و اطعام كند و بعد از آن بيا در كنارخاندانت چاشت را به استراحت‏ بگذران.

جناب ابوطالب ده شتر نحر کرد، مردم مکه را اطعام نمود و با این ولیمه مراسم عقد و عروسی محمد(ص) به پایان رسید.

عبدالله بن غنم یکی از شعرای آن زمان که در مراسم حضور داشت به‏ آنها چنین تبریك گفت :

هنییا مرییا یا خدیجه قد جرت     لك الطیرفیما كان منك بأسعد

تزوجت ‏خیر البریه كلها     و من ذا الذى فى الناس مثل محمد ؟

و بشر به البر ان عیسى بن مریم     و موسى ابن عمران فی اقرب موعد

أقرت به الكتاب قدما بأنه     رسول من البطحاء هاد و مهتد

گوارا باد بر تو اى خدیجه كه طالع تو سعادتمند بوده و با بهترین خلایق ازدواج كردى . چه كسى در میان مردم همانند محمد (ص) است . محمد (ص) كسى است كه حضرت عیسى و موسى به آمدنش‏ بشارت داده‏اند و كتب آسمانى به پیامبرى او اقرار داشتند . رسولى كه سر از بطحاء (مكه) در مى‏آورد و او هدایت كننده وهدایت‏ شونده است .

خدیجه (س) اولین زن مسلمان

رسول اکرم (ص) هرساله مدتی خانه و جامعه را ترک می کرد و برای عبادت به غار حرا می رفت. در چهلمین سال عمرش بود که در ماه رجب از خدیجه (س) خدا حافظی کرد و برای عبادت به حرا رفت و پس از چند روز عبادت و راز و نیاز به خانه برگشت. هنگامی که وارد خانه شد، عرق از سر و صورتش می ریخت؛ رنگش تغییر کرده بود؛ بدنش می لرزید و احساس خستگی زیادی می کرد. در این حال به خدیجه(س) فرمود: « مرا بپوشانید»(53) . خدیجه (س) بستری آماده فراهم کرد و پیامبر(ص) ساعاتی دراز کشیده بود که ناگاه از بستر برخاست و نشست.(54)

خدیجه (س) متوجه شد که اتفاقی افتاده، پس از اینکه پیغمبر (ص) آرامش پیدا کرد ، پرسید : چه خبر شده؟

پیغمبر(ص) جواب داد: از غار که خارج شده بودم تا به خانه بیایم، هنوز از کوه پایین نیامده بودم که ناگاه صدایی شنیدم که خطاب به من گفت : «یا محمد، انت رسول الله و انا جبرییل. ای محمد تو رسول خدا هستی و من جبرییلم ».

سمت چپ را نگاه کردم، کسی نبود. سمت راست را نگریستم کسی نبود، پشت سر را نگاه کردم کسی را ندیدم. سرم را که به سمت آسمان بلند کردم، جبرییل به شکل مردی ایستاده بود و خطاب به من گفت: یا محمد انت رسو ل الله و انا جبرییل.(55)

با شنیدن این خبر، شادی سراسر وجود خدیجه (س) را گرفت و جان تازه ای در کالبدش دمید، انگار سالها است که منتظر شنیدن این خبر بود. بدون درنگ گفت: «یابنعم! انت رسول الله، بابی انت و امی، انت یا رسول الله انی اصدقک اؤمن بالله و بک رسولا(56)؛ بله، تو رسول خدایی، پدر و مادرم به فدای تو باد ای رسول خدا، من تو را تصدیق می کنم، به خدا و به تو به عنوان رسول خدا ایمان می آورم.

خدیجه (س) در حالی این کلمات را بر زبان جاری ساخت و به رسول خدا (ص) ایمان آورد که در جامعه آن روز، سحر، جادو، کهانت و انواع خرافات رایج بود. این بانوی بزرگ بدون این که سؤالی از رسول خدا (ص) بپرسد و یا شک و تردیدی به خود راه دهد، بدون درنگ به خدای سبحان و رسالت رسول خدا(ص) ایمان آورد و عنوان اولین زن مسلمان را به خود اختصاص داد و به عنوان اولین «ام المؤمنین» - مادر مؤمنان - شناخته شد.(57)

بنت الشاملي نويسنده عرب می گوید:

«آيا زن ديگري غير از خدیجه(س) را مي شناسيد كه با عشقي آتشين، و مهر و ايماني استوار بي آنكه اندك ترديدي به دل راه دهد و يا ذره اي از باور همیشگی اش به خدا و پيغمبر(ص) بكاهد، دعوت الهی را که از غار حرا شروع شد، پذيرا شود.»(58)

پس از لحظاتی علی(ع) وارد خانه شد. رسول خدا(ص) تا چشمش به علی (ع) افتاد او را به اسلام و ایمان آوردن به خدای واحد دعوت کرد. علی(ع) بی درنگ دعوت رسول خدا (ص) را اجابت کرد و ایمان آورد. بدین طریق علی (ع) به عنوان اولین مردمسلمان در تاریخ اسلام شناخته شد. در برخی از کتب تاریخی آمده هنگامی که علی (ع) ایمان آورد، رسول خدا (ص) از شدت خوشحالی چنان می خندید که دندان هایش به خوبی نمایان بود.

پس از آنها، زید بن حارثه به عنوان سومین مسلمان به رسول خد (ص) ایمان آورد. سپس خدیجه (س) دخترانش را به اسلام دعوت کرد و هر چهار دخترش به رسول خدا (ص) و خدای متعال ایمان آوردند. بدین طریق اولین خانه ای که تمام ساکنانش به خدای سبحان و رسول گرامی اش حضرت محمد(ص) ایمان آورده بودند، خانه خدیجه (س) بود.

نکاتی کوتاه از ازدواج پیامبر(ص) با خدیجه (س)

شیوه ازدواج پيامبر (ص) با خدیجه (س) دارای ويژگى های منحصر به فردی است که هر کدام آنها درسها و نکات بسیار آموزنده و ارزشمندی برای مسلمانان دارد و هر کدام الگوی بسیار مناسبی برای تشکیل خانواده و ادامه زندگی می باشد. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

1- شناخت کافی از همدیگر قبل از ازدواج

ازدواج حضرت محمد(ص) و خدیجه (س) برخاسته از هوا و هوس های لحظه ای یا انگيزه هاى مادى و طایفه ای نبود، بلکه نتیجه شناختی عمیق و دقیق است که بر اساس اهداف و ارزش های انسانی و اعتقادی به وجود آمده بود. خدیجه (س) گر چه همانند سایر ساکنین مکه، محمد (ص) را می شناخت و اوصاف آن حضرت را شنیده بود، اما به شناخت ظاهری و آنچه که در بین مردم معروف بود، اکتفا نکرد بلکه مدت ها در مورد حضرت محمد(ص) تحقیق نمود. از زمانی که آن حضرت وارد کاروان تجاری خدیجه (س) شد خادمان و غلامان این بانوی بزرگ، به دقت رفتار، گفتار و انصاف پیامبر(ص) را با زیردستان و سایر شرکا، و نیز ایمان و اعتقادش به خدای سبحان را به دقت زیر نظر داشتند. بنا بر این آنان به شناخت ظاهری و گفته های مردم اکتفا نکردند بلکه پس از شناخت دقیق و کامل نسبت به همدیگر، ازدواج نمودند.

2- تأثير نگذاشتن فاصله طبقاتي

از نظر وضعیت اقتصادی فاصله زیادی بین زندگی پیامبر(ص) با خدیجه (س) وجود داشت. پیامبر(ص) هیچ گونه امکانات مادی نداشت و سالیان متمادی تحت سرپرستى جدش عبدالمطلب و عمویش، ابوطالب، زندگی می کرد و آنان نیز از نظر مادی وضعیت مناسبی نداشتند. اما خدیجه (س) یکی از ثروتمندترين زنان عرب و از تجار بنام مكه به شمار می رفت.

با این وجود زندگی آنها از چنان پایه استوار و ایمان و اعتماد متقابلی برخوردار بود، که تفاوت و فاصله طبقاتی که معمولاً سبب فخر فروشی های بی جا و مخرب کینه توزانه و اختلافات خانوادگی می شود هیچ گونه تأثیر منفی در زندگی آنان نداشت، بلکه جای خود را به احترام متقابل، ایثار، از خود گذشتگی ومحبت به همدیگر داده بود.

خدیجه (س) از همان ابتدای زندگی کلیه تعلقات و وابستگی های ظاهری به زندگی را رها نمود و تمام سرمایه و دارایی اش را به پیامبر(ص) هدیه نمود تا آن را به هر نحو که مصلحت می داند در راستای گسترش اسلام و حفظ مسلمانان هزینه نماید و عشق، علاقه و وفاداری به همسرش را جایگزین آن نمود.

3- عدم تأثیر اختلاف سنی

حضرت محمد (ص) هنگام ازدواج 25 ساله و خدیجه (س) نیز 40 ساله بودند. آنان هنگام ازدواج 15 سال تفاوت سنی داشتند که بنا بر معیار ها و ملاک های امروزی باید تأثیرات بسیار سویی بر روند زندگی آنان داشته باشد و مشکلات زیادی بوجود آورد. اما این اختلاف و تفاوت سنی نه تنها هیچ گونه اثر سوئی در زندگی مشترکشان نداشت، بلکه در طول زندگی همیشه تکیه گاه، پشتوانه و موجب آرامش همدیگر بودند. شدت علاقه و اعتماد آنان به همدیگر موجب شده بود تا اختلاف سنی جایش را به احترام، صداقت و وفاداری دهد و در سایه آن، سختی ها و مشکلات روز مره زندگی بر آنان آسان گردد.

4- داشتن علاقه به همدیگر همراه با حفظ حرمت بزرگان

رسول اکرم (ص) و حضرت خدیجه (س) از نظر سنی و رشد عقلی سر آمد همه زنان و مردان آن زمان بودند و درحدی بودند که براحتی می توانستند برای زندگی شان تصمیم بگیرند. اما عقل بالا و علاقه زیاد به همدیگر موجب نشد که شأن بزرگان خود را فراموش و آنان را در زندگی مشترکشان کنار بگذارند و بدون نظر و مشورت با آنان، خودشان تصمیم بگیرند. بلکه آنان با تدبیر عاقلانه خود، عشق و علاقه ای که به همدیگر داشتند را با بزرگان خود در میان گذاشته و شخصیت و اعتبار بزرگان را عامل اصلی در اجرای عقد و ازدواجشان قرار دادند.

آنان علاقه به همدیگر و تصمیم به ازدواج را، که بر اساس ایمان و شناخت همدیگر شکل گرفته بود، این عشق و علاقه را با حفظ آداب و رسوم و ارزش نهادن به شأن و جایگاه بزرگان همراه نمودند.

بسیاری از کسانی که به خاطر هوس های لحظه ای، چشم و گوش خود را بر همه چیز می بندند و بدون در نظر گرفتن حرمت و اعتبار بزرگان، برای رسیدن به امیال خود همه آداب و رسوم اجتماعی را زیر پا می گذارند، به زندگی مطمئن و با دوامی نخواهند رسید زیرا دیر یا زود به خود می آیند و از کرده خود پشیمان می شوند. در نتیجه دچار ناراحتی های روحی و عذاب وجدانی می شوند و آرامش فکری و روحی خود را از دست می دهند . در نهایت هم به نزاع های بی نتیجه ای رو می آورند که جز تشدید کینه ها و دامن زدن به اختلافات خانوادگی و از بین رفتن آرامش و آسایش خانواده نتیجه دیگری در پی نخواهد داشت.

5- داشتن معیار و ملاک برای شریک زندگی خود

حضرت خدیجه (س) نه به خاطر نیاز مالی، و نه به خاطر موقعیت اجتماعی و یا به خاطر برخی از محرومیت های اجتماعی در پی ازدواج با پیامبر(ص) بر آمد، زیرا عده زیادی از صاحب منصبان و سرمایه داران و بزرگان مکه درخواست ازدواج با او را داشتند و آن بانوی بزرگ به همه آنها جواب رد داده بود. در واقع ایشان برای همسر آینده خود ملاک ها و معیار هایی در نظر داشت که بر اساس آن معیار ها شریک زندگی آینده اش را شناسایی و انتخاب نمود.

حضرت خدیجه طی سخنانی خطاب به رسول اکرم (ص) معیار های مورد نظر برای انتخاب همسر را این چنین بیان می کند: « به خاطر خویشاوندیت ‏با من، بزرگواریت، امانتدارى تو در میان مردم، اخلاق نیك و راست گوییت، مایلم با تو ازدواج كنم».(59)

در جای دیگری وقتی زنان مکه به خدیجه(س) طعنه می زنند و با زبان خود او را تمسخر می کنند که چرا با یتیم عبدالله ازدواج کرده، در جواب آنها می گوید: « آیا کسی را مانند محمد (ص) در نیکویی، نیک رفتاری،خصلت های پسندیده و فضلیت و شرافت در تمام سر زمین عرب سراغ دارید؟».(60)

نکته آخر این که ارزش این انتخاب حضرت خدیجه(س) آنگاه نمایان مى‏شود كه بدانیم ایشان در آن هنگام، موقعیتى عالى و ممتاز در جامعه خود داشت و تمام امكانات و زمینه‏ها براى ازدواج وى با هر یك از جوانان نامدار و ثروتمند قریش فراهم بود .

6- فخر فروشی نکردن بر همدیگر

حضرت خدیجه (س) در طول زندگی مشترکش با حضرت محمد (ص)، هیچ گاه از سرمایه و اموالی که در اختیار همسرش قرار داده بود نامی به میان نیاورد و منّتی بر همسرش نگذاشت. پیامبر گرامی (ص) نیز کلامی را که موجب فخر فروشی و باعث رنجش خدیجه (س) باشد بر زبان جاری نکرد، بلکه همیشه از ایثار و خودگذشتگی همدیگر صحبت می کردند. نه پیامبر (ص) حسن جمال و حسن اخلاق و نبوتش را به رخ حضرت خدیجه (س) می کشاند و نه خدیجه، سرمایه و موقعیت اجتماعی اش را به رخ پیامبر(ص) می کشاند. آنان بعد از ازدواج، تمام فخر فروشی های بی اساس و ظاهری را کنار گذاشته و با صمیمیت و وفاداری به همدیگر به فکر پیشبرد هدف مشترکشان بودند.

7- تأثیر نگذاشتن گفته ها و زخم زبان دیگران بر زندگی آنان

پس از ازدواج حضرت خدیجه (س) با پیامبر(ص)، عده زیادی از زنان و مردان مکه با زخم زبان، گوشه وکنایه و یا از روی حسادت و دشمنی به اشکال مختلف آنان را مورد اذیت و آزار قرار می دادند. گاه در رابطه با تفاوت سنی آنان صحبت می کردند و گاهی از اموال و سرمایه هایی که خدیجه در اختیار حضرت محمد(ص) قرار داده سخن می گفتند و گاهی نیز فقر و تنگدستی محمد (ص) و ... را به میان می کشیدند. اما علی رغم این همه زخم زبان ها و گوشه و کنایه هایی که به آنان می زدند، بنیاد این خانواده از چنان استحکامی برخوردار بود که هیچ گاه حرف و حدیث های دیگران و تبلیغات سوء کفار و آزار و اذیت های مشرکین موجب متزلزل شدن کانون گرم زندگی آنان نشد، بلکه بعکس، در مقابل آزار و اذیت ها و مداخلات دیگران، اعتمادشان به یکدیگر بیشتر و در سختی ها و مشکلات روزمره زندگی تکیه گاه قوی و آرام بخشی برای همدیگر بودند.

8- اطاعت پذیری از همسر

حضرت خدیجه (س) پس از ایمان به خدا، با تمام وجود به شوهرش ایمان و اعتقاد داشت و تمام دستورات، نصایح و گفته های رسول اکرم (س) را مو به مو اطاعت می کرد و آنها را اجرا می نمود. یکی از عوامل مهمی که موجب شده بود مهر و محبت خدیجه (س) در اعماق قلب رسول اکرم(ص) نفوذ کند و از چنان احترام و شخصیتی نزد آن حضرت برخوردار شود که تا خدیجه زنده بود، پیغمبر (ص) همسر دیگری انتخاب نکرد و بعد از وفاتش نیز هرگز فراموشش نکرد و همیشه از او به نیکی یاد می کرد، اطاعت پذیری آن همسر وفادار بود.

رسول خدا (ص) نیز نسبت به حفظ اعتمادی که همسرش به وی داشت، مراعات جوانب مختلف را می کرد و از هر چیزی که موجب نگرانی و تشویش خاطر خدیجه (س) می گردید، دوری می نمود. به همین علت است که پيامبر (ص) در اعتکاف طولانی که در حرا داشت و احتمال می داد این دوری موجب نگرانی خدیجه (س) گردد عمار ياسر را نزد همسرش فرستاد و به او پيام داد:

«اى خديجه! گمان نكن كناره گيرى من به خاطر بى اعتنايى به توست، بلكه پروردگارم چنين فرموده تا امر خود را اجرا كند. جز خير و سعادت فكر ديگرى نكن. خداوند هر روز، چند بار به خاطر تو به فرشتگان بزرگش مباهات مى كند. پس وقتى شب شد، در را ببند و در بستر خود استراحت كن».(61)

9- احترام به شخصيت پيامبر

خديجه به رغم اموال و سرمایه فراوان و موقعيت اجتماعى ويژه اى که در جامعه آن روز داشت، در رفتار و گفتار با رسول اكرم همواره خود را کنیزی کوچک می پنداشت که خدا افتخار همسری او را به ایشان عطا کرده است. وی در طول دوران زندگی مشترکش با پیامبر(ص)، همیشه حرمت آن حضرت را پاس مى داشت و كوچك ترين رفتارى كه نشان دهنده پرخاشگری و یا برترى جویی باشد، از خود بروز نداد. جلوه عالى اين رفتار را مى توان در ماجراى عروسى آن دو سراغ گرفت. آن گاه كه مراسم عقد و جشن پايان يافته بود و پيامبر خدا (ص) مى خواست به خانه عمويش ابوطالب برگردد، ملكه بطحا و بانوى قريش كه اينك همسر او شده بود، اين گونه او را مخاطب قرار مى دهد: «الى بيتك فبيتى بيتك و انا جاريتك; به خانه خودتان وارد شويد، خانه من خانه شماست و من كنيز شما هستم.» و البته اين همه احترام و پاسداشت به خاطر عقيده و ايمانی بود که او به خدای سبحان داشت و بس.

در يكى از اين عبادت هاى پيامبر(ص) که چهل روز به درازا كشيد، خديجه سلام الله عليها، تمام اين مدت را به تنهايى گذراند. چنين عبادت هاى طولانى در ابتدای زندگی، به طور طبيعى مى توانست ناراحتى ها و نگرانى هاى مختلفى را برای حضرت خدیجه (س)در پی داشته باشد، اما آن بانوی بزرگوار نه تنها اعتراض نمى كرد، بلكه با رسول خدا (ص) همراهى و همکاری نيز مى نمود و آن حضرت را در انجام وظایفش کمک می نمود. همراهى و همدلى خديجه و تلاش او براى كسب رضايت رسول اكرم (ص) به حدى بود كه هنگام وفات در ضمن وصيت هايش به پيامبر (ص) عرضه داشت: «من در حق شما كوتاهى كردم، مرا عفو كن »، پيامبر فرمود: «هرگز از تو تقصيرى نديدم ، تو نهايت تلاش خود را به كار بردى و در خانه من بسيار خسته شدى».

