حجت الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون در نشست تربیتی که در دفتر مقام معظم رهبری در قم برگزار شد، به نکاتی مهم پیرامون خواب فرزندان پرداخت که مشروح آن بدین شرح است:
یکی از عوامل مهم در تربیت، سبک زندگی است؛ یعنی اگر ما بتوانیم سبک زندگی فرزندانمان را بر اساس معیارهایی که اسلام عزیز بیان داشته تنظیم کنیم، بهتر می توانیم آنها را در مسیر تربیت دینی قرار دهیم؛ چون اسلام یک منظومه است و ما باید باور داشته باشیم که هر نکته ای که اسلام بیان می کند، حتما یک دلیلی در پشتوانه آن وجود دارد.
امروز موضوع خیلی مهم و مبتلابه در سبک زندگی با محوریت فرزندان را عرض میکنم و با شما به اشتراک میگذاریم به نحوی که خواهید دید تا حالا به موضو عی شاید به این سادگی از این زاویه نگاه نشده بوده و از طرفی بی توجهی به آن چقدر آسیب‌زاست.
موضوعی که عرض خواهیم کرد، موضوع مهم خواب و ارتباط آن با تربیت است.
سبک زندگی در تربیت بسیار مؤثر است. وقتی سخن از تربیت می‌شود باید روی سبک زندگی هم کار شود. یکی از مسائل مهم در سبک زندگی بحث نیازهای زیستی است. خواب و خوراک از این نیازهای زیستی به حساب می آیند.
بخش اول: پیامدهای اختلال خواب
- بداخلاقی
نه صرفا بچه ها، بلکه بزرگترها نیز وقتی ساعت خوابشان دیر می شود، آستانه تحملشان کم می شود. چنانچه وجود خانم ها ریحانه ای است و مثل گل هستند، بچه ها ریحانه‌ای‌تر بوده و جنسشان خیلی لطیف است. خیلی زود متأثر از عدم توجه به نیازهایشان می شوند؛ لذا بچه ای که اختلال در خواب دارد، اولین پیامد آن، بدخلقی است.
- پرخاشگری
علاوه بر بداخلاقی، گاهی پرخاشگر نیز می شوند، یعنی واکنش به اتفاقات بیرونی انجام می دهد. خوابش دیر شده، دارد مشق هم می نویسد، خواهرش به طور ناخواسته پای او را لگد می کند، بلند می شود یک واکنشی نشان میدهد.
الان هم این دعواها خیلی زیاد شده و ما می گوییم بخشی از دعواهای بچه ها طبیعی است، ولی یک بخشی از آن خیلی زیاد شده است. گاهی سلام و علیکشان هم شده لگد زدن به همدیگر! اصلا نمی تواند بنشیند. اینها علتی دارد که باید بررسی شود، یکی از علتها اختلال در خواب است.
- افسردگی
روایتی هست از امام باقرعلیه السلام، حضرت می فرمایند خواب ابتدای روز، افسردگی می آورد.
در روایت دیگر می فرمایند: خواب قبل از مغرب حماقت می آورد. یعنی قبل مغرب بخوابد و مغرب بیدار شود.
خواب خوب در طول روز، خواب قبل از اذان صبح است.
در روایتی می فرمایند خواب قبل از ظهر نعمت است. متأسفانه ما عمدتا قبل از ظهر نمی خوابیم. چه اینکه صبح تا دیر وقت خواب بودیم، طبیعتا قبل از ظهر خوابمان نمی برد، بعد فعالیت می کنیم دم مغرب می خوابیم!
- کاهش یادگیری
به یادگیری باید توجه ویژه داشت. یک بخشی از یادگیری در سیستم آموزشی کشور است، اما همه یادیگری آن نیست. بچه ها در لحظه به لحظه زندگیشان حتی قبل از مدرسه دارند یاد می گیرند.
بخشی از یادیگری در محیط روزمره زندگی محقق می گردد. همینطور که دارد زندگی می کند، یاد هم می گیرد؛ از تلویزیون، از والدین یا مثلا از خرید رفتن با پدرش.
بچه ای که کسالت از کم‌خوابی و بدخوابی دارد، نمی تواند هشیار عمل کند و این واقعا ظلم است.
- کاهش تمرکز و توجه
این مورد نیز آسیب فراگیری در نسل امروز ماست. مثلا می نشیند مطالعه کند، بعد از مطالعه سه خط، بلند می شود می رود!
