دین رسمی: اسلام
جمعیت کل: ۸۲,۰۰۰,۰۰۰
مساحت: ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع
حکومت: جمهوری اسلامی
پایتخت: تهران
زبان رسمی: فارسی
جغرافیا
ایران کشوری در جنوب غربی آسیا با ۱.۶۴۸.۱۹۵ کیلومتر مربع وسعت، و جمعیت ۷۹.۹۰۰.۰۰۰ نفری بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵ ش است. پایتخت، بزرگترین شهر و مرکز سیاسی و اداری ایران، تهران است.
همسایه های ایران
ایران با ۱۵ کشور همسایه خود، مرزی حدود ۸۷۵۵ کیلومتری (زمینی و دریایی) دارد:
از شمال:
زمینی: ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان
دریای خزر: قزاقستان و روسیه
از شرق:
۲ کشور افغانستان و پاکستان
از جنوب:
۶ کشور از طریق خلیج فارس: عمان، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، عربستان سعودی و کویت
از غرب:
۲ کشور عراق و ترکیه
نقشه استانهای ایران
براساس آخرین تقسیمات کشور در سال ۱۳۹۳ ایران از ۳۱ استان تشکیل می‌شود.
آب و هوا
ایران از لحاظ آب و هوایی یکی از منحصربه‌فردترین کشورهاست. اختلاف دمای هوا در زمستان میان گرمترین و سردترین نقطه گاهی به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد.
داغ‌ترین نقطه زمین در سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ میلادی، در نقطه‌ای در کویر لوت ایران بوده‌است.
ایران از لحاظ بارندگی در سطح نیمه‌خشک و خشک است.
آب و هوای ایران متأثر از چندین سامانه‌است:
1ـ سامانه پرفشار سیبریایی که با ریزش به عرض‌های جنوبی در نوار شمالی بارش باران و برف و کاهش دما و در سایر نقاط فقط کاهش دما را به همراه دارد.
2ـ امانه باران‌زای مدیترانه‌ای که از سمت غرب وارد ایران می‌شود و موجب ریزش باران یا برف در بسیاری از نقاط غربی و میانی و شرق ایران می‌شود.
3ـ سیستم کم فشار جنوبی که در نوار جنوب و جنوب غرب موجب رگبار باران می‌شود.
میزان بارندگی در ایران بسیار متغیر است. در شمال به بیش از ۲۱۱۳ میلی‌متر (رشت، ۱۳۸۳) نیز می‌رسد. در نواحی کویری بارش عمدتاً بسیار کم و در حدود ۱۵ میلی‌متر است. بارش نواحی شمال غرب و غرب، دامنه‌های جنوبی البرز و شمال شرق تا حدودی قابل توجه (حدود ۵۰۰ میلی‌متر) می‌باشد. در سایر نقاط میزان بارش از ۲۰۰ میلی‌متر بیشتر نمی‌شود. ایران با مشکلات کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند. پیش‌بینی می‌شود ایران در سال ۲۰۲۵ در وضعیت تنش آبی قرار بگیرد.
اختلاف دمای هوا در ایران در نقاط مختلف زیاد است. در حالی که در فصل زمستان دمای شهرکرد در شب به ۳۰- درجه هم می‌رسد، مردم اهواز هوای تابستانی (۵۰ درجه) را تجربه می‌کنند. هوای سواحل شمالی در تابستان گرم و مرطوب و در زمستان معتدل می‌باشد. نواحی شمال غرب و غرب تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد و نواحی جنوبی تابستان‌هایی به شدت گرم و زمستان‌هایی معتدل دارند.