10- درک همدیگر

حضرت محمد (ص) و همسرش حضرت خدیجه (س) در طول دوران زندگی مشترکی که با هم داشتند، همدیگر را بخوبی درك مى‏كردند. درک صحیح و درستی که از همدیگر داشتند، بر آمده از شناخت دقیق و ایمان قوی آنان به همدیگر بود. درکی که آنان از همدیگر داشتند موجب شد که مشکلات اجتماعی و مخالفت های آشکار و پنهان قریش با در زندگی آنان تأثیر نداشته باشد و هر دو در راستای نیل به اهداف ومسئولیت های الهی واجتماعیشان از هر گونه مساعدت و همکاری دریغ ننمایند و پشتوانه ای قوی و استوار برای همدیگر باشند.

ثروت خدیجه (س) در خدمت اسلام

حضرت خدیجه (س) چند روز پس از ازدواج با رسول اکرم(ص) تمام اموالش را به رسول خدا بخشید تا آن حضرت هر طور که مصلحت می داند آن را هزینه نماید.

علامه مجلسی(ره) روایت می کند:

خدیجه (س) چند روز بعد از ازدواج نزد عمويش ورقة بن نوفل رفت و گفت اموال را بگیر و برو خدمت رسول اکرم(ص) و به آن حضرت بگو اين اموال خدیجه است که به تو هديه کرده است تا به هرگونه که بخواهى در آنها تصرف كنی و هر چه غلام و كنيز و ثروت و ملك دارم را نیز به او ببخش».

ورقة بن نوفل نيز كنار كعبه آمد و بين زمزم و مقام ابراهيم ايستاد و با صداى بلند گفت:

اى مردم عرب! خديجه شما را شاهد مى گيرد بر این که او خود و همه ی ثروت خود از غلامان، كنيزان، املاك، دام ها، مهريه و هدايايش را به محمد (ص) بخشيده است و همه آن هدايا را محمد (ص) پذيرفته است و اين كار خديجه به خاطر علاقه و محبتی است که به محمد (ص) دارد. او شما را در اين باره گواه گرفته و شماه هم گواهى دهيد.(62)

رسول اکرم (ص) نیز اموال خدیجه را در راه نشر اسلام و حفظ مسلمانان بکار گرفت و هیچگاه با آن تجارتی ننمود.

به اعتراف تمام مورخین و اسلام شناسان، ثروت خدیجه (ع) از جمله عوامل تأثیرگذاری بود که در رشد و گسترش اسلام نقش اساسی داشت. در سالیان بسیار سخت و پر مشقتی که مسلمانان در شعب ابیطالب(63) در محاصره اقتصادی قرار داشتند، اموال حضرت خدیجه (س) نقش بسزایی در حفظ جان مسلمانان داشت. خدیجه (س) که خود نیز همراه فرزند خردسالش، حضرت فاطمه (س) در شعب ابی طالب حضور داشت، به بستگانش در داخل مکه سفارش می کرد تا از اموالش مواد خوراکی و سایر نیازهای مسلمانان را تهیه و به دور از چشم کفار و مشرکین به شعب ابی طالب ارسال کنند.

حکیم بن حزام، برادر زاده حضرت خدیجه (س)، نان و خرما می خرید و بر بار شتر می بست و شبانه آن را به شعب ابی طالب می فرستاد تا به دست مسلمانان برسد.

علامه مجلسی در ماجرای محاصره‌ شعب ابی طالب نقل می کند: «وَ أَنْفَقَ اَبُوطالِب وَ خَدیجَةٌ جَمیع مالِهما؛ ابوطالب و خدیجه (س) همه اموال خود را برای حفظ اسلام انفاق كردند.»(64)

آری ثروت خدیجه‌ (س) چنان تأثیری در پیشبرد اسلام داشت كه انفاق اموال ایشان هم طراز شمشیر علی(ع) قرار می‌گیرد.

از قدیم معروف بوده كه اسلام در آغاز بر اثر اخلاق نیك پیامبر (ص)، مجاهدت و شمشیر علی (ع) و اموال و ایثار حضرت خــدیجه (س) تحكیم و گسترش یافت. پیامبر(ص) همیشه از اثرات ارزشمندی که اموال خدیجه (س) در پیشرد اسلام داشته به نیکی یاد می کرد و می فرمود: « ما نفعنی مال قط مثل ما نفعنی مال خدیجه(س) هیچ ثروتی به اندازه ثروت خدیجه برای من سودمند نبود».(65)

پیامبر (ص) با اموال خدیجه (س) بدهی بدهکاران زیادی را پرداخت نمود و آنان را از زیر دین در آورد، به تهيدستان کمک مي نمود، به بينوايان و يتيمان رسيدگي ميکرد.

پیغمبر(ص) در جای دیگر می فرماید: « ايدتنى على دين الله و اعانتنى عليه بمالها ...(66)؛ خدیجه(س) مرا بر دين خدا يارى ام نمود و با مالش به كمكم شتافت».

سليمان كتاني، نويسنده عرب می نویسد: «خدیجه(س) ثروتش را به حضرت محمد (ص) بخشيد. ولي اين احساس را نداشت كه مي بخشد، بلكه اين احساس را داشت كه هدايت را كه بر همه گنج هاي سراسر جهان برتري دارد از او، كسب مي نمايد».(67)

على(ع) در خانه خدیجه(س)

علاقه و رابطه ای که بین رسول اکرم (ص) و علی(ع) وجود داشت فراتر از علاقه و رابطه عادی بین دو نفر بود. رسول اکرم(ص) از همان ابتدا که علی(ع) به دنیا آمد، به او علاقه مند شد و مهرش را به دل گرفت. هنگامی که علی(ع) به دنیا آمد، مادرش او را خدمت پیامبر(ص) آورد. پیامبر(ص) علی (ع) را در آغوش گرفت و او را بوسید. گاهی نیز کنار گهواره اش می نشست و آن را به آرامی حرکت می داد تا بخوابد. در بعضی از روزها او را مى‏ شست و شير در كامش مى ‏ريخت. گاهى او را به سينه مى‏ فشرد و با او سخن می گفت.

ابن ابي الحديد از زيد بن علي بن الحسين (ع) نقل می کند که در آن دوران، رسول خدا (ص) گوشت و خرما را در دهانشان نرم می کردند تا خوردن آن راحت تر گردد، آنگاه آن را در دهان علی(ع) مي گذاشت.(68)

علی (ع) که بزرگ تر شد،انس و الفتش به پیغمبر(ص) بیشتر می شد و آن حضرت همیشه علی (ع) را همچون برادری كوچك يا فرزند دلبندى همراه خود مى ‏برد.(69) علی(ع) خود به این موضوع اشاره می کند و می گوید:

و قد علمتم موضعي من رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بالقرابة القريبة والمنزلة الخصيصة، وضعني في حجره و انا ولد ي ضمني الى صدره و يكنفني في فراشه و يمسني جسده و يشمني عرفه و كان يمضغ الشي‏ء ثم يلقمنيه.(70) اى ياران پيامبر، شما از خويشاوندى نزديك من با رسول خدا (ص) ومقام احترام مخصوصى كه نزد آن حضرت داشتم كاملا آگاه هستيد ومى ‏دانيد كه من در آغوش پر مهر او بزرگ شده‏ام; هنگامى كه نوزاد بودم مرا به سينه خود مى ‏گرفت و در كنار بستر خود از من حمايت مى‏كرد و دست‏بر بدن من مى‏ماليد، ومن بوى خوش او را استشمام مى ‏كردم و او غذا در دهان من مى‏گذاشت.

پس از ازدواج رسول اکرم(ص) با حضرت خدیجه(س)، دست تقدیر الهی بر این قرار گرفت که در آن سال، خشكسالى شدیدی در مكه اتفاق بیفتد. ابوطالب، عموى پيامبر عایله مند بود و هزینه زندگی بر دوشش سنگینی می کرد. پيامبر (ص) با عمویش عباس كه از ثروت و امکانات مالى بیشتری برخوردار بود گفت و گو کرد و هر دو توافق كردند تا هركدام يكى از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببرند. در نتیجه عباس، جعفر را و پيامبر اكرم (ص) حضرت على(ع) را به خانه خود بردند.(71)

علی(ع) که در آن زمان کودکی هفت ساله، و بنا به قول دیگری ده ساله بود، دستش در دست پیغمبر(ص) بود که وارد خانه خدیجه(س) شد. خدیجه (س)از همان ابتدا به علی (ع) علاقه مند شد و همانند مادری مهربان او را در آغوش محبت خود گرفت. خدیجه(س) او را به عنوان برادری امین برای آینده دخترانش می دید و همچون مادری مهربان و دلسوز از هر گونه تلاش و کوششی که موجب تربیت و شکل گیری شخصیت علی (ع) در کنار پیامبر (ص) می شد، دریغ نمی نمود.

علی (ع) در سن طفولیت به خانه رسول خدا(ص) وارد شد تا رسول خدا(ص) این نهال نو پا را از دوران کودکی ، سر پرستی و با اخلاق کریمه اش تربیت(72) و آنطور که خود می خواهد پرورش دهد. از این پس علی(ع) تمام وقت خود را در کنار پیامبر (ص) سپری می کرد و از دریای بی کران اخلاق الهی وفضايل انسانى آن حضرت بهره‏ هاى بسيار برد.

علی (ع) در این رابطه می فرماید:

« ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثر امه يرفع لي كل يوم من اخلاقه علما ويأمرني بالاقتداء به، ولقد کان یجاور فی کل سنه بحراء، فأراه ولایراه غیری، و لم یجتمع بیت واحد یومئذ فی الاسلام غیر رسول الله- صلی الله علیه و آله وسلم- و خدیجه و انا ثالثهما ارى نور الوحى و الرسالة و اشم ریح النبوة ».(73)

من همچون سايه‏اى به دنبال آن حضرت حركت مى‏كردم و او هر روز نكته تازه‏اى ازاخلاق نيك را براى من آشكار مى‏ساخت و مرا فرمان مى‏داد كه به او اقتدا كنم،وى مدتى از سال، مجاور كوه حراء مى‏شد،تنها من او را مشاهده مى‏كردم و كسى جزمن او را نمى‏ديد.در آن روز غير از خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خانه‏اى كه اسلام در آن راه يافته باشد وجود نداشت،تنها خانه آن حضرت بود كه او وخديجه،و من نفر سوم آنها،اسلام را پذيرفته بوديم. نور وحی و رسالت را به چشم می دیدم و بوی رسالت را می شنیدم».

در روایتى علی (ع) در مورد حضور خود در کنار رسول خدا (ص) و اثرات آن می فرماید:

« لقد صلیت مع رسول الله قبل الناس بسبع سنین و انا اول من صلى معه؛(74)

من، هفت سال قبل از مردم با رسول خدا نماز گزاردم و من اولین كسى هستم كه با او نماز گزاردم»

با اعلان عمومی رسالت، سخت ترین و دردناک ترین مراحل زندگی پیامبر(ص) و خانواده اش شروع شد. در این دوره، خصوصا سال‏هاى آغازین بعثت، خدیجه (س) و على(ع) به شدت تحت فشار قرار داشتند و گاهی خطر كشته شدن پیامبر (ص) را نیز احساس مى‏كردند لذا همیشه این دو نفر همراه آن حضرت بودند و همه خطرات را به جان و دل می پذیرفتند.

طبری در تاریخ خود نقل مى‏كند: « در ایام حج، روزى پیامبر اكرم بالاى كوه صفا رفت و با صدایی بلند به مردم خطاب كرد: «اى مردم! من رسول پروردگارم.» آنگاه به كوه مروه رفت و باز سه بار مطلب خود را با صداى بلند به گوش مردم رساند. جاهلان عرب هر یك سنگى برداشته به دنبال حضرت افتادند. ابوجهل نیز سنگى برداشت و به دنبال حضرت افتاد وآن را پرتاب كرد كه به پیشانى آن حضرت خورد و خون بر صورت رسول خدا (ص) جارى شد. پیامبر (ص)به كوه ابوقبیس رفت و مشركان نیز در پى او روانه شدند. در این بین ، شخصی خود را به على (ع) رساند و گفت: «پیامبر را كشتند.» حضرت گریست و با شتاب خود را به خدیجه (س) رساند و او را از این خبر وحشتناك مطلع كرد. خدیجه (س) نیز به شدت غمگین و منقلب شد چنانكه نتوانست بر خود مسلط شود و اشك بر گونه ‏هایش جارى گشت.»(75)

آنان هر دو براى یافتن پیامبر (ص) در حالی که گریان و نگران بودند، همه جا را جست‏ وجو می كردند، اما پیغمبر(ص) را نمی یافتند. در این هنگام، جبرییل بر پیامبر (ص) نازل شد و فرمود: « ملائکه از گریه خدیجه به گریه در آمدند. او را بخواه و سلامش برسان و به او بگو، خدا به تو سلام مى‏رساند و او را به خانه‏اى در بهشت كه از نور زینت شده است، بشارت ده».

على (ع) و خدیجه (س) همچنان به دنبال پیامبر ( ص) می گشتند تا اینکه آن حضرت را با صورتى خونین یافتند و به خانه آوردند. کفار قریش كه مطلع شدند، پیامبر (ص) با كمك على (ع) و خدیجه (س) به خانه آمده در پى آنها به راه افتادند تا به خانه خدیجه (س) رسیدند و شروع به سنگ پرانى به خانه نمودند. خدیجه(س) از خانه بیرون آمد و خطاب به آنان فرمود: «آیا شرم نمى‏كنید خانه زنى را كه نجیب‏ترین قوم شماست، سنگباران مى‏كنید؟ آیا از خدا نمى‏ترسید؟» بعد از سخنان خدیجه (س) کفار شرم نمودند و از جلوی در ب خانه خدیجه (س) پراكنده شدند.

رسول خدا (ص) در این هنگام، پیام جبرییل را به خدیجه (س) رساند و فرمود: ای خدیجه جبرئیل نزد من آمد و گفت به خدیجه از طرف پروردگارش سلام برسان. خدیجه (س) در جواب گفت« قالَتْ خَديجَةُ: اللهُ السَّلامُ وَ مِنْهُ السَّلامُ وَ عَلي جَبْریيلَ السَّلامُ ؛ خدا سلام است و سلام اوست و بر جبرئيل سلام باد و بر تو ای رسول خدا سلام و رحمت و برکات خدا باد»(76)

فرزندان رسول خدا (ص) از خدیجه (س)

در مورد تعداد فرزندان رسول خدا(ص) از حضرت خدیجه (س) اقوال مختلف را مورخین ذکر کرده اند. مشهور این است که رسول خدا (ص) صاحب شش فرزند از خدیجه (س) شدند که شامل دو پسر و چهار دختر بود. نام پسران آن حضرت به ترتیب عبارتند از قاسم و دیگری عبدالله که لقب طيب و طاهر یافت. اسامی دختران آن حضرت عبارتند از: زينب ، رقيّه، ام كلثوم و فاطمه سلام الله علیها. گر چه در مورد تعداد فرزندان آن حضرت اختلاف نظر است اما همه مورخین متفقند که تمامی فرزندان رسول خدا(ص) به جز ابراهیم که از ماریه قبطیه بود(77)، همگی از خدیجه(س) بودند.

سرگذشت فرزندان رسول خدا (ص) به ترتیب ولادت عبارتند از:

1- قاسم، نخستين فرزند رسول خدا (ص) است که پيش از بعثت در مكه به دنیا آمد. با تولد قاسم، رسول خدا (ص) با کنیه «ابو القاسم‏» خوانده می شد. وی نخستین فرزند رسول خدا (ص) بود که در هفده ماهگی در مکه وفات نمود و در قبرستان «حجون» دفن گردید.

در تاريخ يعقوبي نقل شده است هنگامی که قاسم از دنيا رفت، پيامبر (ص) در كنار جنازه او به يكي از كوه هاي اطراف مكه نگاه می کرد و خطاب به آن فرمود:

« یا جبل لو أن ما بی بک لهدک؛ اي كوه! آنچه در مورد مرگ قاسم بر من وارد شد، اگر بر تو مي آمد متلاشي مي شدي».(78)

خدیجه نیز در مرگ فرزند شیر خوارش که در دروران شیر خوارگی از دنیا رفته بود اظهار ناراحتی و شکوه می کرد. در این هنگام رسول خدا (ص) خطاب به خدیجه فرمود: قاسم دوران شیر خوارگی اش را در بهشت به اتمام می رساند و با این فرمایش پیغمبر(ص) خدیجه آرام شد.(79)

2- عبد الله قبل از بعثت رسول خدا (ص) در مكه متولد شد و به «طيب‏» و «طاهر»(80) لقب يافت. او نیز سی روز بعد از وفات قاسم، در مكه از دنیا رفت. پس از وفات عبدالله، عاص بن وائل سهمى، رسول خدا (ص) را «ابتر» خواند. در اینجا بود که در جواب نسبت ناروای وی سوره كوثر نازل گرديد.(81)

3- زينب نخستن دختر رسول خدا (ص) و خدیجه (س) بود. خدیجه (س) زينب را به عقد خواهر زاده اش، ابوالعاص بن ربيع در آورد. آنها صاحب پسري به نام علي و دختري به نام امامه شدند. علي در سنين کودکی وفات نمود. اما امامه با مغيرة بن نوفل ازدواج کرد و پس از مدتی از وی جدا شد. امامه پس از وفات زهراي مرضيه(س) به عقد اميرالمؤمنين (ع)در آمد.

زينب، هنگام هجرت نبي مكرم اسلام (ص) به مدينه، به همراه شوهرش ابوالعاص در مكه باقي ماند. ابوالعاص در سال دوم هجرت در جنگ بدر در لشگر کفار حضور داشت و به همراه هفتاد نفر ديگر از کفار به اسارت نيروهاي اسلام درآمد. هنگامي كه قرار شد اسرا با پرداختن فديه آزاد شوند، زينب براي آزادي شوهرش گردنبندي كه خديجة كبري (ع) در شب عروسي به گردنش آويخته بود، به عنوان فدیه(82) به مدينه فرستاد و ابوالعاص، آن را به محضر سرور عالميان حضرت محمد(ص) آورد. پیغمبر(ص) چون نگاهش به آن گردنبند افتاد به ياد همسر فداكارش خدیجه(س) افتاد و بی اختیار گریست. بعد هم فرمود: «رحم الله خدیجه (س)، هذه قلاید هي جهزتها بها؛ خداوند خدیجه(س) را رحمت كند، اين گردنبندي است كه خدیجه(س) آن را براي زينب فراهم كرده بود»

پيامبر (ص) آزادی ابوالعاص را به شرط آنكه از آمدن زینب به مدینه جلوگیری نکند پذیرفت. ابوالعاص شرط پیغمبر(ص) را پذیرفت و بعد از آزادی نيز به عهد خود وفا نمود و زینب را همراه زيدبن حارثه به مدينه فرستاد.