کاهش تمرکز عوامل دیگر هم دارد اما یکی از عوامل همین اختلال خواب است. یا در مدرسه حواس بچه جمع نیست، مدام حواسش پرت می شود. یکی از دلائل همین خواب است.
- کاهش حافظه
مثلا به خانه می آید، یک مرتبه می بیند کیف مدرسه را نیاورده است! حافظه اش همراهی نمی کند که کیف را از خانه برده و باید به خانه برگرداند. حتی مشاهده شده با یک لنگه کفش برگشته خانه! هم تمرکز و توجه پایین است هم حافظه آن نظم لازم را ندارد که الان می خواهم برگردم خانه، کیفم، کفشم، لباسم، چادرم را بردارم. هم توجه و هم حافظه توأم با هم.
- کاهش قدرت تفکر
اگر بخواهم تعبیری به کار ببرم این است که عنان این بچه ها جلوتر از فکرشان است و مدام در کارهایشان خرابکاری می کنند؛ به این دلیل که پشتوانه کارهایش تحلیل و توجه نیست.
پدری می گفت هر کاری به بچه ام بسپارم باید انتظار این را داشت که خرابکاری کند. حتی در مواردی که به ذهن آدم نمی‌رسد که ممکن است در آن مورد خرابکاری پیش بیاید، باز خرابکاری می کند. این موارد از عدم تحلیل و توجه و تفکر حاصل می آید.
- کاهش سرعت عمل
مثلا تکالیف، کاردستی و سائر کارهایشان را در مدت بیشتری نسبت به سایر بچه‌ها انجام می‌دهند.
- کاهش قدرت تکلم
منظورشان را خوب نمی توانند برسانند. آدمی که خواب‌آلود است، می گویند پرت و پلا می گوید! این حالت شدید است.
بچه هایی که اختلال خواب دارند مانند افراد خواب آلود هستند که فقط پرت و پلای ضعیف تری دارند! معمولا خوب حرف می زند اما می بینید به طور غیر طبیعی گاهی اشتباهات و خطاهای کلامی بالایی دارد، این می تواند ناشی از اختلال خواب باشد.
- به‌هم‌ریختگی رفتاری
به تعبیری خودشان هم نمی دانند از لحاظ رفتاری چه می کنند. مثل آدمهای سردرگم.
از مدرسه می آید؛ میروم تکالیفم را انجام دهم، نه بروم ناهار بخورم! الان بروم اتاق، الان یک حمام بروم و.... قدرت تنظیم رفتاریشان کاهش پیدا میکند.
بخش دوم: راهکارهای کاربردی کردن سبک زندگی در تنظیم خواب
نکته اول: انواع اختلال
نیمی از کودکان اختلال خواب دارند. در مورد بیش‌فعالی میگوییم از هر پنج بچه یک نفر بیش‌فعال است؛ اما اختلال خواب شیوع بیشتری دارد؛ به نحوی که از هر دو بچه، یک نفر اقلا اختلال خواب دارد و اگر تدبیری برای این اختلال اندیشیده نشود، نمی توان از ظرفیت آنان به درستی استفاده کرد؛ به نحوی که همه بخش های زندگی بچه ها متأثر از این اختلال می شود.
اختلال به دو نحو است. اختلال موقت و اختلال دائمی.
اختلال موقت زمانی است که در هفته یکی دو مرتبه ساعت خواب نامنظم وجود داشته باشند و اختلال دائمی زمانی است که اکثر ایام هفته، بی نظمی در خواب وجود داشته باشد.
نکته دوم: میزان ساعت خواب مناسب
بچه ها از ۵ تا ۷ سالگی به ۱۰ ساعت خواب در شبانه روز نیاز دارند.
از ۷ تا ۱۲ سالگی ۹ ساعت و از ۱۲ تا ۲۰ سالگی ۸ ساعت خواب در شبانه روز مورد نیاز افراد می باشد و منظور صرفا خواب شبانه نیست.
وقتی می گوییم ده ساعت شبانه‌روز، یعنی اگر در بین روز یک ساعت خوابیده باشند، ۹ ساعت خواب شبانه برای او کافی است.
بچه هایی که در بدو تولد هستند، گاهی تا ۲۳-۲۲ ساعت در روز باید بخوابند؛ چون بخشی از رشدشان در خواب است. مثلا اگر روده بچه های نوزاد را ببینید مثل پوست نازک روی پیاز است.