ورود اسلام
در سال ۱۶ هجری و در زمان حکومت عمر بن خطاب، عرب‌های مسلمان به ایران حمله کردند و حکومت ساسانی را سرنگون کردند. درباره چگونگی مسلمان شدن ایرانیان، نظرات گوناگونی ارائه شده است که برخی اجبار را عامل اصلی معرفی کرده‌اند و برخی نزدیکی فرهنگ ایرانیان با فرهنگ اسلام را اصلی‌ترین شاخصه دانسته‌اند و برخی بر گسترش تدریجی اسلام در ایران تأکید دارند.
گسترش تشیع در ایران
گسترش تشیع در ایران تا قبل از صفویه، علل مختلفی دارد؛ از جمله:
- سلمان فارسی صحابی معروف و از یاران خاص پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع)، ایرانی بود. گفته‌اند که او از نخستین پیروان علی(ع) بوده است. وی مدتی حاکم مدائن (که مرکز ساسانیان بود) شد. اکثر مردم مدائن و مسافرانی که به این شهر رفت‌وآمد داشتند، ایرانی بودند، ملاقات سلمان با آنها موجب شد که نخستین بنای تشیع در این دو شهر پی‌ریزی گردد و سپس به شهرهای دیگر ایران سرایت نماید.
- در یمن نیز ایرانیانی وجود داشتند که متمایل به اهل بیت بودند که علت آن ورود اسلام به یمن توسط حضرت علی(ع) و در زمان حیات رسول الله(ص) بود و اهل یمن از همان زمان با حضرت علی(ع) آشنا شدند. در آن زمان جنوب خلیج فارس تا یمن تحت نفوذ ایران بود.
- خلفا و فرمانروایان عرب با تبعیض‌هایی که از ابتدای ورود اسلام بین عرب و عجم ایجاد کردند موجب آزردگی خاطر ایرانیان گردید. اما وقتی حضرت علی(ع) به حکومت رسید، اعلام کرد که بین عرب و عجم تفاوتی نیست و عرب هیچ گونه فضلی بر عجم ندارد. همچنین تحریم ورود ایرانیان به مدینه، مرکز خلافت را لغو نمود. این موارد باعث شد تا ایرانیان به حضرت علی(ع) گرایش پیدا کنند. همچنانکه امام سجاد(ع) با خریدن و آزاد کردن تعداد زیادی از بردگان و بندگان غیر عرب، جمعیت زیادی از موالیان (که بسیاری از آنان ایرانی بودند) در مدینه ایجاد کرد که محب اهل بیت(ع) بودند.
- امام علی(ع) پس از به خلافت رسیدن، مرکز حکومت خود را از مدینه به کوفه تغییر داد که این مورد را می‌توان از عوامل مهم گرایش ایرانیان به تشیع و اهل بیت(ع) دانست.
- شهادت امام حسین(ع) نیز از عوامل مهم گرایش ایرانیان به مکتب اهل بیت(ع) و شیعه بود. پس از شهادت امام حسین(ع) دو قرائت از اسلام به وجود آمد: اسلام یزیدی و اسلام حسینی. بنی امیه با آن سابقه ظلم‌ها و اعمال تبعیض‌ها نمی‌توانست در قلوب ایرانیان جایی داشته باشد و به صورت طبیعی ایرانیان به سوی امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) گرایش پیدا کردند و بعدها در سقوط بنی امیه بیشترین کمک‌ها را نمودند. زیرا بنی عباس با شعار حمایت از آل محمد(ص) قیام کردند. اما بعد معلوم شد که این جریان نیز با جریان اهل بیت فاصله دارد.
- حضور برخی از شاگردان امام جعفر صادق(ع) و سایر ائمه(ع) در ایران و دعوت ایشان به مکتب اهل بیت(ع) باعث آشنایی بیشتر ایرانیان با مذهب اهل بیت گردید. به‌طوری که چندین شهر مانند قم، ری، سبزوار و اهواز در عصر ائمه، اکثریت قریب به اتفاق آنان شیعی‌مذهب بودند.