سرانجام ابوالعاص قبل از فتح مكه مسلمان شد و به مدينه آمد تا با زينب دوباره ازدواج نمايد. زينب در سال هشتم هجرت در حالی که حامله بود به همراه چند نفر دیگر به سمت مدینه حرکت کرد. در بین راه از صخره ای سقوط کرد و بر اثر جراحت از دنیا رفت. جنازه او را به مدینه آوردند و عده ای از زنان بالای جنازه اش گریه می کردند. عمر تازیانه ای برداشت که آنان را بزند، پیغمبر(ص) مانع نشد و جناب عمر را از این کار بر حذر داشت.(83) سر انجام او را غسل دادند و درمیان گریه و زاری زنان در مدینه دفنش کردند.

4- رقيه دومین دختر رسول خدا (ص) و خدیجه (س) است که اطلاعات زیادی در مورد وی در تاریخ ذکر نشده است.

5- ام کلثوم سومين دختر حضرت خدیجه(س) بود كه زندگي سختي را پشت سر نهاد.

رقيه و ام کلثوم به در خواست ابي لهب و همسرش ام جميل، به عقد عتيبه و عتبه فرزندان ابولهب در آمدند. ازدواج آنان با فرزندان ابولهب ،با پا در مياني ابوطالب صورت گرفته بود. خديجة كبري (س) علی رغم آنكه از رفتار و اخلاق بد ام جميل و فرزندش آگاهي داشت، اما به احترام عموي پيامبر( ص) مخالفت نکرد. پس از آشكار شدن رسالت رسول اکرم(ص) و علنی شدن دعوت، حضرت محمد(ص) به طور فراگیر مردم را به دین اسلام فرا می خواند و در نتیجه عتيبه و عتبه به دستور مادرشان، ام جمیل، همسرانشان ام كلثوم و رقيه را طلاق دادند و به خانة پدرشان باز گرداندند تا ماية آبرو ريزي و اذیت و آزار بیشتری برای حضرت محمد (ص) و همسرش خدیجه (س) شوند. دو دختر پيامبر به خانة پدر بازگشتند و پيامبر(ص) و خدیجه نيز با روي باز از آنها استقبال نمودند. پس از مدتی عثمان بن عفان به خواستگاري رقيه آمد و با او ازدواج نمود.

6- حضرت فاطمه (س) کوچک ترین و آخرین فرزند پیامبر (ص) ظاهرا در حدود پنج‏ سال پيش از بعثت، در مكه تولد يافت. البته در کتب تاریخی در مورد فرزندان رسول خدا (ص) اقوال ديگرى هم ذکر شده که از ذکر آنها خودداری می گردد.

تولد حضرت فاطمه (س)

در سال پنجم بعثت، جبرییل امین بر رسول اکرم (ص) نازل شد و خطاب به آن حضرت فرمود: ای محمد! خدای علیّ اعلی سلام می رساند و امر نموده چهل شبانه روز از خدیجه دوری کن. آن حضرت نیز به امر خدای سبحان، چهل شبانه روز به خانه حضرت خدیجه نرفت. پیامبر خدا (ص) روزها روزه می گرفت و شب ها به عبادت مشغول بود. روزی عمار را خواست و گفت: « عمار! نزد خدیجه برو و به او بگو: ای خدیجه ! نیامدن من پیش تو از کراهت و ناراحتی نیست، بلکه پروردگار چنین خواسته ، من در خانه فاطمه بنت اسد هستم تا وعده الهی به اتمام برسد».(84)

چون چهل روز تمام شد، جبرییل با طبقی از غذا بر آن حضرت نازل شد وگفت: « یا محمد! خداوند جلّ و اعلا سلام می رساند و می گوید: امشب این غذا را بخور و نزد خدیجه برو».

رسول اکرم (ص) طبق را گشود در آن یک خوشه انگور و یک خوشه خرما و جامی از آب بهشتی بود. آنها را تناول فرمود. پس از آن به خانه خدیجه (س) رفت و در آن شب نطفه فاطمه (س) منعقد شد. حضرت خدیجه (س) احساس می کرد طفلی که در شکم دارد، از هر جهت با همه فرزندانش فرق می کند.

هنگام زایمان که فرا رسید، خدیجه (س) تک و تنها در خانه نشسته و غم و اندوه زیادی او را فرا گرفته بود؛ او نیاز به کمک داشت. نگاهی به دور برش کرد، اما کسی در کنارش نبود، نگران و مضطرب در گوشه خانه نشسته و چشم به در دوخته بود. ناگهان چهار زن بلند قامت وارد اتاق شدند، حضرت خدیجه ترسید. آنها گفتند: ای خدیجه، نگران نباش، ما فرستادگان پروردگاریم. ما خواهران توایم و برای کمک به تو آمده ایم. بعد نیز یکی یکی خود را معرفی کردند.

اولی گفت: من ساره، همسر ابراهیم خلیلم. دیگری گفت: من آسیه، همسر فرعون هستم. سومی گفت: من مریم عذرا می باشم. و آخری گفت: من صفورا خواهر ابراهیم خلیل هستم.

پس از لحظاتی فرزند خدیجه (س) به دنیا آمد. پیامبر(ص) ولیمه ای داد و فقرا ومساکین را اطعام نمود و نام او را فاطمه (س) نهاد. رسول اکرم(ص) به حضرت فاطمه (س) بسیار علاقه مند بود و در فضیلت و شخصیت بالای آن حضرت احادیث زیادی بیان فرمود.

نخستین نماز جماعت و نمازگزاران

دو روز بعد از نزول جبرییل بر حضرت محمد(ص) و ابلاغ رسالت به ایشان در روز بعثت، بار دیگر جبرییل بر پیامبر(ص) نازل شد و اقامه نماز را به آن حضرت ابلاغ کرد.(85)

ابن اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ می نویسد:

« اولین چیزی هایی که خداوند در شریعت اسلام واجب کرد عبارت بودند از : اقرار به توحید، دوری از عبادت بت ها و اقامه نماز . هنگامی که وجوب اقامه نماز نازل شد پیامبر(ص) در یکی از بلندی های اطراف مکه بود، که جبرییل نزد پیامبر(ص) آمد. در آنجا چشمه ای جوشید، جیرییل از آن وضو گرفت. پیامبر (ص) نیز کیفیت وضو گرفتن جبرییل را تماشا می کرد و آن را یاد گرفت . بعد از آن پیامبر(ص) همانند جبرییل وضو گرفت. سپس جبرییل به نماز ایستاد و رسول خدا (ص) نیز همانند جبرییل به نماز خواندن ایستاد.

نماز که تمام شد، پیامبر(ص) به خانه آمد و وضو گرفتن و نماز خواندن را به خدیجه (س) یاد داد. آن بانوی فداکار نیز همانند رسول خدا (ص) وضو گرفت. آنگاه پیامبر به نماز ایستاد و خدیجه(س) با پیامبر (ص) نماز را اقامه نمود.(86)

سپس علی (ع) وارد خانه شد و وضو گرفتن و نماز خواندن را از رسول الله (ص) آموخت و پس از آن هر گاه رسول خدا (ص) به نماز می ایستاد، علی(ع) و خدیجه (س) پشت سر پیامبر به نماز می ایستادند. آنان گاهی نماز را در مقابل در کعبه اقامه می کردند و مشرکین با تعجب و حیرت به آنها نگاه می کردند.

عبدالله بن مسعود نمونه اى از مشاهدات خود پيرامون همراهی علی(ع) و خدیجه (س) در زمانی كه هنوز كسى به پيامبر(ص) ايمان نياورده بود، این گونه بيان مى كند:

«نخستين چيزى كه از اسلام دانستم اين بود كه با عموها و تعدادى از اعضاى قبيله، وارد مكه شديم. چون مى خواستيم مقدارى عطر بخريم، عباس بن عبدالمطلب را به ما معرفی کردند. عباس بالاى چاه زمزم، در كنار كعبه نشسته بود. کنارش رفتم و در آنجا نشستم. مشغول صحبت بودیم که ديديم مردى كه لباس سفيد پوشيده و گيسوان و ريش پر پشتی داشت، دندان هایش سفيد و چهره اش مثل ماه مى درخشيد، از باب صفا وارد مسجدالحرام شد. در طرف راست او يك نوجوان و پشت سرش بانويى پوشيده را ديدم. آنها كنار حجرالاسود رفتند. ابتدا آن مرد به حجرالاسود دست كشيد، سپس آن نوجوان و بعد هم آن بانو به حجر الاسود دست کشیدند. آن گاه هر سه به طواف كعبه مشغول شدند. وقتى هفت بار طواف كردند، كنار حجر اسماعيل آمدند و نماز جماعت خواندند. آن مرد هنگام تكبير دست هايش را تا كنار گوشش بالا برد، هر گاه جوان به رکوع می رفت، آن نوجوان و زن نیز با او به رکوع می رفتند و هر گاه آن جوان می ایستاد، آن دو نفر نیز می ایستادند و هر گاه به سجده می رفت آنان نیز با او به سجده می رفتند.

به عباس بن عبدالمطلب گفتم: این خیلی کار عجیبی است! عباس گفت: آن جوان را می شناسی؟ گفتم : نه.

عباس گفت: آن برادر زاده ام محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است.سپس پرسیدند، آن نوجوان را می شناسی؟

گفتم: نه.

گفت: آن برادر زاده ام علی بن ابی طالب است. بار دیگر گفت آن زن را می شناسی؟

گفتم: نه.

گفت: آن خدیجه بنت خویلد همسر محمد (ص) است. محمد (ص) به من گفت: خدای آسمان ها و زمین او را به این دین مبعوث کرده و اکنون روی کره زمین تنها این سه نفر بر این دین استوارند.(87)

دلواپسی های خدیجه(س) نسبت به آینده حضرت فاطمه (س)

خدیجه (س)در روزهای پایانی عمرش بر اثر کسالت در بستر بیماری افتاده بود. روزى اسماء بنت عمیس به عیادتش آمد. وقتی وارد شد، خدیجه (س) را مضطرب و نگران دید. اسماء به او گفت: تو از بهترین زنان عالم هستی؛ تمام اموالت را در راه خداوند بخشیدى، همسر رسول گرامى اسلام هستى و ایشان بارها تو را به بهشت‏ بشارت داده است، با این همه چرا گریان و نگران هستى؟

حضرت خدیجه (س) فرمود: اسماء، نگران فاطمه ام، دختر هنگام ازدواج به مادر نیاز دارد، مى‏ترسم از دنیا بروم و كسى نباشد برایش مادرى كند. اسماء بنت عمیس گفت: اى بانوى من! نگران نباش من با تو عهد مى ‏كنم كه اگر تا آن موقع زنده ماندم به جاى تو براى فاطمه (س) مادرى كنم و هر چه نیاز داشت برایش مهیا نمایم .

بعد از وفات حضرت خدیجه (س) هنگامى كه شب ازدواج حضرت فاطمه (س)فرا رسید، پیامبر اكرم (ص)فرمود: « همه زن‏ها از اتاق عروس خارج شوند و كسى در آنجا باقى نماند». همه رفتند، اما پیامبر اكرم متوجه شدند كه هنوز اسماء بنت عمیس در اتاق باقى مانده است. فرمود: « آیا نگفتم همه زنان بیرون روند؟» اسماء گفت: چرا یا رسول‏الله من شنیدم و قصد مخالفت ‏با فرمایش شما را نداشتم، ولى عهد من با خدیجه(س) مرا بر آن داشت تا در اینجا بمانم، چون با او پیمان بسته‏ام كه در چنین شبى براى فاطمه (س) مادرى كنم.(88)

حضرت رسول اكرم ( ص) با شنیدن این سخن، اشک در چشمانش حلقه بست و دست ‏به دعا برداشت و براى اسماء بنت عمیس دعا كرد.(89)

همسر داری خدیجه (س)

هنر و شیوه همسر داری حضرت خدیجه(س) از موفق ترین و بی نظیرترین شیوه های همسرداری است که می تواند الگوی کامل و جامعی برای خانواده های امروزی باشد.

خدیجه(س) با تمام وجود به همسرش ایمان داشت و به او عشق می ورزید. این عشق وعلاقه، تنها به چند روز و چند ماه اولیه زندگی آنان اختصاص نداشت، بلکه هر چه زمان می گذشت، محبت و علاقه آنان به همدیگر بیشتر می شد.

بانوی نمونه اسلام با هنر و شیوه های رفتاری خود توانست محیط خانه را به کانون آسایش و آرامش برای همسرش تبدیل نماید و از هر گونه ابزار و امکاناتی که این هدف را تقویت می کرد، بهره می جست. ایشان نه تنها اموال و سرمایه اش را به پیامبر(ص)بخشید، بلکه محبت، عاطفه، آسایش، آرامش و تمام روح و جسم خود را بدون هیچ گونه چشم داشت یا منّتی به همسرش تقدیم کرد.

خدیجه (س) آن چیزی را دوست می داشت که همسرش حضرت محمد(ص) دوست می داشت و چیزی را می خواست که همسرش می خواست. او با تمام اعضا و جوارح و عواطفش به همسرش ایمان داشت و او را بهترین و کامل ترین و شریف ترین انسان ها در روی کره زمین می دانست که خداوند متعال سعادت همسری ایشان را نصیبش کرده است.

این همسر آسمانی از هر گونه سوء ظن ها و حساسیت های بی جا که معمولاً آرامش زندگی را به هم می زند، به دور بود و به جای آنها به همسرش ایمان و اعتماد کامل داشت. بعنوان نمونه؛ چند صباحی از ازدواجش با حضرت محمد(ص) نگذشته بود که آن حضرت برای راز و نیاز با خدا، خانه را ترک کرد و به غار حرا(90) رفت. حضرت خدیجه (س) در طول این مدت هیچ گاه از این تنهایی شکایت و گلایه ای نکرد ، بلکه هر روز آب و غذا را آماده می کرد و آن را یا خود به غار حرا می برد، یا اینکه علی(ع) را به آنجا روانه می کرد.

پس از مبعوث شدن پیامبر(ص) به رسالت، حسادت ها، مخالفت ها و انواع اذیت و آزارهای کفار و مشرکین شروع شد و خدیجه(س) همیشه همانند پروانه گرد شمع وجود پیامبر (ص) می چرخید و از آن حضرت مراقبت و محافظت می کرد و به ایشان آرامش می داد و بار غم و اندوه را بر آن حضرت سبک می کرد.(91)

روزی پیامبر خدا (ص) وارد خانه شد، درحالی که دستان مبارکش را مقابل دیدگانش گرفته بود. حضرت خدیجه (س) با دیدن پیامبر به سوی او دوید و با نگرانی زاید و دست های پیامبر را کنار زد،ناگهان چشمش به جای سیلی که روی صورت حضرت محمد(ص) نقش بسته و دید از چشمان مبارکش اشک جاری می شد.

حضرت خدیجه (س) پرسید: یا رسول الله چرا گریه می کنی؟ پیامبر فرمود: ای خدیجه! برای گمراهی این مردم گریه می کنم.

حضرت خدیجه (س) که ناراحت و مضطرب جلوی در خانه ایستاده بود، حمزه را دید که از شکار بر می گردد. بلا فاصله جلو رفت و خطاب به حمزه گفت: « ای حمزه! به شکار شیر(92) می روی و مردم به صورت برادر زاده ات سیلی می زنند و کسی از او حمایت نمی کند!»

حمزه با شنیدن این خبر بر آشفت و گفت: تا انتقام او را نگیرم آرام نخواهم نشست. سپس جلوی کعبه ایستاد و با صدای بلند اعلام کرد: « ای اهل مکه! بدانید که من هم مسلمان شده ام و به کیش برادر زاده ام در آمده ام و هر کس بخواهد به او تعرض کند، با من طرف است».

رسول اکرم(ص) در حدیثی می فرماید: «ما اوذى نبى بمثل ما اوذيت(93) ؛ هيچ پيامبرى مثل من آزار نديد.» با این وجود خديجه (س) در مقابل تمام اين آزارها و اذیت ها، ياور صدیق و آرام بخش روح و جان پیامبر(ص) در آن دوران سخت بود.

حضرت خدیجه (س) به همسرش عشق می ورزید و با تمام وجود، پیامبر خدا (ص) را دوست می داشت. این بانوی بزرگ در فرصت‏هاى مناسب علاقه و محبت درونی خود را به همسرش به اشکال مختلف اظهار مى ‏كرد.

ایشان در قالب اشعارى زیبا درباره پیامبر اكرم، مكنونات قلبى خویش را چنین ابراز مى‏دارد:

فلو اننى امشیت فى كل نعمة     و دامت لى الدنیا و ملك الاكاسرة

فما سویت عندى جناح بعوضة       اذا لم یكن عینى لعینك ناظرة (94)

«اگر تمام نعمت‏هاى دنیا و سلطنت‏هاى پادشاهان را داشته باشم و ملك آنها همیشه از آن من باشد، در نظر من به اندازه بال پشه‏اى ارزش ندارد؛ زمانى كه چشم من به چشم تو نیفتد.»

به قول سلیمان کتانی نویسنده نامی عرب، خدیجه (س) محبت و دوستي را به حضرت محمد (ص) اهدا مي كند، ولي در عوض همه ابعاد سعادت را از او كسب می کرد.(95)

ادب خدیجه(س)

حضرت خدیجه (س) به لحاظ داشتن اعتقادات عمیق دینی، اصالت خانوادگی و شخصیت اجتماعی، ادب در گفتار و رفتار و حفظ احترام به دیگران با شخصیتش عجین شده بود. ایشان قبل از اسلام با تجار، کارکنان و همسایگان خود نیز با ادب و احترام بسیار زیادی رفتار می نمود. تمام مورخین اتفاق نظر دارند که هیچ گاه از خدیجه (س)رفتار بی ادبانه، و اهانت آمیزی نسبت به دیگران سر نزد.

حضرت خدیجه(س) در طول زندگی مشترکی که با حضرت رسول اکرم(ص) داشت، به علت درک درست و فهم عمیقی که از رسالت همسرش به دست آورده بود، ادب و احترام وصف ناپذیری برای آن حضرت قایل بود.

در روزی که امین قریش را برای تجارت دعوت نمود، شخصیت و مقام رفیع رسول اکرم(ص) را درک می کند و خطاب به دو غلام خود، ميسره و ناصح مي‏گويد:

« اعلما قد ارسلت اليكما امينا علي اموالي و انه امير قريش و سيّدها، فلا يدٌ علي يده، فان باع لايمنع، و ان ترك لا يؤمر، فليكن كلامكما بلطف و أدب و لا يعلوا كلامكما علي كلامه».