این بچه باید بخوابد و بخشی از رشدش را در سال اول خصوصا در ماه های اول تجربه کند؛ لذاست که می بینید بچه هایی که در ماه های اول بد عنق هستند از رشد خوبی برخوردار نیستند و این بچه ها ممکن است حتی مریضی و مشکلات جسمی بیشتری داشته باشند.
اگر بخواهید بچه در ماه های اول، خواب خوبی داشته باشد، مادر باید بارداری خوبی داشته باشد.
مادران بچه هایی که در ماه های اول مشکلاتی پیدا می کنند، بارداری خوبی نداشتند؛ یا پرتنش است که از لحاظ روحی روانی است، یا مادر بیماری هایی می گیرد و به علل مختلف بارداری خوبی ندارد.
بچه باید در رحم سیر خوبی داشته باشد، وقتی متولد می شود با مراقبت های اولیه، ماه های اول خوبی هم در پی خواهند داشت.
نکته سوم: کاهش یا عدم تربیت‌پذیری
نتیجه اختلال خواب یا بدخوابی فرزندان، کاهش یا عدم تربیت‌پذیری است. شک نکنید بچه هایی که اختلال در خواب دارند، تربیتپذیریشان کاهش پیدا می کند. یک جایی می خواهید یک موضوع تربیتی به او بگویید نمی توانید.
نکته چهارم: شروع زمان خواب
این خیلی مهم است. درست است می گوییم بچه ها ۹ ساعت، ۱۰ ساعت باید بخوابند؛ ولی آیا هر زمان؟! مثلا الان جمعه است، ۱۲ شب بخوابد، ۹ صبح یا ۱۰ صبح بلند شود خوب است؟ می گوییم نه.
شروع و آغاز در خواب هم مهم است.
دلائل علمی این مطلب در کتاب آرامش طوفان ها ذکر شده که می توانید مراجعه کنید.
بهترین زمان برای آغاز خواب بین ۱۰-۹ شب است.
اختلال خواب یعنی چه؟ یعنی بچه ی شما به جای اینکه ساعت ۹ شب بخوابد، ۱۲ شب می خوابد. این بچه دچار اختلال خواب شده است. ممکن است به اندازه هم بخوابد، ولی قطعا روز بعد روی رفتارش مؤثر است. این مطلب دلایل جدی دارد.
می دانید برخی مکانیزم‌های بدن انسان با زمان روز و شب و ساعات روز و شب گره خورده است؛ مثلا شما می دانید که معمولا افراد باید بین ساعت دوازده تا یک شب در خواب عمیق باشند. خواب عمیق نیز اول خواب اتفاق نمی افتد، زمان می برد.
یکی از دلایل کم‌خونی این است که فعالیت مغز استخوان در خواب سنگین انجام می پذیرد.
در یک زمان خاص، معمولا می گویند بین یک تا سه نیمه شب این را انجام می دهد. خیلی از خانم‌ها در آن زمان هنوز به خواب عمیق نرفتند، چه اینکه دیر می خوابند؛ یعنی در سبک زندگیتان یک رخنه ایجاد شده که باید ترمیم شود.
بچه ها نیز چنین هستند. مثلا می بیند شب جمعه است، می گویند بیدار باش! چقدر بچه ها خصوصا جوانها تا دیروقت بیدار هستند.
برخی مادران میگویند بچه من اذان صبح می خوابد. تا صبح این سایت و آن سایت و این شبکه مجازی و آن شبکه.
جدای از آسیب هایی که رسانه دارد، آسیب خود این زمان خواب چقدر زیاد است.
بعد سؤال می شود چرا اینقدر سرطان زیاد شده، چرا اینقدر مشکلات زندگی زیاد شده، چرا حوصله ها کم شده، چرا ناامیدی ها افزایش پیدا کرده، چرا افسردگی ها زیاد شده و!.... خب به همین موارد نیز برمی‌گردد.
همیشه که متأثر از عوامل بیرونی نیست! مشکلات همیشه بوده است. اینکه آستانه تحمل کم شده به سبک زندگی برمی گردد که خودش دارای آفاتی است.