- از دیگر عوامل مهم، هجرت بسیاری از امام زادگان به جهت ظلم خلفای ستمگر اموی و عباسی به ایران بود. این افراد برای مخفی‌شدن در سراسر ایران پراکنده شدند. حضور حضرت معصومه(س) در قم، علی بن موسی(ع) معروف به شاه چراغ در شیراز و حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در ری، از دلایل مهم روی آوری مردم ایران به سمت تشیع است.
- آمدن امام رضا(ع) به خراسان در زمان حکومت مأمون خلیفه عباسی نیز به افزایش گرایش اهل‌بیتی و تشیع ایرانیان بسیار تأثیرگزار بود. یکی از دلایلی که مأمون می‌خواست امام رضا(ع) را ولیعهد کند، مقابله با عرب‌هایی بود که از برادرش امین حمایت می‌کردند. تحلیل وی این بود که با ولایتعهدی امام رضا(ع) هم ایرانیان شیعی را به سوی خود جذب خواهد کرد و هم شیعیان عرب؛ و این باعث تقویت قدرت وی و ضعف امین خواهد شد.
- آل بویه حکومتی شیعی بود که سهم بسزایی در آشکارسازی شیعه در ایران نمود.
- در دوره ایلخانان، سلطان محمد خدابنده برای نخستین بار به مذهب شیعه در ایران رسمیت داد و به نام امامان شیعه سکه زده و خطبه خواند. در این دوره حضور علامه حلی به مدت ۱۰ سال در ایران و آزادی وی در بیان احکام و مهارت او در فقه و کلام و نیز تلاش‌های خواجه نصیر الدین طوسی عامل دیگری در گسترش تشیع به شمار می‌آید.
آمار شیعیان ایران در عصر حاضر
جمعیت کل جمعیت مسلمانان جمعیت شیعیان درصد شیعیان سال
۶۵.۸۶۵.۳۰۲ ۹۵ درصد ۲۰۰۰
۶۶.۴۲۹.۲۸۴ ۶۵.۱۰۰.۶۹۸ ۵۹.۱۲۲.۰۶۲ ۸۹ درصد ۲۰۰۷
۶۹.۵۰۰.۰۰۰ بیش از ۹۸ درصد ۶۱.۹۲۴.۵۰۰ ۸۹ درصد ۲۰۰۸
۷۳.۷۷۷.۰۰۰ ۶۶ تا ۷۱ میلیون ۹۵ - ۹۰ درصد ۲۰۰۹
حکومت‌های مهم شیعی
علویان طبرستان
حکومت علویان در طبرستان (در شمال ایران) توسط زیدیان به سال ۲۵۰ هجری قمری شکل گرفت. علویان تا پیش از قرن ۴ هجری قمری برای حفظ قدرت خود با حکومت طاهریان و سامانیان پیکار می‌کردند و گاه شکست خورده اما پس از مدتی مناطق از دست داده خود را پس میگرفتند؛ اما آنان از قرن چهارم به بعد با حکومت آل بویه مصادف شده و اقتدار خود را از دست دادند؛ از این رو، گرچه حکومت آنان تا قرن دهم ادامه یافت، اما دیگر نتوانست به‌عنوان دولتی مستقل حکومت کند. پیدایش حکومت علویان طبرستان، منجر به اسلام آوردن ساکنان مناطق شمالی ایران شد.
آل بویه
آل بویه (۳۲۲-۴۴۸ق) حکومتی شیعی‌مذهب بود که در اوایل قرن چهارم از شمال ایران سربرآوردند و در حدود یک قرن و نیم بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام فرمان راندند. این حکومت، گرچه بغداد مرکز خلافت عباسیان را تسخیر کردند و خلیفه وقت، المستکفی بالله را سرنگون کردند؛ اما به عللی خلافت عباسیان را سرنگون نکردند. در عصر آل بویه تبلیغ مکتب اهل بیت(ع) بیش از پیش فراهم شد و کتب مهم شیعی مثل تهذیب، استبصار، کافی و من لایحضره الفقیه در این زمان تألیف شد. بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی و سید رضی توانستند در این عصر اسلام شیعی را به مردم معرفی نمایند.