من اميني بر اموال خود گماشتم؛ همو كه امير بزرگ قريش است، دستي بالاي دست او نيست. اگر تصميم بر فروش متاعي بگيرد، نبايد كسي مانع شود. اگر تصميم گرفت چيزي نفروشد، كسي حق ندارد دستوري به او بدهد. شما موظفيد با لطف و ادب با وي سخن بگوييد، و بالاي حرف او حرفي نزنيد.

پس از آن هنگامی که پيشنهاد ازدواج به رسول خدا (ص) داد و دید که همسرش از حیث مالی در تنگنا است، خطاب به آن حضرت فرمود:

« واللّه‏ يا محمد ان كان مالك قليلاً فمالي كثير، و من يسمح لك بنفسه كيف لا يسمح لك بماله، و أنا و مالي و جواري و جميع ما املك بين يديك و في حكمك لا امنعك منه شيیا».

به خدا سوگند اي محمد اگر تو مالي نداري، من ثروت زيادي دارم، و كسي كه خود را در اختيار تو قرار داده است، چگونه مالش در خدمت شما نباشد، من و سرمايه‏ام، و كنيزانم و آنچه را كه در اختيار دارم از آن شماست، امر، امر شماست و هیچ منعی از طرف من نیست.

درمراسم عقد نیز آنگاه که خطبه عقد خوانده شد، و مهمانان یک به یک به خانه خود رفتند، وقتی پیامبر گرامی، نیز همانند سایر مهمانان می خواست به خانه عمویش ابوطالب برگردد، خدیجه (س) خطاب به همسرش گفت: «الی بیتک، فبیتی بیتک و انا جاریتک»(96). به خانه خود وارد شوید، خانه من خانه تو است و من کنیز تو هستم. امر شماست و هيچ منعي از طرف من نيست.

حضرت خدیجه (س) در آخرین لحظات عمرش، هنگامی که داشت از دنیا می رفت، در حالی که رسول خدا(ص) بالای سرش نشسته بود، خطاب به آن حضرت فرمود: « من در حق شما کوتاهی کردم مرا عفو کن». پیامبر (ص) در جوابش فرمود: « هر گز از تو قصوری ندیدم، تو نهایت تلاش خود را به کار بردی و در خانه من بسیار خسته شدی».(97)

این بانوی بزرگ حتی نسبت به مخالفین و دشمنانش که سال های متمادی انواع اذیت و آزارها را در حقش روا داشتند، با ادب و احترام رفتار می کرد. ام جمیل، همسر ابولهب، همسایه دیوار به دیوار خدیجه (س) بود و از هیچ گونه آزار واذیت و زخم زبانی نسبت به خدیجه (س) و رسول اکرم(ص) دریغ نمی کرد. اما خدیجه کبری(س) هیچ گاه نسبت به او بی احترامی و بی ادبی ننمود.

جود و بخشش خدیجه(س)

حضرت خدیجه (س) بخشنده ترین زن زمان خود شناخته می شد. خانه اش قبل از ظهور اسلام، پناهگاه فقرا و مستمندان و محل رفت و آمد نیازمندان و از راه ماندگان بود.(98) ایشان به اطرافیان و بستگان خود توجه می نمود و به مناسبت های مختلف از آنان دستگیری می کرد. تجار و بازرگانانی که به علت نداشتن سرمایه توان تجارت نداشتند را دعوت می کرد و بخشی از سرمایه اش را جهت تجارت در اختیار آنان قرار می داد.

در روزهای اول زندگی که هنوز چند روزی از ازدواجش با حضرت محمد (ص) نگذشته بود، تمام اموال و سرمایه اش را به همسرش بخشید تا به هر نحوی که مصلحت می داند آن را در راه نشر اسلام و حفظ مسلمانان هزینه نماید.

اینک برای نمونه، برخی از بخشش های حضرت خدیجه (س) را از نظر می گذرانیم:

1- زید جوانى از قبیله کلب بود که اسیر راهزنان شده بود. حکیم بن حزام - برادر زاده حضرت خدیجه(س) - در بازار عکاظ، او را خرید و به خدیجه (س) هدیه کرد. پیغمبر (ص) زید را بسیار دوست می داشت و به او علاقه مند بود، خدیجه(س) که علاقه مندی پیامبر(ص) را به زید دید، او را به آن حضرت بخشید . پیامبر(ص) نیز زید را آزاد کرد و در کنار خود نگاه داشت و از آن پس به عنوان فرزند خوانده رسول خدا(ص) شناخته می شد.

2- روزی پیامبر(ص) در خانه نشسته بود و با خدیجه گفت و گو می کرد. در این حال خبر آوردند که حلیمه بنت عبدالله سعدیه(99) آمده است. پیغمبر(ص) تا نام حلیمه سعدیه را شنید، شوق وشعف بر چهره اش نشست. حضرت خدیجه (س) به استقبال حلیمه رفت و او را به داخل خانه دعوت نمود. وقتی حلیمه سعدیه وارد خانه شد، چشم پیغمبر(ص) که به حلیمه افتاد به او اشاره کرد و فرمود: « مادرم! مادرم! مادرم!» پس از جا برخاست، ردایش را زیر پای حلیمه پهن کرد و دو زانو در مقابلش نشست و چنان با او رفتار می کرد و گفتگو می نمود که انگار مادرش آمنه بنت وهب است که به دیدن فرزندش آمده است.

پیغمبر(ص) وضعیت زندگی حلیمه و اوضاع و احوال مردم قبیله و زندگی آنان را پرسید. حلیمه سعدیه گفت: زندگی بر مردم قبیله سخت شده، خشک سالی سختی در منطقه ایجاد شده و بیابان خشک است.

پيامبر اين موضوع را با خدیجه(س) در ميان گذاشت. آن بانوی فداکار چهل شتر و گوسفند به حليمه بخشيد و او نیز با شادماني به سوي خاندانش بازگشت. پس از طلوع اسلام ،حليمه به همراه شوهرش به مکه آمدند و مسلمان شدند.(100)

3- ثوبیه، کنیز ابولهب پس از مادر گرامی پیامبر (ص) اولین زنی بود که به محمد(ص) شیر داد. پیامبر(ص) او را بسیار دوست می داشت و احترامش می کرد. بانوی بزرگ مکه چون علاقه رسول اکرم(ص) به ثوبیه را دید، از ابولهب خواست ثویبه را به او بفرشد تا او را آزاد کند، اما ابولهب حاضر به فروش ثوبیه نشد. آن حضرت وقتی از خرید ثویبه مأیوس شد، برای اینکه پیامبر (ص) را شاد کند، همیشه او را مورد توجه و عنایت خود قرار می داد و از هر گونه بذل و بخششی نسبت او دریغ نمی کرد.(101)

صبر و بردباری خدیجه(س)

دوران بیست و پنج ساله زندگی مشترک حضرت خدیجه(س) و حضرت رسول اکرم(ص)، سخت ترین و مشکل ترین دوران زندگی آنان بوده است. سالهای اولیه زندگی مشترکشان مصادف بود با بعثت پیامبر(ص) که سالهای کتمان و پنهان بودن اسلام و مخفی بودن مسلمانان و اعمال اسلامی بود. پس از آن دوران اظهار و اعلان عمومی اسلام و حضور مسلمانان در مراکز عمومی بود که با انواع آزار و اذیت و شکنجه کفار و مشرکین مکه مواجه بودند، پس از آن دوران سه ساله تبعید ومحاصره مسلمانان در شعب ابی طالب پیش آمد. خدیجه (س) در تمام این مراحل سخت و طاقت فرسا صبر و بردباری را پیشه کرد و همیشه همراه و همگام و آرامبخش رسول خدا (س) بود.

پس از ازدواج حضرت خدیجه (س) با رسول اکرم(ص)، زنان مکه صحبت کردن و رفت وآمد با او را قطع نمودند و جواب سلامش را نمی داند. ام جمیل، همسر ابولهب - که همسایه دیوار به دیوارش بود – از هرگونه اذیت و آزار و زخم زبان دریغ نمی کرد و هر خار و خاشاک و خاکروبه بر خانه خدیجه می ریخت و مانع رفت و آمدش می شد. این بانوی بزرگوار بر تنهایی ها و زخم زبان زنان مکه صبر نمود و هیچگاه لب به شکوه و شکایت نگشود.

وقتی خداوند متعال پس از سال ها انتظار، دو فرزند پسر نصیبش کرد، هر دو فرزندش یکی پس از دیگری با فاصله ای بسیار اندک از دنیا رفتند اما آن حضرت در مرگ فرزندانش صبر کرد و کلمه ای که باعث رنجش خاطر رسول خدا (ص) شود بر زبان جاری نکرد.

از جلوه های دیگر بردباری بانوی قریش این بود که وقتی عتبه و عتیبه، فرزندان ابولهب، همسرانشان؛ یعنی ام کلثوم و رقیه که دختران آن حضرت بودند را طلاق دادند و برای همیشه آنها را از خانه بیرون نمودند. هر دو دختر پیامبر(ص) به خانه پدر برگشتند. حضرت خدیجه (س) دخترانش را با آغوش باز پذیرفت و در مقابل زخم زبان های مردم می گفت: «حتماً خداوند در این کار خیری قرار داده است».

پس از مدتی رقیه مجدداً ازدواج نمود. اما چند صباحی از ازدواج آنان نگذشته بود که آزار و اذیت های مشرکین موجب شد تا رقیه به همراه همسرش و تعداد دیگری از مسلمانان، خانه و کاشانه خود را در مکه ترک و به حبشه مهاجرت نماید و همسر گرامی پیامبر در فراق دخترش چشم به انتظار بنشیند.

از دیگر جلوه های صبر این بانوی عظیم الشأن این بود که در سال پنجم بعثت یعنی هنگام وضع حمل حضرت فاطمه زهرا(س) تک و تنها در خانه نشسته بود. زنان مکه او را تنها گذاشته بودند و پیام فرستادند که « ما با تو مخالفیم چون با یتیم ابوطالب ازدواج کردی، ما هرگز نزد تو نمی آییم و در هیچ کاری به تو کمک نمی کنیم». در این وضعیت کسی به دیدنش نمی رفت و احوالش را نمی پرسید.

حضرت خدیجه (س)در تمام دوران پر فراز و نشیب زندگی خود که پر از رنج و مشقت و اذیت و آزارهای بی حد و حصر مشرکین و کفار همراه بود، صبر و تحمل را پیشه ساخت و هرگز کلمه ای که رنجش یا ناراحتی پیامبر(ص) را در پی داشته باشد، بر زبان جاری نساخت و شکوه و گلایه نزد کسی نبرد.

خداوندمتعال به پاس صبر و بردباری حضرت خدیجه(س)، در شب ولادت حضرت فاطمه (س) که تک و تنها در خانه نشسته بود، او را تنها نگذاشت و آسیه، صفورا، مریم و ساره زنان برتر آفرینش را به یاری اش فرستاد. در عظمت او همین بس که در دامنش بافضلیت ترین و برترین زن عالم به دنیا آمد و خداوند ائمه معصومین علیهم السلام و حجت های خود در روی زمین را از نسل او قرار داد.

هوش و ذکاوت حضرت خدیجه(س)

حضرت خدیجه (س) از معدود زنان بسیار باهوش، زیرک و با بصیرت زمان خود بشمار می رفت که توانسته بود در جامعه جاهلی آن روز که زن از هیچ جایگاه اجتماعی و حتی شخصیت انسانی برخوردار نبود، از موقعیت و جایگاه فردی و اجتماعی بسیار ممتازی برخوردار گردد.

آن حضرت از تجار معروف زمان خود بود. نقل شده وی بردگان بسیار زیادی در مناطق مختلف داشت و دارای هشت هزار شتر بوده(102) ، که در هر ناحیه ای - در داخل و خارج عربستان- تجارت می کرده، و در مناطقی همچون مصر و حبشه مال و سرمایه داشته است. اداره کردن و سامان دادن این سرمایه عظیم در زمانی که زن از همه حقوق خود محروم بود و او را بعنوان انسان نمی شناختند و حق حضور در جامعه را نداشت، نمایانگر نبوغ و هوش بسیار بالای ایشان می باشد که او را از تمامی زنان و بسیاری از مردان هم عصرش برتر نموده بود.

نبوغ بالای وی در شناسایی، جذب و به کار گیری مردان امین و متبحر در امر تجارت، توانایی رقابت تجاری با تجار زمان، داشتن مدیریت کارآمد در حفظ و رشد سرمایه عظیمی که در اختیارش بود، نشان دهنده مدیریت قوی حضرت خدیجه(س) است.

آن حضرت تنها فردی بود که عظمت شخصیت حضرت محمد(ص) و اخلاق متعالی او را درک کرد و با تأمل در خصوصیات اخلاقی و روحی آن حضرت، به شخصیت بزرگ و آینده درخشان او پی برد.

آن بانوی بزگوار در دوران تاریک جهل و بت پرستی، با بصیرت دقیقی که داشت، اوصاف پیامبر آخرالزمان را بدست آورد، علائم و نشانه های ظهور را شناسایی نمود و با شناخت دقیقی که از حضرت محمد (ص) بدست آورده بود، او را بعنوان همسر خود انتخاب نمود.(103) با ظهور اسلام و بعثت پیامبر(ص) او اولین نفری بود که به پیغمبر آخر الزمان ایمان آورد.

همچنین شیوه همسردرای، نحوه تربیت فرزندان، رفتار با همسایگان و تازه مسلمانان و حتی مشرکین،از او شخصیتی کم نظیر ساخت به طوری که به هنگام رحلت آن بانوی بزرگ اسلام، رسول اکرم(ص) خلأ وجودی اش را احساس و همیشه از او به نیکی یاد می کرد.

از هوش و ذکاوت او درخانه داری و مهارت های رفتاری و ارتباطی، همین بس که توانست علی(ع) را در کنار زید بن حارثه، برده و فرزند خوانده رسول الله که از خانواده دیگری بود، و نیز فرزندان همسران قبلی اش را به همراه فرزندانی که از رسول خدا(ص) بودند بر یک سفره بنشاند و در زیر یک سقف بخواباند و همه آنها بدون رقابت و حسادت با همدیگر زندگی کنند و هر کدام بر اساس توانایی و ظرفیت وجودی شان از رسول اکرم (ص) بهره گیرند.

خانه خدیجه(س)

خانه حضرت خدیجه (س) از جمله مکان های مهم اسلام است که تحولات و حوادث تلخ و شیرین بسیار زیادی در آن رخ داده است و بعنوان یکی از مهمترین مراکز تاریخی و مذهبی مسلمانان به شمار می آمده است. مسلمانان در طول تاریخ نسبت به آن توجه ویژه داشته و به زیارت این مکان مقدس می رفته اند.

حضرت خدیجه (س) این خانه را در روزهای اول زندگی مشترکشان به حضرت محمد (ص) هدیه کرد. از این خانه بود که خورشید اسلام طلوع کرد و نور اسلام به سراسر جهان پرتو افشانی می نمود.

عده زیادی از صحابه در این خانه به خدمت رسول اکرم(ص) شرفیاب شدند و پس از شنیدن سخنان آن حضرت شهادتین را بر زبان جاری و مسلمان از آنجا بیرون آمدند. از جمله کسانی که در این خانه به اسلام گرویدند عبارتند از: حضرت علی(ع)، زید بن حارثه، تمامی دختران رسول اکرم(ص)، جناب ابابکر، زبیر بن عوام ، ابوذر غفاری و عثمان ابن مظعون.

روزی عثمان بن مظعون از کنار خانه حضرت خدیجه (س) عبور می کرد و چشمش به رسول خدا (ص) افتاد. پیغمبر(ص )او را به خانه دعوت کرد. عثمان نیز دعوت پیامبر (ص) را پذیرفت و وارد خانه شد و کنار رسول خدا (ص) نشست. در این لحظه جبرئیل امین نازل شد. رسول اکرم (ص) غرق در فرا گرفتن آیات الهی بود و لحظاتی از عثمان بن مظعون غافل گردید. عرق از سر و صورتش می ریخت و بسیار خسته به نظر می رسید. وقتی نزول آیات الهی به اتمام رسید،رسول اکرم (ص) پس از لحظاتی به حالت عادی خود برگشت. عثمان پرسید چه شد؟ رسول اکرم(ص) فرمود: وقتی تو نشستی، جبرییل بر من نازل شد. عثمان پرسید چه گفت؟ رسول اکرم (ص) فرمود: جبرییل امین این آیه را نازل کرد :« إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ(104)؛ همانا خداوند به عدل و احسان، و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد و از فحشا و منکر و ستم نهی می کند. خداوند به شما اندرز می دهد شاید متذکر شوید.»

عثمان وقتی این آیات را شنید، به خدا و رسول خدا ایمان آورد و بعدها از یاران بسیار نزدیک پیامبر (ص) گردید.(105)

اصبغ بن نباته مى گويد: عصر روز جمعه در مسجد در حضور علی (ع) بودم كه مردى بلند قامت به نام سواد بن قارب خدمت امام آمد. او بعد از رد و بدل شدن مطالبى گفت: «از يمن سوار شتر شدم و به سوى مكه آمدم. با نخستين كسى كه روبه رو شدم ابوسفيان بود. بر او سلام كردم و پيرامون خاندان قريش پرسيدم، گفت: مشكلى نيست، فقط يتيم ابوطالب دين ما را فاسد كرده است. گفتم: نام او چيست؟ گفت: محمد (ص). پرسيدم: كجاست؟ گفت با خديجه دختر خويلد ازدواج كرده و در خانه اوست. مهار شتر را كشيدم و به خانه خديجه (س) رفتم و در زدم. وقتى وارد شدم سيماى نورانى پيامبر(ص) را ديدم و به رسالت او ايمان آوردم» و بعد از وداع به يمن برگشت.

خانه خدیجه (س) محل تولد برترین و با فضلیت ترین بانوی هستی، یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) است، که در شب ولادت آن حضرت، بانوان بر گزیده خدا بر آن خانه داخل شدند تا به یاری همسر رسول اکرم(ص) بشتابند .

پيامبر اسلام (ص) پس از دریافت اولين پيام الهی و مبعوث شدن به رسالت، در حالی که می لرزید و رنگش تغییر نموده بود با حالتی خسته وارد این خانه شد و به خدیجه (س) فرمود: « مرا در پارچه ای به پیچ.» یار وفادار پیامبر(ص) برای آن حضرت بستری آماده کرد و ایشان را در پارچه ای پیچاند. پس از استراحتی کوتاه بار دیگر جبرییل وارد خانه شد و آیه: يا ايها المزمل را بر پيامبر (ص) نازل کرد.(106) پیامبر(ص) نیز از جای برخاست و به دنبال مأموریتش رفت.

پیامبر (ص) پس از نزول آیه وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ (107)علی (ع) را مأمور کرد تا بنی هاشم را دعوت نماید. حدود چهل نفر از بنی هاشم در خانه حضرت خدیجه(س) جمع شدند. ایشان غذای مفصلی برای آنان آماده نمود. در این خانه پیامبر (ص) رسماً نبوت خود را اعلان کرد و بنی هاشم را به پیروی از اسلام دعوت نمود، که با شیطنت و مزاحمت های ابولهب این جلسه ادامه نیافت و بنی هاشم یک به یک به خانه هایشان برگشتند. پیامبر(ص) که به اهدافش نرسیده بود، جلسه دیگری تشکیل داد و در آن جلسه پس از سخنرانی مفصلی، علی (ع) را به عنوان وزیر و جانشین خود معرفی کرد.