نکته پنجم: زمان بیدار شدن
همانطور که زمان خوابیدن مهم است، زمان بیدار شدن نیز مهم است. زمان بیدار شدن زمان طلایی می باشد. زمان طلایی یعنی سپری شدن مدت زمان مورد نیاز برای خواب. یعنی خواب باید یکپارچه صورت بگیرد. مثلا بچه من ساعت ۹ شب میخوابد. کلاس دوم ابتدایی است و ۹ ساعت خواب برای او کافی است. اگر این بچه ۹ شب میخوابد باید ۶ صبح بیدار شود.
ویژگی کودکان این است که سیر خواب باید برایشان تکمیل شود.
اگر بچه ای به جای ۹ ساعت، ۱۱ ساعت می خوابد نیز باید نگران او بود. اگر بچه ای خیلی میخوابد نیز عللی دارد.
نکته ششم: کیفیت خواب
خواب خوب چه برای کودکان چه بزرگسالان چهار مرحله دارد. اگر این چهار مرحله وجود ندارد باید خواب اصلاح گردد که مراکزی برای این امر اختصاص داده شده است.
خواب سبک:
۱۰% خواب، خواب سبک است. اصلا خوب نیست بچه ای برود در بسترش و خوابش نبرد و با خود کلنجار برود. خصوصا در بچه های نوجوان این آسیب ها مثل سم است که گاهی منجر به اختلالات جنسی در پسران می شود.
اگر شما از جنس خانمهایی هستید که خوابتان دائم سبک است و به اشاره ای بیدار می شوید، مشکل خواب دارید و باید به مشاور مراجعه کرد.
نیمه عمیق:
۵۰% خواب باید نیمه عمیق باشد.
عمیق:
۲۰% خواب باید عمیق باشد.
رؤیا:
۲۰% خواب، رؤیا یا خواب دیدن است. باز اگر از خانم هایی هستید که اصلا خواب نمی بینید معلوم است که خوابتان با کیفیت نیست.
بله ممکن است انسان صبح بیدار شود، به خاطر نیاورد چه خوابی دیده، ولی می داند خواب دیده است. این فرق می کند با کسی که می گوید من اصلا خواب نمی بینم.
معمولا کسانی که خواب نمی بینند معلوم نیست خوابشان هم عمیق شده باشد.
گاهی گفته می شود اگر چراغ سالن خانه روشن شود، در اتاق از خواب بیدار می شوم! این خیلی مشکل جدی ای است. این فرد قطعا به همسر و فرزندان، به عبادت و فعالیت های روزانه اش آسیب میزند و باید در پی اصلاح باشد.
برای همین است که ما برای تربیت فرزندانمان می گوییم باید تدابیری بیندیشیم.
بچه هایی که می خواهند به یک سبک زندگی عادت کنند، باید برنامه باشد.
مثلا برای خواب نباید یک دفعه اقدام کرد. تلویزیون روشن است، چراغ روشن است، صحبت می کنیم، می خندیم، یک دفعه میگوییم برویم بخوابیم!
شروع خواب باید مثل فرود یک هواپیما باشد. یعنی اوج گرفته شود، آرام آرام بیاید روی باند تا متوقف شود.
نکته هفتم: عدم لزوم خواب عصرگاهی
خواب عصرگاهی واجب و لازم نیست. برخی خانواده ها به نحوی روی این خواب اصرار دارند که گویا واجب است! نه واجب است نه مستحب.
خواب قیلوله خوب است؛ خواب قبل از ظهر مستحب است؛ اما هیچ توصیه ای به خواب عصرگاهی نشده است.
گاهی می گویند اگر عصر نخوابد، سر شب می خوابد! سر شب خوابیدن بهتر این است که به خواب شبانگاهی او آسیب برسد.
در بالا بیان شد که بهترین ساعت خواب، ۱۰-۹ شب است؛ قانون این است که خواب عصرگاهی باید هفت ساعت قبل از خواب شبانگاهی به اتمام رسیده باشد. بچه ای که می خواهد ساعت ۱۰ بخوابد، باید ساعت سه بعدازظهر، خواب عصرگاهی‌اش تمام شده باشد.
در پایان عرض می کنم که خیلی نسبت به خواب بچه ها دقت کنید.
نمی خواهم بگویم وسواس به خرج بدهید. فضای خانه را به گونه ای طراحی کنید که بچه ها به موقع بخوابند. البته شما نیاز به این مقدار خواب ندارید و شش هفت ساعت خواب برای شما کافی است. یعنی دو سه ساعت کمتر از بچه ها به خواب نیاز دارید.