صفویه
تأسیس حکومت صفویه و اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی و حضور و دعوت از علمای شیعه از سراسر جهان اسلام باعث شکل‌گیری دولتی شیعی‌مذهب و مقتدر در ایران شد. این موارد سبب شد تا در عصر صفویه پس از طی ۱۰ قرن، اسلام شیعی به صورت یک مکتب و مذهب فراگیر در این کشور معرفی شود.
جمهوری اسلامی
مردم ایران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ شمسی به رهبری امام خمینی علیه سلطنت پهلوی قیام کردند و نظام سیاسی جدیدی با قالب جمهوری اسلامی جایگزین نظام سلطنتی کردند. در همه‌پرسی ۱۲ فروردین ۱۳۵۸، با شرکت ۹۸.۲% کل واجدین شرایط رأی دادن، که بیش از ۹۷% آنان به جمهوری اسلامی رأی دادند، رسمیت یافت.
شهرهای مذهبی
قم
قم مهمترین شهر مذهبی ایران و از پایگاه‌های تشیع است. ورود اشعریان به قم باعث آبادانی آن گردید و از آنجا که آنان گرایش به اهل بیت داشتند، شهر قم از همان ابتدای تأسیس با تفکر شیعی درآمیخت. مهاجرت حضرت معصومه(س) و دفن وی در قم و به دنبال آن، مهاجرت دیگر امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد. تأسیس حوزه علمیه در این شهر بر شهرت شیعی آن افزود. امروزه می‌توان این شهر را بزرگترین پایگاه تشیع در جهان نامید که از آن، معارف شیعی به نقاط مختلف جهان گسترده می‌شود.
مشهد
مشهد شهری در شمال شرق ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر به علت وجود حرم امام رضا(ع) و حوزه علمیه مهمی که در این شهر است، از مراکز مهم تشیع در ایران به حساب می‌آید. این شهر مرکز حکومت افشاریه بوده است.
شیراز
شیراز از شهرهای کشور ایران است و به دلیل وجود مرقد احمد بن موسی(ع) معروف به شاهچراغ، برادر امام رضا(ع) در این شهر، نزد شیعیان ایران اهمیت دارد. شیراز محل حکومت سلسله زندیه بوده و آثار تاریخی فراوانی را از آن دوران در خود به یادگار دارد. مقبره سعدی و حافظ دو شاعر برجسته فارسی زبان در این شهر قرار دارند.
مراکز زیارتی
حرم امام رضا (ع)
پس از شهادت امام رضا(ع) توسط مأمون، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی (بقعه هارونیه) در روستای سناباد دفن کرد. امروزه حرم رضوی، در ایران و در شهر مشهد مقدس واقع است.
حرم حضرت معصومه(س)
حضرت معصومه (س) در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی بن خزرج از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و ایشان را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد. پس از مدت کوتاهی حضرت معصومه(س) وفات یافت و در محلی موسوم به باغ بابلان که اکنون روضه اوست به خاک سپرده شد. نخستین قبه بر قبر وی توسط زینب از زنان علویه ساخته شد و این بنا در زمان صفویه شکوه و جلالی یافت. نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه طهماسب اول است. امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است.
حرم حضرت عبدالعظیم
بنابر نقلی رحلت عبدالعظیم حسنی در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ق و در زمان امام هادی(ع) بوده است. آن چه درباره چگونگی رحلت عبدالعظیم حسنی آمده است، دو قول مرگ طبیعی و شهادت او را روایت کرده‌اند. بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید: فردا یکی از اولاد من در باغ سیب در منزل عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی آن باغ را خرید و وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، آرامگاه وی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» معروف است. شیخ صدوق در باب زیارت مرقد وی، روایتی را نقل می‌کند که فردی از اهالی ری بر امام هادی(ع) وارد شد و گفت: به زیارت سیدالشهدا مشرف شدم. امام فرمود: ثواب زیارت قبر عبدالعظیم که نزد شماست مانند کسی است که قبر حسین بن علی(ع) را زیارت کرده است.