بنا به نقل برخی از مورخین، پیامبر(ص) از خانه حضرت خدیجه(س) به معراج رفت و هنگام مراجعت نیز در همین خانه فرود آمد.(108)

در لیله المبیت کفار مکه خانه خدیجه را محاصره و تصمیم به قتل رسول خدا(ص) گرفته بودند. لکن رسول خدا (ص) خانه را ترک و حضرت علی(ع) در بسترش خوابیده بود.

پس از هجرت پيامبر(ص) به مدینه، عقيل که نزدیک ترین فرد به رسول خدا (ص) در مکه بود، برای اینکه مانع تصرف خانه توسط کفار شود، آن را تصرف و در آن ساکن شد.

مسلمانان سراسر جهان در طول تاریخ نسبت به حفظ و نگهداری خانه رسول اکرم (ص) که یادآور تاریخ دوران صدر اسلام بود توجه خاصی داشتند و هرساله آن را مرمت و بازسازی می کردند و در حفظ و نگهداری آن می کوشیدند.

محقق نراقی در باره خانه خدیجه (س) می نویسد: در مکه اماکن شریف و با فضیلت دیگری غیر از عرفات و حطیم وجود دارد؛ یکی از آنها خانه خدیجه (س) است. این خانه ، خانه وحی و محل تولد حضرت زهرا، سرور زنان عالم است. خانه خدیجه در سوق الصباغین(109) در سمت راست کسی که از صفا به سمت مروه حرکت می کند، واقع شده است. روی این خانه گنبد و بارگاهی بوده است و به مسجد الحرام چسبیده است. مستحب است به زیارت آن رفت و در آنجا دو رکعت نماز تحیت خواند و حاجاتت را از خدا بخواهی .(110)

تقی الدین فاسی حسنی، مورخ مکه، بعد از ذکر برخی از خصوصیات خانه حضرت خدیجه(س) به نقل از محب طبری، صاحب کتاب الجامع الطیف،می نویسد: این خانه با فضلیت ترین اماکن مکه بعد از مسجد الحرام می باشد.(111)

ابن بطوطه، جهانگرد نامی می نویسد: « از جمله مشاهد مشرفه در نزدیکی مسجد الحرام واقع شده « قبه الوحی» است که خانه خدیجه ام المؤمنین می باشد.(112)

شیخ مرتضی انصاری(ره) در مناسک حج خود می نویسد: « در مکه معظمه، مستحب است که حجاج خانه خدا به منزل حضرت خدیجه شرفیاب شوند».(113)

با حاکمیت وهابیون در سرزمین حجاز، متأسفانه اين خانه نيز همانند صدها آثار و بنای تاریخی – اسلامی دیگر تخريب و محو گرديد.

با اعتراضات پی در پی مسلمانان، شهردار مکه مجبور شد در این مکان مدرسه اى براى حفظ قرآن بسازد. پس از مدتی آن را نیز تخریب و فضلیت مکان مکه بعد از مسجد الحرام ، یعنی خانه خدیجه (س) تبدیل به « دوراه المیاه» سرویس های دستشویی گردید.(114)

خدیجه (س) در قرآن

در قرآن آیاتی در بیان صفات و جایگاه برخی از زنان از جمله حضرت خدیجه(س) نازل شده است.

ابن شهر آشوب(115) در این رابطه می گوید: در قرآن خدای تعالی در قرآن مجید از دوازه زن بصورت کنایه نام برده است که عبارتند از:

1- «وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ» (116) در مورد حوا همسر آدم.

2- «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَاِمْرَأَةَ لُوطٍ» (117) در مورد همسران نوح و لوط.

3- «إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ»(118) در مورد همسر فرعون.

4- «وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ»(119) در مورد همسر ابراهیم.

5- «وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ»(120) در مورد همسر زکریا.

6- «الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ»(121) در مورد زلیخا همسر عزیز مصر.

7- «وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ»(122) در مورد همسر ایوب.

8- «إِنِّي وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ»(123) در مورد بلقیس.

9- «قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ»(124) در مورد دختران شعیب.

10- «وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا» (125) در مورد حفصه و عایشه.

11- «وَوَجَدَكَ عَائِلاً فَأَغْنَى»(126) در مورد خدیجه(س).

12- «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ»(127) در مورد حضرت فاطمه (س).

در قرآن برای برخی از زنان صفاتی ذکر شده است که عبارتند از:

1- توبه برای حوا همسر آدم. «قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا»(128).

2- شوق و امید برای آسیه همسر فرعون: «اِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ» (129).

3- مهمانی برای ساره همسر حضرت ابراهیم(ع): «وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌِ»(130) .

4- عقل برای بلقیس: «قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا»(131) .

5- حیا برای همسر موسی( دختر شعیب): «فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ»(132) .

6- احسان برای خدیجه(س) «وَوَجَدَكَ عَائِلاً فَأَغْنَى»(133).

7- نصیحت برای عایشه و حفصه:« َیانِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنْ النِّسَاءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا* وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاَةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ»(134).

8- عصمت برای فاطمه زهرا(س) وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ .(135)

اضافه بر آیات مذکور، آیات زیاد دیگری اشاره به مقام و عظمت خدیجه(س) دارد که تنها به یک مورد اشاره می شود.

«وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ*أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» (136). سبقت خدیجه کبری به اسلام بر کسی پوشیده نیست ، زیرا آن حضرت اولین زنی بود که به رسول خدا ایمان آورد.

خدیجه کبری (س) برترین همسر پیامبر(ص)

پیامبر(ص) همسران متعددی داشته است، اما از میان آنها، تنها حضرت خدیجه (س) را به عنوان برترین و با فضلیت ترین همسر خود و یکی از چهار زن برتر هستی معرفی نمود و این مقام و فضیلت شامل هیچ کدام از زنان دیگر پیامبر(ص) نشد.

رسول اکرم(ص) افضلیت و برتری خدیجه (س) را بر سایر همسرانش به الفاظ و شیوه های مختلف و در احادیث متعددی بیان فرموده است.

شاید تأکیدات رسول اکرم (ص) بر افضلیت خدیجه (س) بر سایر همسران و معرفی وی به عنوان یکی از چهار زن برتر عالم، اضافه بر عظمت و مقام رفیع آن بانوی بزرکوار، به خاطر حوادث و فتنه هایی بود که در آینده دامن گیر مسلمان خواهد شد. لذا پیامبر(ص) خدیجه (س) و دخترش فاطمه زهرا(س) را به عنوان دو شاخص و الگوی مطمئن به مسلمانان معرفی می کند. رسول اکرم(ص) کامل ترین و با فضلیت ترین زنان جهان آفرینش را چهار زن معرفی کرده که دو نفرشان از مسلمانان انتخاب شده اند و مابقی از ادیان پیشین اند.

حدیث اول: حدیث خیریه

بخاری از رسول اكرم (ص) روایت می کند که فرمود :

«خير نسایها مریم ابنه عمران و خير نسایها خدیجه». بهترين زنان دنيا خدیجه(س) و مريم دختر عمران هستند»(137)

در این حدیث رسول اکرم (ص) تنها دو نفر از زنان را بعنوان زنان برتر جهان معرفی می کند که عبارتند از حضرت خدیجه (س) در بین مسلمانان و حضرت مریم (س) در آیین مسیحیت.

حدیث دوم: حدیث تفضیل

ابن حجر عسقلانی در حدیثی از عمار یاسر نقل می کند که رسول خدا (ص) فرمود:

«لقد فضلت خدیجه علی نساء امتی کما فضلت مریم علی نساء العالمین.(138) خدیجه برتری یافته بر زنان امت من همانطور که مریم برتری یافته بر زنان عالمین».

حدیث سوم: حدیث افضلیت خدیجه در بهشت

احمد بن حنبل در مسند از رسول اکرم (ص) روایت می کند که آن حضرت چهار خط روی زمین کشید و فرمود: آیا میدانید این خطوط چه هستند؟ گفتند: نه یا رسول الله خدا و رسولش بهتر می دانند.

فرمود: « افضل نساء اهل الجنه، خديجة بنت خويلد و فاطمة بنت محمد، و آسية بنت مزاحم امراة فرعون و مريم بنت عمران». بهترين زنان بهشت، خدیجه(س) دختر خويلد، فاطمه دختر محمد (ص) و آسيه دختر مزاحم، همسر فرعون ومريم دختر عمران هستند.»(139)

رسول اکرم (ص)در این حدیث، با ترسیم خطوط آموزشی، زنان الگو و نمونه هستی را در دنیا و جهان آخرت نام برده و مشخص نموده است. از این حدیث معلوم می شود که این چهار زن در بهشت هم برترین زنان اند و تا قیامت کسی برتر از آنها خلق نخواهد شد.

حدیث چهارم: زنان خیر دو جهان

رسول اکرم (ص) در این حدیث می فرماید:

«خيرنساء العالمين مريم ابنه عمران، و آسيه بنت مزاحم، و خديجة بنت خويلد و فاطمة بنت محمد(ص)» بهترين زنان جهانيان عبارتند از: مريم دختر عمران، آسيه دختر مزاحم، خدیجه(س) دختر خويلد و فاطمه (س) دختر حضرت محمد(ص)(140)

در این حدیث رسول اکرم(ص) زنان برتر هستی را از ابتدا تا انتهای هستی در همه ادیان را بر شمرده است.

حدیث پنجم: زنان سرور جهان

رسول اکرم (ص) در مورد زنانی که بر زنان جهان سروری دارند فرمود:

«اربع نسوة سيدات عالمهن مريم بنت عمران، و آسية بنت مزاحم، و خديجة بنت خويلد، و فاطمة بنت محمد، و افضلهن عالما فاطمة». چهار زن سرور زنان جهان اند كه عبارتند از: مريم دختر عمران، آسيه دختر مزاحم، خدیجه(س) دختر خويلد و فاطمه دختر محمد (ص)، و بهترين آنها در جهان فاطمه (ع) است»(141)

حدیث ششم: با کمال ترین زنان هستی

رسول اکرم(ص) در حدیثی به ذکر نام چهار زن با کمال هستی پرداخته و می فرماید:

«حسبك من نساء العالمين مريم بنت عمران، و خديجة بنت خويلد، و فاطمة بنت محمد (ص) و آسية بنت مزاحم(142). در ميان بانوان دو جهان، در فضيلت و كمال كافي است: مريم (س)، خدیجه(س)، فاطمه(س) و آسيه (س)»(143)

حدیث هفتم: بهترین جده ها

روزی رسول خدا (ص) در مسجد در حضور مردم در شأن حسن و حسین (ع) فرمود،:

«ایها الناس الا اخبركم بخیر الناس جدا و جده؛ ای مردم! آیا شما را خبر بدهم به بهترین انسان ها از جهت جد و جده؟ حاضران عرض كردند: آری یا رسو الله (ص) خبر بده! فرمود: «الحسن و الحسین، جدهما رسول الله و جدتهما خدیجة بنت خویلد»(144)؛ آنها حسن و حسین (ع) هستند كه جدشان رسول خدا محمد (ص) است و جده آنها خدیجه (ع) دختر خویلد میباشد»

روایات نقل شده از حضرت خدیجه (س)

حضرت خدیجه (س) در طول زندگی مشترک بیست و پنج ساله ای که با حضرت محمد(س) داشت، حوادث و رویدادها مختلفی را به چشم دید. در طول این دوران، روایات، نصایح و فرمایشات بسیار زیادی از رسول اکرم (س) را شنید بود. بسیاری از مذکرات، تصمیم گیری ها و ملاقات های آشکار و پنهان صحابه با رسول اکرم (ص) در خانه اش صورت می گرفت و ازگفتگوها و تصمیماتی که در این جلسات گرفته می شد،مطلع می گردید. درطول این دوران، هزاران روایت و حدیث از رسول خدا(ص) به مناسبتهای مختلف را شنیده و خاطرات زیادی در ذهنش نقش بسته بود. خدیجه (س) نسبت به سایر همسران رسول اکرم (ص) بیشترین زندگی مشترک با آن حضرت را داشته و بیش از همه مورد اعتماد و عنایت رسول خدا(ص) بوده است. اما با این همه اوصاف متأسفانه از این بانوی بزرگ و برترین همسر رسول خدا(ص) روایات بسیار محدودی نقل شده است.

البته برخی از مورخین اهل سنت نظرشان بر این است از حضرت خدیجه (س) هیچگونه روایتی نقل نشده است و آن حضرت را جزء راویان حدیث نمی دانند؛ اما عده دیگری از مورخین اهل سنت آن حضرت را از جمله روایان حدیث از رسول خدا (ص) شمرده اند گر چه معتقدند احادیث بسیار کمی از وی نقل شده است.(145)

برابر برخی از تحقیقات و بررسی های صورت گرفته، از حضرت خدیجه (س) احادیثی نقل شده که متأسفانه به مرور زمان بوسیله دست های پنهان و مخالفین اهل بیت (ع) از کتب حدیثی حذف گردیده است. از جمله در کتاب « رجال صحیح بخاری، کلاباذی» به نقل از صحیح بخاری به شماره 1417 ، حدیثی از حضرت خدیجه (س) نقل می کند که در چاپ های فعلی حدیث مذکور حذف گردیده است و این نشان دهنده این است که صحیح بخاری توسط برخی از مخالفین اهل بیت(ع) دستخوش تحریف قرار گرفته است و الا اگر چنین حدیثی وجود نداشت، هیچگاه مورخ بزرگی همچون کلاباذی به آن استناد نمی کرد .(146)

تعداد احادیثی که از حضرت خدیجه(س) نقل شده عبارتند از:

1- حدیث دعای طواف بیت

روی السیوطی عن ابن ابی الدنیا، والبیهقی عن عبدالاعلی التیمی قال: (قالت خدیجه (س) : « ما اقول و انا اطوف باالبیت؟

قال: قولی:

اللهم اغفر ذنوبی و خطئی وعمدی واسرافی فی امری انک ان لا تغفر لی تهلکنی» (147). از حضرت خدیجه (س) نقل شده که ایشان از رسول اکرم (ص) پرسید: در هنگام طواف چه بگویم؟

پیغمیر(ص) به من فرمود بگو: خدایا گناهان عمدی و سهوی و اسرافم در امور را ببخش، اگر تو مرا نبخشی، هلاک می شوم» .(148)

2- حدیث دیدن جبریئل

«عن إسماعيل بن أبي حكيم مولى آل الزبير أنه حدث عن خديجة أنها قالت لرسول الله (ص) أي ابن عم أتستطيع أن تخبرني بصاحبك هذا الذي يأتيك إذا جاءك قال نعم قالت فإذا جاءك فأخبرني فجاء جبرئيل ع فقال رسول الله (ص) لخديجة يا خديجة هذا جبرئيل قد جاءني قالت قم يا ابن عم فاجلس على فخذي اليسرى فقام رسول الله ص فجلس عليها قالت هل تراه قال نعم قالت فتحول فاقعد على فخذي اليمنى فتحول فقالت هل تراه قال نعم قالت فاجلس في حجري ففعل قالت هل تراه فقال لا قالت يا ابن عم اثبت و أبشر فو الله إنه لملك كريم و ما هو بشيطان‏ قال ابن إسحاق و قد حدث بهذا الحديث عبد الله بن الحسن قال قد سمعت أمي فاطمة بنت حسين تحدث بهذا الحديث عن خديجة إلا أني سمعتها تقول أدخلت رسول الله ص بينها و بين درعها فذهب عند ذلك جبرئيل ع فقالت خديجة لرسول الله ص إن هذا لملك و ما هو بشيطان (149)؛ اسماعيل بن ابى حكيم مولاى آل زبير روايت كند كه خديجه رضوان اللَّه عليها به پيغمبر (ص) گفت: اى ابن عم آيامي توانى كه مرا خبر كنى وقتى كه صاحب تو جبرئيل بر تو فرود مى ‏آيد؟ فرمود : بلى،گفت: وقتى كه بيايد من تو را خبر می كنم. بعد از آن كه جبرئيل آمد آن حضرت فرمود: أى خديجه اينك جبرئيل آمده، خديجه گفت: برخيز اى پسر عمو بر ران چپ من بنشين ، آن حضرت برخاسته بر آنجا نشست، گفت: آيا جیرئیل را مي بينى ؟ گفت: بلى،گفت: بر گرد و بر ران راست من بنشين، چون نشست گفت مى بينى؟ فرمود: بلى،گفت: بر كنار من بنشين؛ چون چنين كرد گفت: مى ‏بينى؟فرمود كه: نه؛ گفت: أى ابن عم اين زمان مرا يقين شد، بشارت باد تو را كه اين ملك است نه شيطان. و ابن اسحاق گويد كه عبداللَّه بن حسن حديث كرده به همين حديث كه: من از مادر خود فاطمه بنت حسين شنيدم كه او حديث مي كرد از خديجه الا آن كه من شنيدم كه مى‏ گفت كه: در وقت نزول جبرئيل خديجه آن حضرت را داخل گردانيد در ميان خود و جامه‏اش آنگاه جبرئيل رفت خديجه گفت به آن حضرت كه البته اين ملك است نه شيطان‏».

3- حدیث نحوه ورود رسول اکرم (ص) به منزل

فی کتاب « العدد القویه» للشیخ علی بن الحسن المطهر( اخ العلامه رحمه الله) عن خدیجه (س) قالت: کان النبی (ص) اذا دخل المنزل دعا باالاناء فتطهر للصلاه، ثم یقوم فیصلی رکعتین یوجز فیهما ، ثم یُأوی الی فراشه(150) ؛ در کتاب «العدد القویه» از خدیجه (س) روایت شده که فرمود: وقتی رسول خدا (ص) وارد خانه می شد، ظرف آبی می خواست و برای نماز وضو می گرفت و بعد دو رکعت نماز کوتاه می گذاشت سپس به رختخواب خود می رفت».

مقام خدیجه (س) نزد خدا

حضرت خدیجه(س) نزد خدای سبحان دارای عزت و مقام و جایگاه بسیار بالایی در دنیا و آخرت می باشد.

پيامبر خدا(ص) خطاب به وي فرمودند: «يا خديجة انّ اللّه‏ عزّ و جلّ ليباهي بكِ كرام ملائكته كلَّ يومٍ مرارا»(151).

خديجه! خداوند عز و جل روزي چند بار به عظمت تو در نزد ملایكه مقربش مباهات مي‏كند.

رسول اکرم(ص) در جای ديگری نيز به نقل از جبرییل فرموده است: «قال جبرئيل: هذه خديجة فاقرء عليهاالسلام من ربّها و منّي و بشّرها بيتا في الجّنة» (152). سلام خداوند و مرا به خديجه ابلاغ كن و مژده خانه‏اي در بهشت را به او بده.

ابو سعید خدری نقل می کند، هنگامی که رسول خدا (ص) از معراج بازگشت، از جبرییل پرسید: آیا کار دیگری هست؟ جبرییل فرمود: « از طرف خداوند و از سوی من به خدیجه سلام برسان.» هنگامی که رسول خدا (ص) خدیجه را ملاقات کرد، فرمود: « ای خدیجه! خداوند و فرشتگان بر تو سلام می رسانند و گرامی ات می دارند.» خدیجه فرمود: خداوند، خود، سلام است و سلام از اوست و سلام به سوی اوست و نیز سلام بر جبرییل فرشته حق باد»(153)

خداوند در بهشت، مقام بالایی را به خدیجه (س) وعده داده وپیامبراکرم (ص) نیز بارها این مسأله را به خدیجه بشارت می داد و می فرمود: «در بهشت، خانه ای داری که در آن رنج و سختی نمی بینی.»(154)

امام صادق(ع) نیز می فرماید: هنگامی که خدیجه(س) وفات نمود، فاطمه (س) خردسال بود، بی تابی می کرد و گرد پدر می گشت و سراغ مادر را می گرفت. پیامبر (ص) از این حالت دختر کوچکش بیشتر محزون می شد و دنبال راهی بود تا او را آرام کند. تا اینکه جبرییل بر پیامبر نازل شد و فرمود: «به فاطمه سلام برسان و بگو مادرت در بهشت در خانه ای کنار آسیه، همسر فرعون و مریم، دختر عمران نشسته است.» هنگامی که فاطمه این سخن را شنید، آرام گرفت و دیگر بی تابی نکرد.

در حدیث موثق از حضرت زهرا (س) نقل شده است که چون خدیجه (س) از دنیا رفت، فاطمه(س) بر گرد پدر بزرگوارش می گردید و می گفت: « ای پدر! مادرم کجاست؟ جبرییل نازل شد وگفت: ای محمد! پروردگارت امر می کند که فاطمه را سلام برسانی و بگو مادرت در خانه ای از نی که کف آن طلا است و به جای پی، عمودهایش از یاقوت سرخ می باشد و خانه او در میان خانه آسیه و مریم دختر عمران است. چون حضرت پیغام حق تعالی را به فاطمه(س) رسانید، فاطمه(س) گفت: خدا است سالم از نقص ها و از اوست سلامتی ها و به سوی او بر می گردد تحیت ها».(155)

پيامبر اكرم (ص) در تفسير «عينا يشرب بها المقربون(156) ، همان چشمه بهشتي كه مقربان از آن مي نوشند. فرمود: « المقربون السابقون؛ رسول الله، و علي بن ابيطالب و الائمة، فاطمة و خديجة»(157)

مقربان سابق عبارتند از: رسول خدا، علی بن ابیطالب، ائمه معصومین، فاطمه و خدیجه.

مقام خدیجه (س) نزد رسول خدا (ص)

حضرت خدیجه (س) نزد رسول خدا (ص) از مقام و منزلت بسیار بالا و ارجمندی برخوردار بود. آن حضرت هيچ زني را همتاي خدیجه(س) قرار نمي‏داد؛ همیشه و از او تمجيد مي كرد و بر ساير همسران خود برتري مي‏داد و در بزرگداشت و تكريم او تلاش زيادی مي‏نمود.

این مقام و جایگاه تنها به خاطر این نبود که خدیجه (س) همسر رسول اکرم (ص) بود، زیرا آن حضرت همسران دیگری هم داشت که چنین جایگاه و مقام و منزلتی نداشتند. رسول خدا (ص) برای رأی و نظر حضرت خدیجه (س) در مسایل زندگی و امور اجتماعی احترام و ارزش خاصی قایل بود و هیچ گاه با رأي و نظر آن بانوی بزرگوار مخالفت نمي ‏نمود.

وقتي ابوالعاص، خواهر زاده خدیجه(س)، از زينب، دختر رسول خدا (ص)خواستگاري نمود، «فسألت خديجة رسول‏ اللّه‏ (ص) ان يزوّجه و كان رسول‏اللّه‏ لا يخالفها» خدیجه از رسول خدا (ص) خواست كه زينب با ابوالعاص اذواج كند، و رسول خدا(ص) پيشنهاد وي را پذيرفت، چون رويّه حضرت بر اين بود كه با نظر خدیجه (س) مخالفت نمي‏ نمود.(158)

رسول خدا (ص) آن چنان به خدیجه(س) محبت و علاقه داشت که تا ایشان زنده بود، همسر دیگری اختيار نكرد. (159)قدرداني رسول خدا (ص) نسبت به خدیجه(س) به زمان حيات او اختصاص نداشت، بلكه پس از رحلت آن بزرگوار نيز همواره از او ياد مي‏كرد و از وي تجليل می نمود.

پیغمبر (ص) با آنكه همسران ديگري داشت هر وقت به ياد خدیجه(س) مي‏افتاد از وي به خوبي و نیکی ياد مي‏كرد. روزي عايشه گفت: اي رسول خدا، چقدر از خدیجه(س) ياد مي‏كنيد! خدیجه(س) پيرزني بود که از دست شما رفت، خدا بهتر از خدیجه(س) را به شما عنايت كرده است! رسول خدا (ص) برآشفته گشت و فرمود:

«صدّقتني اذ كذبتم و آمنت بي اذ كفرتم و ولدت لي اذ عقمتم (160)؛ او زماني نبوت مرا تصديق كرد كه شما مرا تكذيب مي‏نموديد. زمانی به من ايمان آورد که شما كافر بوديد. وي مادر فرزندان من است، در حالي كه شما چنين نيستيد.»

عشق و عاطفه رسول خدا (ص) به همسر باكمالش به حدّي بود كه دوستان خدیجه(س) نيز از آن بهره‏مند بودند.

عایشه می گوید:

روزی پیرزنی نزد رسول اكرم (ص) آمد، آن حضرت او را بسیار احترام کرد و مورد لطف سرشار خود قرار داد، وقتی پیرزن رفت، علت آن همه مهربانی به پیرزن را از پیامبر (ص) جویا شدم. رسول الله (ص) در جواب فرمود: « انها كانت تأتینا فی زمن خدیجة، و ان حسن العهد من الایمان؛ این پیرزن در زمانی که خدیجه (ع) زنده بود، به خانه ما می آمد و از كمك ها و الطاف سرشار خدیجه (ع) برخوردار می شد، همانا نگهداری نیکوی عهد و سابقه، از ایمان است».(161)

در روایت دیگری به نقل از عایشه آمده:

هرگاه پیامبر (ص) گوسفندی ذبح می كرد، می فرمود: از گوشتش برای دوستان خدیجه (ع) بفرستید. یك روز در این باره با آن حضرت سخن گفتم، فرمود: « انی لاحب حبیبها»: من دوستان خدیجه (ع) را دوست می دارم.(162)

پيامبر(ص) در سالگرد وفات حضرت خدیجه(س) گريه می كرد(163) و خطاب به زنانش می فرمود: «گمان نكنيد مقامتان از او بالاتر است. زمانى كه كافر بوديد، ايمان آورد و او مادر فرزندانم است.(164) حتى سال ها بعد كه مى خواستند خبر خواستگارى امام على (ع) را از حضرت فاطمه (س) به پيامبر بدهند و يادى از حضرت خديجه شد، چشمانش پر از اشك شد. زمانى كه ام سلمه از علت گريه اش پرسيد، فرمود:

خديجه و اين مثل خديجة صدقتنى حين يكذبنى الناس و ايدتنى على دين الله و اعانتنى عليه بمالها ان الله عز و جل امرنى ان ابشر خديجة ببيت فى الجنة من قصر الزمرد لا صعب فيه و لا نصب»(165)؛ خديجه؟! و كجاست مثل خديجه؟ زمانى كه مردم تكذيبم كردند، مرا تصديق كرد. بر دين خدا يارى ام كرد و با مالش به كمكم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به قصرى زمردين در بهشت كه سختى و محنتى در آن نيست، بشارت دهم.

پیامبر (ص ) فرمود:

«اشتاقت الجنة إلی أربع من النساء : مریم بنت عمران و آسیة بنت مزاحم زوجة فرعون وهی زوجة النبی ،فی الجنة و خدیجه بنت خویلد زوجة النبی فی الدنیا وآلاخرة وفاطمه بنت محمد»(166)؛ بهشت مشتاق چهار زن است : مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم،همسر فرعون که در بهشت همسر پیامبر است، خدیجه(س) دختر خویلد همسر رسول خدا در دنیا وآخرت و فاطمه(س) دختر محمد (ص).

خدیجه (س) در گفتار ائمه معصومین (ع)

حضرت خدیجه (س) دارای مقام بسیار بالا و ارجمندی نزد ائمه اطهار (س) و فرزندان آنان و بزرگان اسلام می باشد. آنان همیشه و در هر مناسبتی که پیش می آمد، حضرت خدیجه(س) را مایه افتخار خود می دانستند و از آن حضرت با عزت و عظمت یاد می کردند.

امام حسين (ع) در روز عاشورا ضمن خطبه اي كه خود را به دشمن معرفي مي كرد، فرمود: «شما را به خدا سوگند، آيا مي دانيد كه جده من خدیجه(س) دختر خويلد است؟» (167)

حضرت امام حسن مجتبى (ع) هنگامى كه با معاویه مناظره مى‏ كرد، در مورد یكى از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقى وى و سعادت و خوشبختى خود به نقش مادر در تربیت افراد اشاره كرد و فرمود:

معاویه! چون مادر تو «هند» و مادربزرگت «نثیله‏» است [و در دامن چنین زن پست و فرومایه‏اى پرورش یافته‏اى] این گونه اعمال زشت و ناپسند از تو سر مى‏ زند. سعادت خانواده من به سبب تربیت در دامن مادرانى پاك و پارسا همچون حضرت خدیجه (س) و فاطمه سلام الله علیها است.(168)

همچنین آن حضرت خطاب به دشمن فرمود: «آيا مي دانيد كه من فرزند همسر پيامبر شما خدیجه ام؟»

امام سجاد (ع) در مجلس يزيد در دمشق در حضور سران و بزرگان شام در آن خطبه معروف، خود را اين چنين معرفی مي كند: «انا بن خديجة الكبري؛ من پسر خدیجه(س) بانوي بزرگ اسلام هستم.»

حضرت زينب (س) در كربلا و در روز يازدهم محرم سال 61 هـجری كنار پيكرهاي پاره پاره شهيدان، مطالبي جانسوز گفت، از جمله پس از ذكر نام پيامبر (ص) و علي (ع) از خدیجه(س) ياد كرد و فرمود: «بابي خديجة الكبري؛ پدرم به فداي خدیجه(س) بانوي بزرگ باد.»

زيدبن علي (ع) كه انقلاب و شورش عظيمي بر ضد حكومت طاغوتي هشام بن عبدالملك بر پا نمود و سرانجام به شهادت رسيد، در سخني در برابر دشمن، چنين احتجاج مي كند: «و نحن احق بالمودة، ابونا رسول الله وجدتنا خديجة...؛

«... و ما سزاوارتر به مودت و دوستي هستيم، چرا كه پدر ما رسول خدا (ص) وجده ما خدیجه(س) است.»

عبدالله بن زبير (169) در گفت وگويي با ابن عباس از انتساب خود به حضرت خدیجه سخن می گوید و به آن بانوی بزرگوار به عنوان عمه اش افتخار نموده، مي گويد: «الست تعلم ان عمتي خديجة سيدة نساء العالمين؛ آيا نمي داني كه عمه ام خدیجه(س) سرور بانوان جهان است؟» (170)

در زمان امامت امام حسن (ع) پس از آنكه معاويه بر اوضاع مسلط شد، به كوفه آمد و چند روز در آنجا ماند، و از مردم براي خود بيعت گرفت. پس از پايان كار بر بالاي منبر رفت و خطبه ای خواند و در آن خطبه آنچه توانست به ساحت مقدس اميرمؤمنان علي (ع) جسارت كرد و ناسزا گفت، با اينكه امام حسن (ع) و امام حسين (ع) در مجلس حاضر بودند. وقتی امام حسين (ع) برخاست تا پاسخ معاويه را بدهد، امام حسن (ع) دست برادرش را گرفت و او را به بردباری دعوت کرد و خود برخاست و فرمود:

«اي آنكه علي (ع) را به بدي ياد كردي! منم حسن و پدرم علي (ع) است، و تو معاويه و پدرت ابوسفیان است. مادر من فاطمه (س). و مادر تو هند جگرخوار است. جد من رسول خدا (ص) و جد تو حرب است، جده من خدیجه(س) (بانوي بزرگ اسلام) ولي جده تو نثيله (زن زشتكار جاهليت) است. خداوند لعنت كندآن كس را كه نامش پليد و حسب و نسبش پست و سابقه اش بد و داراي كفر و نفاق است.(171)

وصیت‏ حضرت خدیجه (س)

حضرت خدیجه (س) چند روز پس از اتمام دوران سخت و پر مشقت محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب به امراض و ناراحتی های جسمانی مبتلا شد. هر روز که می گذشت حال آن بانوی بزرگ وخیم تر و جسمش بیشتر تحلیل می رفت و احساس می کرد که روزهای پایانی عمرش را می گذراند و به زودی از دنیا خواهد رفت.

در یکی از همین روزها که رسول اکرم(ص) بر بالینش نشسته بود، رو به آن حضرت کرد و عرض نمود : یا رسول الله ! چند وصیت دارم . اول اینکه اگر من در حق تو کوتاهی کردم ، مرا عفو کنی .

پیامبر (ص) فرمود : «هرگز از تو تقصیری ندیدم و تو نهایت تلاش‏خود را به کار بردی. در خانه‏ام بسیار خسته شدی و اموالت را در راه خدا مصرف کردی .»

در کلامی دیگرعرض کرد : یا رسول الله ! وصیت دوم من این است که مواظب این‏ دختر باشید! (به فاطمه زهرا (س) اشاره کرد) . چون او بعد از من یتیم و غریب خواهد شد. مبادا کسی از زنان قریش به او آزار رساند . مبادا کسی به صورتش سیلی بزند . مبادا کسی بر او فریاد کشد. مبادا کسی با او برخورد غیر ملایم و زننده‏ای داشته‏ باشد .

اما وصیت‏ سوم را شرم دارم که ‏بگویم، آن را به‏ فاطمه سلام الله علیها عرض می‏کنم تا او برایت‏ بازگو کند. سپس حضرت فاطمه را خواست و به او فرمود: « ای نور چشمم ! به پدرت رسول الله بگو مادرم می‏گوید: «من از قبر در هراسم ، از تو می‏خواهم مرا در عبایی کفن کنی که هنگام نزول وحی به تن داشتی ».

آنگاه فاطمه زهرا (س) از اتاق بیرون آمد و مطلب را به پیامبر(ص) عرض کرد . پیامبر اکرم (ص) آن عبا را برای خدیجه‏(س) فرستاد و او بسیار خوشحال شد.

وفات خدیجه (س)

حضرت خدیجه(س) پس از حدود 25 سال زندگی پر فراز و نشیب با رسول اکرم (ص) و یک عمر تلاش و کوشش و همراهی و اطاعت پذیری از رسول اکرم (ص) بر اثر کسالتی که بر او عارض شده بود، دار فانی را وداع گفت و برای همیشه چشم از دنیا فرو بست.

درگذشت حضرت خدیجه (س) بر رسول خدا (ص) بسیار گران بود و غم سنگین دیگری بر غم هایش افزوده شد. چرا که هنوز 35 روزی از مرگ جناب ابوطالب، عمو و بزرگ ترین حامی اش نگذشته بود که حضرت خدیجه، همسر با وفایش نیز از دنیا رفت. مورخین در مورد تاریخ وفات حضرت خدیجه اقوال مختلفی ذکر کرده اند، از قبیل پنج سال قبل از بعثت، چهار سال قبل از بعثت، سه سال قبل از هجرت و برخی هم سه سال قبل از معراج ذکر کرده اند. اما معروف این است که خدیجه(س) در 65 سالگی و در دهم ماه رمضان سال دهم بعثت(172) بعد از نماز صبح(173) جان به جان آفرین تسلیم کرد و از دنیا رفت.

پس از رحلت بانوی ایثار و مهربانی، پیامبر (ص) بر بالینش نشسته بود و در فراقش می گریست. ناگهان جبرییل درحالی که کفنی از بهشت به همراه آورده بود، نازل شد و عرض کرد : «یا رسول‏ الله ، خداوند به تو سلام می‏رساند و می‏ فرماید: خدیجه اموالش‏ را در راه ما صرف کرد و ما سزاوارتریم که کفنش را بر عهده‏ بگیریم .»

پيغمبرخدا (ص) شخصاً خدیجه (س) را غسل داد، حنوط كرد و با پارچه‏ اي كه جبریيل از طرف خداوند براي خدیجه (س) آورده بود، كفن نمود.(174) سپس پیامبر (ص) همراه با عده زیادی از مسلمان آن بزرگ بانو را تا قبرستان حجون تشییع کردند. پيامبر (ص) در حالی كه اشك از چشمانش جاری بود، وارد قبر شد و در آن خوابيد(175) و برای خدیجه سلام الله علیها دعا كرد. بعد برخاست و با دست خويش همسرش را در لحد نهاد (176)و آنگاه سنگ لحد را در جايش استوار ساخت.

وقتی پیامبر(ص) به خانه برگشت، فاطمه(س) به دور پدر می گشت و می گفت: پدر جان! مادرم کجا است؟ پیغمبر (ص) متحیر بود که جواب او را چه بگوید. در این موقع جبرئیل نازل شد و گفت:« در پاسخ فاطمه بگو: مادرت با کمال آرامش و راحتی در کاخی که از زبر جد ساخته شده زندگی می کند».(177)

بنا به نقل علامه مجلسى، پیغمبر(ص) بعد از اين واقعه، مدتی خانه نشين شد و كمتر از خانه بيرون مى رفت.(178)

عام الحزن و پیامد های آن

با در گذشت ابوطالب (ع) و خدیجه (س)، رسول خدا (ص) دو حامی و پشتوانه مهم خود را به فاصله حدود یک ماه از دست داد و هر روز، زندگی بر پیامبر(ص) سخت تر می شد.

سیادت، اقتدار و نفوذی که ابوطالب در بین مردم مکه و خصوصاً بنی هاشم داشت، مانع هر گونه تعرض به جان رسول خدا (ص) می شد. همه می دانستند که ابوطالب بزرگ ترین حامی و پشتوانه پیغمبر(ص) است و شخصیت با نفوذ و قدرتمندی است که مردم مکه او را به بزرگی می شناسند و بنی هاشم از او حرف شنوی دارند. ابوطالب مدافع سر سخت محمد(ص) بود و می توانست در مقابل هر توطیه ای که علیه حضرت محمد(ص) صورت می گرفت، مقاومت و مقابله نماید.

دشمنان رسول خدا(ص) می دانستند که اگر به حضرت محمد(ص) تعرض کنند یا به او آسیبی برسانند، ابوطالب به دفاع از پیامبر خدا برخواهد خواست و کسی توان مقابله و ایستادگی در مقابل او را نخواهد داشت و اگر هم مقاومتی صورت گیرد، جنگ های طایفه ای و قبیله ای در مکه شروع می شد و سال های متمادی ادامه می یافت و صدها نفر کشته برجا خواهد گذاشت، بنابراین از این موضوع به شدت می ترسیدند.