حرم حضرت احمد بن موسی
بنابر نقلی پس از شهادت امام رضا(ع)، برادرش احمد به همراه نزدیکان خود راهی شیراز شد و در آنجا در جریان جنگ به شهادت رسید. قبر احمد بن موسی تا سیصد سال مخفی بود تا آنکه در زمان عضدالدوله دیلمی (۳۷۲ – ۳۳۸ق) و بنا بر قولی دیگر در زمان امیر مقرب‌الدین از وزرا و نزدیکان اتابک ابوبکر (۶۵۸ – ۶۵۳ق) آشکار شد. جنازه او را از روی انگشتر وی که نگینش به عبارت العزّه لله احمد بن موسی منقوش بود، شناختند.
حوزه‌های علمیه
حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم از مهمترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در نیمه نخست قرن دوم قمری تأسیس شد مهاجرت اشعریان در تأسیس آن تأثیرگذار بود. حوزه علمیه قم در قرن سوم و چهارم رونق فراوان یافت، اما با رونق حوزه‌های ری و بغداد در قرن پنجم، از شکوه آن کاسته شد. با حمله مغولان در سال ۶۲۱ حوزه قم روی به زوال نهاد. با ورود شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۰۰ش به قم حوزه علمیه جدیدی در قم تأسیس شد، با مهاجرت بروجردی، حوزه قم هم طراز معتبرترین حوزه آن عصر، یعنی حوزه نجف شد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران حوزه علمیه قم سامان بیشتری یافت. امروزه طلاب بسیاری از سراسر جهان در حوزه علمیه قم اشتغال به تحصیل دارند.
حوزه علمیه اصفهان
حوزه علمیه اصفهان پس از رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفویه در ایران و انتقال پایتخت به اصفهان شکل گرفت. عالمانی چون میرزاعبداللّه افندی، شیخ بهائی، محمد باقر سبزواری، محمد تقی مجلسی، محمدباقر مجلسی، آقاجمال خوانساری، آقاحسین خوانساری، سید ابوالحسن اصفهانی در این حوزه رشد و پرورش یافته‌اند.
حوزه علمیه ری
حوزه علمیه ری در نیمه دوم قرن سوم هجری در زمان مهاجرت علویان شکل گرفت. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی، و ابوالفتوح رازی از علمای به نام حوزه علمیه ری بودند.
حوزه علمیه مشهد
پس از حوزه علمیه قم، دومین مرکز حوزوی ایران است و هم اکنون بیش از چهل درس خارج و چهارصد درس سطوح عالی در آن برقرار است. مدیریت تمامی مدارس علمیۀ استانهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی با این حوزه است.
حوزه علمیه تهران
در زمان آقامحمد خان قاجار تأسیس شد. حوزه تهران حلقه واسط میان حوزه‌های اصلی آن عصر مانند نجف، کربلا، اصفهان و حوزه‌های فرعی شهرستانهای ایران بود. محمد حسن آشتیانی، حاج ملا علی کنی، شیخ فضل الله نوری، محمد تقی آملی، سید احمد خوانساری، محمد مهدی الهی قمشه ای و ابوالحسن شعرانی از علمای مشهور حوزه علمیه تهران بودند. حوزه علمیه تهران در مسائل سیاسی مثل نهضت تنباکو، جنبش مشروطه خواهی، مبارزه با اقدامات دین ستیزانه رضاشاه، نهضت ملی شدن نفت، قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی ایران نیز فعال بود. متاخرترین مرجع تقلید ساکن تهران آقا مجتبی تهرانی بود.