از جهت دیگر، خدیجه (س) بزرگ ترین حامی و پشتوانه پیامبر(ص) در خانه بود. آن حضرت هر گاه از آزارها و اذیت های قریش آزرده خاطر می شد و با روحی خسته و دلی شکسته به خانه بر می گشت، خدیجه (س) در خانه، مایه آرامش خاطر و آسایش زندگی اش بود و محیط خانه را از چنان فضای آرام و دلی نشینی برخوردار می نمود که خستگی را از تن رسول خدا (ص) می زدود و آن حضرت تمام سختی ها و آزار و اذیت های بیرون خانه را فراموش می کرد.

با درگذشت حضرت خدیجه، آرامش و آسایش پیامبر(ص) در خانه از دست رفت و با در گذشت حضرت ابوطالب مهم ترین و قوی ترین پشتوانه اجتماعی اش را از دست داد. در آن سال پیامبر(ص) و مسلمانان آنقدر محزون و ناراحت شدند که آن سال را «عام الحُزن»؛ سال غم و اندوه، نام نهادند ودر واقع يك سال عزاى عمومى اعلام گردید.(179)

پيامبر اكرم (ص) همواره مى فرمودند: «تا زمانی كه ابوطالب و خدیجه زنده بودند، هرگز غم و اندوهى به دلم راه نمی دادم.»(180)

پس از رحلت ابوطالب، کفار و مشرکین بدون ترس و نگرانی، با جرأت و جسارت بیشتری به آزار و اذیت رسول اکرم (ص) و مسلمانان می پرداختند و از آن پس ترس و نگرانی از ابوطالب نداشتند.

روزی رسول اکرم (ص) از یکی از کوچه‏ های مکه عبور می کرد، ناگاه یکی از بت ‏پرستان به دستور ابوجهل، ظرفی پر از خاکروبه را بر سر و صورت آن حضرت ریخت. رسول اکرم (ص) با همان سر و صورت خاکی وارد خانه شد، سر و صورتش را شست و تک و تنها در گوشه خانه نشست. پیش از آن هر گاه چنین حوادث تلخی برای پیامبر (ص) اتفاق می افتاد، وقتی وارد خانه می شد، خدیجه (س) با مهر و محبت به استقبالش می رفت، سر و صورتش را می‏شست و با رفتار پر عطوفت و مهربانش، مرهمی بر زخم‏های پیامبر (ص) می گذاشت.

به هر حال آزار و اذیت های قریش هر روز شدت می یافت و ادامه زندگی را در مکه بر آن حضرت سخت کرده بودند. پیامبر (ص) به این نتیجه رسید که دیگر نه در خانه آرامش دارد و نه در بیرون از خانه امنیتی هست و باید هر چه زودتر مکه را ترک و به جای دیگری مهاجرت کند تا اسلام را به پذیرند و از ایشان حمایت کنند.

رسول اکرم (ص) یک ماه بعد از درگذشت حضرت خدیجه ، در آخر ماه شوال همان سال، جهت دعوت مردم طایف همراه با زید بن حارثه به آن شهر سفر کردند. پیامبر(ص) و زید، ده روز در میان مردم طایف ماندند . در این ده روز با بزرگان طایف و مردم مختلف صحبت کردند و اسلام را بر آنها عرضه داشتند، اما در این مدت، حتی یک نفر هم ایمان نیاورد. بدتر اینکه بزرگان طائف، کودکان خردسال، بردگان و دیوانگان را وادار کردند هر جا پیغمبر(ص) می رفت با سنگ و چوب به دنبالش بیفتند و ازآنجا بیرونش کنند. آنان آن قدر بر بدن و سر و صورت پیامبر(ص) سنگ زدند که گاه زید بن حارثه خود را جلوی بدن پیامبر(ص) می انداخت تا آسیب کمتری به آن حضرت برسد. بعدها پیغمبر(ص) از آن روزها به عنوان سخت ترین روزهای زندگی اش یاد می کرد.

سرانجام پیغمبر(ص) و زید بن حارثه مجبور شدند طایف را ترک کنند و به مکه بازگردند.وقتی به نزدیکی غار حرا رسیدند، پیغمبر(ص) نگران ورود به مکه بود، بنابراین فرستاده ای نزد برخی از جوانمردان مکه فرستاد و از آنان جهت ترویج اسلام طلب یاری نمود. نتیجه اینکه تنها «مطعم بن عدی» پذیرفت تا از رسو ل خدا (ص) حمایت نماید .مطعم فرزندان و بستگانش را مسلح نمود و رسول خدا(ص) با حمایت آنها وارد کعبه شد و پس از طواف و اقامه نماز به خانه برگشت. وضعیت در مکه بسیار بدتر از قبل شده بود و مشرکان بدون هیچ ترس و واهمه ای، عرصه را بر پیامبر(ص) تنگ کرده بودند. ابولهب که بعد از رحلت ابوطالب خود را بزرگ بنی هاشم می دانست، به همراه همسرش ام جمیل بیش از دیگران پیغمبر(ص) را اذیت می کرد.

پیامبر(ص) به سران و بزرگان طوایف مختلف در اطراف مکه مراجعه نمود؛از جمله نزد سران و بزرگان طوائف بی چون بنی کلب، بنی حذیفه، بنی عامر بن صعصعه،محارب بن خفصه، فزاره ، غسان، مره، حنیفه، سلیم، بنی نضر، بنی البکاء و حارث بن کعب مراجعه کردند تا حمایت آنها را جلب نماید، اما هیچ کدام پاسخ مثبتی به دعوت پیامبر(ص) ندادند.(181) تا اینکه در موسم حج که عده ای از سران خزرج از مدینه به مکه آمده بودند با پیغمبر(ص) ملاقات کردند و آن حضرت را به مدینه دعوت نمودند و آن حضرت نیز دعوت آنان را پذیرفت.

تمام وقایع و حوادث تاریخی نشان دهنده این است که پیامبر(ص) نمی خواستند مکه را ترک کنند، اما بعد از در گذشت حضرت ابوطالب و خدیجه (س) امکان اقامت در مکه برای ایشان فراهم نبود و حتی جانش نیز در خطر قرار داشت. سر انجام نیز مجبور شدند زادگاه خود را ترک و به مدینه مهاجرت نمایند.

مرقد مطهر حضرت خديجه(س)

مرقد مطهر ام المؤمنین، خدیجه (س) در قبرستان «حجون » در منطقه معلي در مکه مکرمه واقع شده است. این قبرستان از قبل از اسلام محل دفن مردگان مردم مکه بوده است. در این قبرستان، عده زيادي از صحابه، تابعين و علما و شخصت های بزرگ اسلام دفن شده اند. از جمله افرادی که در قبرستان حجون دفن شده اند عبارتند از: عبدالمطلب، ابوطالب، ابراهیم فرزند پیامبر(ص)، عبدمناف، ياسر، سمیه و عده زیادی از صحابه و تابعین و شخصیت های بزرگ اسلام.(182)

بسیاری از مورخین نقل کرده اند که بر روي قبر حضرت خديجه (س) بقعه ای چوبي قرار داشته كه مسلمانان آن را زيارت مي كردند. در سال 750 هجري به دستور محمد سليمان مصري قبه اي با سنگ هاي قيمتي بر روي قبر آن حضرت ساخته شد و روي قبر را با پارچه های گران قيمت می پوشاندند. پس از مدتی به علت رفت و آمد زیاد زایران برای زیارت قبر حضرت خدیجه (س) خادمی جهت نظافت گنبد و بارگاه حضرت خدیجه استخدام شد و حقوق او را از موقوفات آل عثمان مي پرداختند. بارگاه و قبه حضرت خدیجه در سال 1242 نیز بازسازي گردید اما در سال 1342 هجري اين قبه و بارگاه همانند بسیاری دیگر از آثار اسلامی توسط وهابیون تخريب شد.(183)

آقاي سنوك هور خرونيه كه يكي از شرق شناسان است و در مورد مكه تحقيقات مفصلي داشته مي نويسد:

مقبره خدیجه(س)، همسر رسول اكرم(ص) در قبرستان معلي واقع شده و داراي قبه و بارگاه بزرگي است. مردم در روزهاي يازدهم هر ماه به بارگاه خدیجه(س) مي آيند و مجالس باشكوهي برگزار مي كنند . در اين مجالس يكي از سادات، مولودي خواني مي كند و در نهايت مبلغي به او مي دهند و پس از مولودي خواني، شام خوش مزه اي را كه با خود به مقبره آورده اند ميل مي كنند. پس از صرف شام، عده اي كنار قبر در زير قبه مي نشينند و پوشش هاي روي قبر و فرش هاي گران قيمت آنجا را برای تبرک لمس مي نمایند . دور قبر نيز با قفسي آهني احاطه شده است. اين مجلس تا نيمه هاي شب به طول مي كشد.(184)

حرز حضرت خدیجه (س)

حضرت خدیجه(س) ارتباط عميق و بسيار بالايي با خداوند متعال داشت. آن بانوي بزرگوار اسلام، دارای حرز(185) مخصوص به خود بود و همواره در پرتو آن رابطه خود را با خدا برقرار مي ساخت. سيدبن طاووس در كتاب « منهج الدعوات » دو حرز را برای حضرت خدیجه (س) نقل كرده است که عبارتند از:

1ـ بسم الله الرحمن الرحيم، يا حي يا قيوم، برحمتك استغيث فاغثني ، ولا تلكنی الي نفسي طرفة عين ابدا، و اصلح ليشایب كله؛ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر! اي خداي زنده و استوار! به رحمتت پناهنده شدم، به من پناه بده، و مرا هرگز به اندازه يك چشم برهم زدن به خودم وانگذار و در همه حال و زندگي مرا سامان بخش.

2ـ بسم الله الرحمن الرحيم، يا الله يا حافظ يا حفيظ يا رقيب؛ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر! اي خدا، اي نگهبان، اي نگهدارنده و اي مراقب و پاسدار.

تهيه و تنظيم : عبداله علي بخشي

________________________________________

پي نوشت ها :

1- پیمان حلف الفصول، پیمانی بود که گروهی از رجال و شخصیت های عدالت خواه عرب در دوران جاهلیت با هم بستند تا مظلومین و درمانده گان را یاری نمایند. رسول خدا(ص) نیز در این پیمان حضور داشت. سیره ابن هشام ج 1 ص 141.

2- ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص 120 . سمعانی، الانساب، ج 1 ص 215

3- در مورد علت نام کذاری به قریش اقوال مختلفی ذکر شده است. بعضی گفته اند لغت قریش از تقّرش به معنای تجمع است و قصی ابن کلاب چون طوائف مختلف را جمع و در مکه ساکن نمود، معروف شد به قریش. بعضی نیز گفته اند که قریش از قرش به معنای کسب است و طایفه قصی چون اهل کسب و تجارت بودند به قریش معروف شد. بعضی اقوال ص 302 گفته اند که قول اول از همه قویتر به نظر می رسد. خدیجه بنت خویلد امه جمعت فی امرأه، سید نبیل الحسنی، ج 1 ص 40 .

4- تنقيح المقال، ج 3، ص 77.

5- ابن سعد،طبقات الکبری، ج8، ص 41

6- عینی،عمده القاری: ج 4

7- ابن حجر، الاصابه: ج 8، ص 224.

8- ابن هشام، السيره النبویه، ج 1 ص ص223- 222

9- ابن اسحق، سيرة النبوية لابن هشام، تحقيق مصطفي السفا و آخرين القسم الاول، ج 1، ص ص 189-191

10- بحارالانوار، ج 16، ص ص 21 و 79.

11- احمد خلیل جمعه، نساء اهل البیت فی ضوءالفرآن و السنه، ص 15.

12- سيراعلام النبلاء،,ج 2 ، ص 111. نهایه الادب، ج 18، ص 171

13- تاریخ الخمیس، ج 1،ص 265؛ المواهب اللدنیه، للقسطلانی، ج 1 ص 99.

14- عمر رضا کحاله، اعلام النساء،ج1، ص 326.

15- الاستیعاب، ج 4، ص 1817.

16- ر. ک. بحار الانوار، ج 16 ، ص 22.

17- ابن سعد، طبقات الکبری ج 8 ص ص 14-15 و ابن جوزی، صفوه الصفوه، ج 1 ص 25

18- هاله و هند هر دو ازنام هایی هستند که اعراب قبل از اسلام آنها را هم بر زن و هم بر مرد مي نهادند.

19- بحار الانوار، ج 16، ص ص 148-155.؛ سيره ابن هشام (پاورقى) ج 1ص 187

20- ر. ک: بحار الانوار همان ص ص 148-155.؛ سيره ابن هشام همان ج 1 ص 118؛ نهايه الادب ج 18 ص ص276- 273

21- الاصابه، ج6، ص 588

22- در ترتيب ازدواج حضرت خدیجه که آنچه ذکر شده قول معروف است، ولي برخي گفته اند آن حضرت نخست به ازدواج عتيق بن عائد مخزومي درآمد و پس از او همسر ابي هاله هند بن زراره گرديد، چنانچه در کتاب فقه السيره (ص 69) آمده و نیز علامه مجلسی این موضوع را به نقل از اربلی آورده است. بحار الانوار، ج ،16 ص 1.

23- (الأصبهاني، أبو القاسم اسماعيل بن محمد بن الفضل التيمي، دلائل النبوة، ج 1 ص، 178.

24- سید أبو القاسم علي بن أحمد بن موسى ابن الإمام الجواد محمد بن علي بن موسی بن جعفر. کتاب عیون المعجزات.

25- دو شیزه.

26- برای اطلاعات بیشتر به این کتب مراجعه شود: مناقب آل ابی طالب ابن شهر آشوب: ج 1 ص 159، بحار: ج 22 ص 52، الصیحیح من سیره النبی (ص)، سید جعفرمرتضی.اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج6،ص 309 مراجعه شود.

27- برای اطلاعات بیشتر به بحارلانوار، ج16، ص18- در مناقب ابن آشوب، ج1، ص159 – الاستغاثه،، ج1، ص68- تبصره العوام، ص245 – انوارالنعمانیه، ج1، ص81- مراجعه شود.

28- احمد خلیل جمعه، نساء اهل البیت فی ضوء الفرآن و السنه، ص 18. این قضیه نیز در الاصابه ج 8 ص 61 با اندکی تفاوت نیز ذکر شده است.

29- مناقب ابن شهر آشوب ،ج 1، ص 41 . ابن حجر، الاصابه ج 4، ص 274 به سند خود از ابن عباس روايت کرده است.

30- در قرآن کریم نیز آمده که علمای یهود و نصارا پیغمبر آخر الزمان (ص) را به خوبی می شناختند يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ البقرة/146یعنی همان طور که فرزندان خود را می شناختند، پیغمبر آخرالزمان را نیز می شناختند.

31- ر. ک. ،حیوه القلوب، ج 3، ص 219.

32- بحارالانوارص ص 224- 226،علامه مجلسی. حیوه القلوب ج 3، ص 227. الاصابه ج 8، ص 274.

33- الوفاء باحوال المصطفی،ج 1، ص 143

34- همان.

35- پیامبر(ص) درهشت سالگی نیز همراه عمویش ابوطالب سفر دیگری به شام نموده بود. حیوه القلوب، ج 3، ص 201.

36- ابطح یکی از محلات خروجی شهر مکه بود.

37- زیرا آنجا محل جمع شدن سیل ها بود.

38- در کتب تاریخی اسامی دیگری نیز ذکر شده است.

39- حیاه القلوب، ج 1، ص 203.

40- نفیسه بنت منیه از دوستان امین و راز دار خدیجه(س) بود.

41- ابن سعد، طبقات ج 1 ص ص131 – 132. در برخی از کتب تواریخ آمده که واسطه این ازدواج عمار یاسر بوده است.

42- سيره ابن‏هشام، ج1، ص201.

43- بحار الانوار ج ،16، ص 18.

44- بحارالانوار،جلد، 16، ص 23.

45- علي بن برهان الدين الحلبي، السيره الحلبيه ،1، 213.

46- فروع کافي، ج 2، ص ص 19 - 20 . من لا يحضره الفقيه، ج 3 ، ص 397.

47- هر وقيه را چهل درهم شرعی ذکر کرده ند.

48- طبقات الکبری، ج 8 ،ص 10

49- سیره ابن هشام، ج ،1 ص 190

50- فروع كافي، كتاب النكاح، باب خطب النكاح، ح9.

51- همان.

52- بحار الانوار،ج 16 ص ص10 و 12 و 19.

53- قال زملونی، زملونی، مرا بپوشانید، مرا بپوشانید.

54- يَاأَيُّهَا الْمُزَّمِّل * قُمْ اللَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلْ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً *سوره مزمل آیات 1-4.

55- سیره ابن هشام، ج ،1 ص 273

56- خدیجه ام المؤمنین، محمد عمر، ص 98-99

57- جمهره انساب الاشراف، ص 120، اسد الغابه، ج 6، ص 78

58- حياة الائمه، هاشم معروف ب«الحسني»، ص 67.

59- كشف الغمه، ج‏2، ص‏132 .

60- جمعی از نویسندگان، همسر آفتاب ، انتشارات طه، ج 1 ص 16.

61- بحار الانوار، مجلسی، ج16 ص 78.

62- بحار الانوار، ج 16، ص 75 تا 77. 26

63- شعب در لغت شکاف بین دو کوه را گویند. شعب ابیطالب نام منطقه ای کوهستانی در اطراف مکه است که بعد از اینکه کفار ومشرکین مکه تصمیم گرفتند حضرت محمد(ص) و یارانش و سایر بنی هاشم را از خود برانند، پیامبر (ص) و یارانش به آن پناه بردند و مدت سه سال با سختی و مشقت بسیار زیادی زندگی نمودند و سر انجام پس از سه سال مقاومت پیروزمندانه به مکه برگشتند.

64- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 19 ، ص 16.

65- شیخ طوسی، الامالی، ص 468، حلیه الابرار للسید هاشم البحرانی:ج1 ص 140، بحار الانوار مجلسی: ج19، ص 63

66- سفينة البحار، ج 1، ص 381.

67- علي محمد دخيل، خديجه (ع)، ص 32.

68- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه,ج 13, ص ص 198-201.

69- كشف الغمة، ج‏1، ص‏90.

70- شیخ محمد عبده، شرح نهج البلاغه ، ج‏2، ص‏182، خطبه قاصعه.

71- سيره ابن هشام، ج‏1، ص‏236.

72- خدیجه ام المؤمنین، ص ص 69 -70

73- نهج البلاغه، سید رضی، خطبه 192، ترجمه عبد المحمد آیتی.

74- تاریخ طبرى، ج 2، ص 213.

75- تاریخ طبرى، ج 2، ص 208.

76- مستدرك حاكم، ج 3، ص 185، سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص، ص 170، استیعاب، ج 14، ص 111

77- ماريه قبطيه‏ كنيز مصرى بود که مقوقس حاكم‏ مصر براى حضرت محمد(ص) فرستاد.

78- تاريخ يعقوبي ج 1، ص 315.

79- سنن ابن ماجه: ج2، ص 225 حدیث: 1512. ابن کثیر،سیره نبویه: ج 1 ص264. تاریخ یعقوبی: ج2، ص 32

80- برخی از مورخین این دو لقب را بعنوان اسامی دو فرزند دیگر رسول خدا ذکر کرده اند و در نتیجه در تعداد پسران رسول خدا بین مورخین اختلاف شده است. بعضی از مورخین تعداد اولاد ذکور پیغمبر(ص) را 4 نفر ذکر کرده اند.

81- تاريخ پيامبر اسلامف ص ص 69-71.

82- فدیه در معانی مختلفی به کار رفته است، از جمله: الف- قربانی در حج ب- چیزی که در ازای آزادی اسیر گرفته می‏شود که ممکن است مال باشد یا انجام کاری از جانب اسیر. از فدیه به سربها نیز تعبیر شده است.

83- مسند احمد بن حنبل: ج 1 ص 238. المستدرک للحاکم نیشابور: ج 3،ص 191. طبقات الکبری، ابن سعد: ج 3، ص 399.

84- العدد القویه، ص 221، الدر النظیم لابن ابی حاتم:ص 452، بحارالانوار مجلسی: ج16، ص 78.

85- حاشیه سیره ابن هشام،ج2، 226. برخی از مورخین نوشته اند که در ابتدا نماز دو رکعت بوده و در دو وقت خوانده می شده است. یک بار قبل از غروب آفتاب و یک بار هم بعد از غروب آفتاب. بعدها 17 رکعت شد که باید در پنج وعده اقامه شود.

86- الکامل فی التاریخ ،ج2، ص ص50-51. سیره ابن هشام ، ج 1 ، ص 261 ، بعضی از مورخین نوشته اند که وضو در مدینه بر پیامبر(ص) نازل شد، چون آیه وضو آیه ای مدنی است. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ... مائده آیه 6

87- محمد بن طلحه الشافعی، الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمه، ص 34.

88- اعیان الشیعه، ج‏1، ص‏380 .

89- شجره طوبى، ج‏2، ص‏334 .

90- غار حرا واقع در جبل النور در حدود بیست کیلومتری مکه،محل عبادت و بعثت پیامبر (ص ) بود.

91- محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ، ج3، ص 843.

92- حمزه قبل از ظهور اسلام گاهی به شکار شیر می رفت و به همین علت شکارچی شیر لقب گرفته بود.

93- بحار الانوار، ج 39،ص 56.

94- مستدرك سفینة البحار، ج‏5، ص‏44 .

95- علی محمد دخیلف خديجه (ع)، علي محمد دخيل، ص 32.

96- بحار الانوار، ج 1، ص 4

97- شجره طوبی، ج 2، ص 235

98- عمر رضا کحاله، اعلام النساء، ج 1، ص 326

99- دایه رسول اکرم(ص) در دوران طفولیت.

100- احمدخلیل جمعه ، نساء اهل البیت فی ضوء القرآن و الحدیث ص 32

101- محمد عمر،خدیجه ام المؤمنین، ص 59

102- بحارالانوار: ج 16، ص 22 به نقل از ابی الحسن البکری . الخصائص الفاطمیه للکجوری: ج1 ص 449

103- الاستیعاب: ج 4، ص 1817.

104- النحل آیه 90

105- ابوالحسن نیشابوری ، اسباب النزول ، ص 161. طبقات ابن سعد، ج 1 ،صص 114- 115

106- تفسير نمونه، ج25 ، ص 162

107- الشعراء، 214

108- بحار الانوار، ج 43، ص ص 53 و 54. خلاف شیخ طوی: ج3، ص 189. مختلف الشیعه، علامه حلی: ج 5، ص 60. جواهر الکلام: ج 22، ص 352.

109- بازار رنگ فروش ها.

110- مستند الشیعه، للمحقق النراقی: ج 13،96

111- تقی الدین سبکی، الزهور المقتطه من تاریخ مکه، ص 122،ط دارصابر. الجامع الطیف، ص328

112- ذهبی، سیر اعلام النبلاء ج 2 ص 110

113- مناسک حج شیخ انصاری(ر) ص 127

114- http://en.wikipedia.org/wiki/Destruction_of_sites_associated_with_early_Islam

115- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3 ص 102 باتغییراتی. بحار الانوار: ج 43، ص 35.

116- گفتیم ای آدم تو و همسرت در این باغ ساکن شوید.سوره بقره، آیه 35

117- خدا برای کسانی که کافر شده ان،زن نوح و زن لوط را مثل آورده است. سوره تحریم، آیه 10.

118- زن فرعون گفت: پروردگارا( من از قصر فرعون گذشتم) نزد خودت در بهشت برای من خان های بنا کن. سوره تحریم ،آیه 11.

119- در آن حال ، ساره، زن ابراهیم، ایستاده بود.سوره هود، آیه 71.

120- و همسرش را برایش شایسته گردانیدیم.سوره انبیاء، آیه 90

121- و الان حقیقت آشکار شد.سوره یوسف،آیه 51

122- و خانواده اش را مثل آنها به او عطا کردیم.سوره انبییاء، آیه 84

123- من زنى را ديدم كه بر آنان حكومت مى‌كند سوره نمل آیه، 23.

124- [شعيب] گفت: (من مى‌خواهم يكى از اين دو دخترم را به همسرى تو درآورم سوره قصص، آیه 27.

125- [به خاطر بياوريد] هنگامى را كه پيامبر يكى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت، ولى هنگامى كه وى آن را افشا كرد و خداوند پيامبرش را از آن آگاه ساخت. سوره تحریم، آیه 3.

126- و تو را فقير يافت و بى‌نياز نمود. سوره ضحی، آیه 8

127- دو درياى مختلف [شور و شيرين، گرم و سرد] را در كنار هم قرار داد. سوره الرحمن آیه 19

128- گفتند: (پروردگارا! ما به خويشتن ستم كرديم! سوره اعراب آیه 23.

129- در آن هنگام كه گفت: (پروردگارا! خانه‌اى براى من نزد خودت در بهشت بساز سوره تحریم آیه 11.

130- و همسرش ايستاده بود، [از خوشحالى] خنديد؛ پس او را بشارت به اسحاق، و بعد از او يعقوب داديم. سوره هود آیه 7.

131- گفت: پادشاهان هنگامى كه وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد و تباهى مى‌كشند. سوره نمل آیه 34

132- ناگهان يكى از آن دو [زن] به سراغ او آمد در حالى كه با نهايت حيا گام برمى‌داشت. سوره قصص آیه 25.

133- و تو را فقير يافت و بى‌نياز نمود سوره ضحی، آیه 8

134- اى همسران پيامبر! شما همچون يكى از آنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد؛ پس به گونه‌اى هوس‌انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوييد! سوره احزاب، آیه32

135- ما زنان خويش را دعوت نماييم، شما هم زنان خود را دعوت كنيم . سوره آل عمران آیه 61.

136- و [سومين گروه] پيشگامان پيشگامند. آنها مقرّبانند! سوره واقعه، آیه آیات 10و 11.

137- صحيح بخاري، ج 4، ص138، بحارالانوار: ج 16، ص 7.

138- فتح الباری فی شرح صحیح البخاری: ج 7، ص 101، تفسیر تبیان: ج 2، ص 456.

139- مسند احمدبن حنبل، من مسند عبدالله بن عباس: ج 1، ص 293، فضائل الصحابه، نسایی: ص 74.

140- الاستيعاب، ج 2، ص 720. الاحاد و المثانی: ج 5، ص 364.

141- ذخائر العقبي، ص 44. متقی هندی، کنزالعمال: ج 12، ص 155.

142- کشف الغمه ،ج 2 ،ص 71

143- كشف الغمه، ج 2، ص 71

144- بحار، ج 43، ص 302، به نقل از خدیجه، اسطوره مقاومت و ایثار، ص 198

145- از جمله : ابن حیان در کتاب الثقات، العجلی در کتاب معرفه الثقات، این قایماز ذهبی در المعین فی طبقات المحدثین.برای اطلاع بیتشر به کتاب خدیجه بنت خویلد امه جمعت فی امرأه، ج 2 ص 200 ، اصدار: قسم الشئوون الفکریه و الثقافه فی العتبه الحسینیه المقدسه.

146- همان ج 2 ص 202 مراجعه شود.

147- سیوطی، جمع الجوامع : ج 1 ح 15540؛ جامع الاحادیث للسیوطی: ج 16، ص 204 رقم 15320؛ الدر المنثور للسیوطی: ج 4 ص 358، کنرالعمال للمتقی الهندی: ج 5، ص 57، رقم 12033.

148- برخی از مورخین نقل کرده اند که تنها حدیث روایت شده از حضرت خدیجه این یک روایت است و روایت دیگری از آن حضرت نقل نشده است. برای اطلاع بیتشر به کتاب خدیجه بنت خویلد امه فی امرآه مراجعه شود.

149- كشف الغمة، ترجمه و شرح زواره‏اى، ج‏2، ص: 78. فضائل الخمسة من الصحاح الستة ج‏1،105، باب في بدء نزول الوحي على النبي صلى الله عليه و آله و سلم و كيفيته ص : 104

150- سنن النبی(ص) ج 1 ص 136

151- عوالم العلوم، ج11، ص41.

152- صحيح بخاري، چاپ دارالقلم، ج5، ص112.

153- سفینه البحار ج 1 ص 379

154- بحارالانوار ج 16 ص 11 و الاصبابه ج 4 ص 275

155- حیوة القلوب، علامه محمد باقر مجلسی، ج 3، ص 218.

156- آيه 22 مطففين

157- جامع البيان، ج 10، ص 320.

158- سيره ابن‏هشام، ج2، ص306.

159- سير اعلام النبلاء، ج2، ص110.

160- بحار، ج16، ص 8؛ سير اعلام النبلاء، ج2، صص112و 117.

161- بحار الانوار، ج16، ص 8.

162- ریاحین الشریعه، ج2، ص 206.

163- سفينة البحار، ج 1، ص 380.

164- سيره ابن هشام، ج 1، ص 199.

165- سفينة البحار،همان، ص 381.

166- خدیجه اسطوره ایثار و مقاومت، ص 207.

167- بحارالانوار، ج 44، ص 318.

168- طبرسى، الاحتجاج، ج‏1، ص‏282 .

169- بنا بر نقل برخی از توایخ عوام ، برادر حضرت خدیجه (س) بوده است.

170- شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 325.

171- خديجه (ع) اسطوره مقاومت و ايثار، ص 201.

172- بحار الانوار، ج 19، ص 14.

173- سیره نبویه، ج 2، ص 132

174- در آن زمان هنوز نماز میت واجب نشده بود.

175- سيره اعلام نبلاء، ج 2، ص 11؛ كشف الغمه، ج 1، ص 511.

176- تاريخ طبرى، ج 4، ص 593.

177- بحار الانوار، ج 16ص 1.

178- بحارالانوار،همان ، ص 21.

179- مستدرک ، سفینه، ج 3، ص 31.

180- اربلی، کشف الغمه، ج 1، ص 16؛ محدث قمی، کحل البصر، ص 55.

181- سیره ابن هشام، ج 1، ص 424؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 348.

182- سيراعلام‏النّبلاء، ج 2، ص 114.

183- علامه المحدث عبدالله الغازي المكي الحنفي، افاده الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام ، ج 2 ص 151

184- صفحات من تاريخ المكه المكرمه عن نهايه القرن الثالث عشر،. ج ،2 صص 135-146 نقله الي العربيه و علق عليه محمد بن محمود السرياني.

185- حرز، در لغت به جایى می‌گویند كه چنان محصور و محكم باشد كه اگر كسى بدان وارد شود از گزندها و خطرها مصون بماند (خلیل ‌بن احمد جوهرى؛ ابن‌منظور و زبیدى، ذیل واژه حرز) و در اصطلاح به پاره‌اى از آیات، اذكار، اوراد و ادعیه ای گفته می شود كه براى حفظ جان و مال از آسیبها می‌خوانده یا به ‌صورت مكتوب با خود حمل می‌كرده‌اند. جمع حرز، اَحْراز می باشد.

 

---

فهرست منابع و مأخذ

 

1- قرآن.

2- الاستیعاب فی اسماء الاصحاب،ابی عمر یوسف بن عبدالله بن محمد عبدالبشیر، مطبعة النهضة، مصر- قاهرة، بی تا.

3- اسدالغابة فی معرفة الصحابة،عزالدین، ابی الحسن علی بن الحسن علی بن ابی الکرم الشیبانی المعروف بابن الاثیر، دارالکتب العلمیة، بیروت، بی تا.

4- الاصابة فی تمییز الصحابة احمدبن علی بن حجر العسقلانی، ، دارالنفضة، قاهرة، و طبعة دارالکتاب العربی، بیروت، بی تا.

5- الکامل فی التاریخ،ابی الحسین علی بن ابی الکرم محمد بن محمد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجوزی، طبعة السادسة، دارالکتاب العربی، بیروت 1986م.

6- الکامل فی الغة و الادب،المبرد، تعلیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالفکر العربی، قاهرة، بی تا.

همچنین ر.ک: السبرةالحلبیة ، علی بن برهان الدین الحلبی، مطبعة البابی الحلبی، مصر، الطبعة الاولی، 1986م.

7- الطبقات الکبری،ابن سعد، دار بیروت لطباعة و النشر، بیروت، 1986م.

8- الاعلام،خیرالدین زرکلی، الطبعة الخامسة، دارالعلم للملایین، بیروت، 1980م.

9- اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام،عمررضا کحالة، الطبعةالخامسة، مؤسسة الرسالة بیروت، 1404ق.

10- دارالارقم بین ابی الارقم، ابی عبدالله محمدبن اسماعیل البخاری الجعفی، بیروت، بی تا.

11- سنن ابی داوود، محمد ناصرالدین الالبانی، الطبعة الاولی، مکتبةالمعارف، ریاض، 1998.

12- صحیح مسلم، ابی الحسین مسلم ابن الحجاج القشیری النیشابوری، بین الافکار الدولیة، ریاض، 1998م.

13- سیرةالنبویة لابن هشام، ابن اسحاق، تحقیق مصطفی الصفا، الطبعةالثانیة، بی جا، 1955م.

14- نساء اهل البیت فی ضوء القرآن و السنة، احمد خلیل جمعه، انتشارات الیمامة، بیروت، بی چا، 1982م.

15- سیر اعلام النبلاء، شمس الدین محمدبن احمد بن عثمان الذهبی، بیروت، بی چا، 1982م.

16- سبل الهدی و الرشاد فی سیرةخیرالعباد، محمد یوسف الشامی، تحقیق مصطفی عبدالواحد، بی تا، بی جا.

17- البدایة والنهایة،حافظ بن کثیر،

18- بحارالانوار، علامه مجلسی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1403ق.

19- سیره رسول الله، ویراسته ،رفیع الدین اسحاق همدانی، مدرسی صادق، چاپ دوم، بی جا، 1375ش.

20- تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، دارالکتاب، قم، بی تا.

21- صفحات من تاریخ المکة المکرمة عن نهایة القرن الثالث عشر، نقله الی العربیة و علق علیه محمدبن محمود السریانی، مطبوعات نادی مکة الثافی الدبی.

22- افادة الانام بذکر بلدالله الحرام عبدالله الغازی المکی الحنفی، ،

23- http: //en.wikipedia.org/wiki/destruction_of_sites_associated_with_early_Islam.

24- خدیجه اسطوره ایثار و مقاومت، محمد مهدی اشتهاردی، نشر نبوی، تهران، 1377ش.

25- سیرةالنبی،عبدالملک بن هشام، ترجمه رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی(قاضی ابرقو) تصحیح اصغر مهدوی، تهران، انتشارات خوارزمی، 1360ش.

26- دلائل النبوة، الأصبهاني، أبو القاسم اسماعيل بن محمد بن الفضل التيمي (متوفاى535هـ). تحقيق: محمد محمد الحداد، ناشر: دار طيبة - الرياض، الطبعة: الأولى، 1409هـ).

27- الاستغاثة، الكوفي، أبو القاسم علي بن أحمد بن موسى ابن الإمام الجواد محمد بن علي (متوفاي352هـ)، ج1، ص70، طبق برنامه مكتبة اهل البيت عليهم السلام

28- حیوه القلوب، علامه مجلسی، تحقیق سید علی امامیان، انتشارات سرور، 1376 ه. ش.

29- جمهره الانساب

30- تنقیح المقال، المامقانی، تحقیق الشیخ محی الدین المامقانی، الطبعه الاولی، ناشر: مؤسسه آل البیت علیهم السالم.

31- نهایه الادب، النویر، الناشر: الهیئه المصریه.

32- مناقب آل ابیطالب، ابن شهر آشوب، نجف اشرف، ناشر: المکتبه الحیدریه، النجف الاشرف.

33- الوفاء باحوال المصطفی، سبط ابن الجوزی،دارالکتب الحدیثه، بیروت- لبنان.

34- فروع کافی

35- السیره الحلبیه، الحلبی،ناشر: دار المعرفه بیروت- لبنان.

36- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ناشر: مؤسسه نشر اسلامی، قم.

37- خدیجه ام المؤمنین.

38- کشف الغمه،ابن ابی الفتح اربلی، الطبعه الثانیه، ناشر: دار الاضواء بیروت- لبنان.

39- سفینه البحار

40- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دار الکتب العربی، بیروت-لبنان.

41- مستدرک حاکم

42- تاریخ یعقوبی، الیعقوبی، ناشر: مؤسسه الاعلمی، بیروت-لبنان.

43- تاریخ پیامبر اسلام

44- اعیان الشیعه، سیدمحسن امین، ناشر: دار التعارف، بیروت- لبنان.

45- شجره طوبی

46- الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمه(ع)، ابن صباغ المالکی، ناشر: دار الاضواء بیروت- لبنان.

47- خدیجه سلام الله علیها، علی محمد دخیل.

48- نهج البلاغه محمد بن عبده

49- مستدرک سفینه البحار

50- اسباب النزول، الواحدی، ناشر: دارالکتب الجدیده الطبعه الاولی.

51- تفسیر نمونه

52- مناسک حج، شیخ انصاری (ره)

53- ذخائر العقبی، احمد بین عبدالله طبری، ناشر: مکتبه القدسی، قاهره وداره المعرفه- بیروت- لبنان.

54- عوالم العلوم

55- سفینه البحار، شیخ علی نمازی شاهرودی،تحقیق شیخ حسن نمازی،ناشر: النشر الاسلامی، قم.

56- جامع البیان

57- ریاحین الشریعه

58- کحل البصر فی سیره سید البشر، شیخ عباس قمی، ناشر: موسسه الوفاء ، بیروت_ لبنان.

59- نهج البلاغه، سید رضی، خطبه 192، ترجمه عبد المحمد آیتی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.