از امام علي (عليه‌السلام) روايت شده است: وقتي كه بسم الله الرحمن الرحيم بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) نازل شد، آن حضرت فرمود: اولين بار كه اين آيه بر حضرت آدم نازل شد فرمود: تا زماني كه فرزندان من اين آيه را قرائت كنند از عذاب (الهي) در امان خواهند بود.[1]

 

 

در کشف الاسرار میبدی آمده است: بسم الله نور دل دوستان است، آيينه جان عارفان است، چراغ سينه موحدان است، آسايش رنجوران و مرهم خستگان است، شفاي درد و طبيب بيمار دلان است.[2]

 

جابر بن عبد الله انصاري مي‌گويد: هنگامي كه بسم الله الرحمن الرحيم نازل شد، ابر به سوي مشرق گريخت و باد آرام گرفت و دريا طوفاني شد و حيوانات گوش فرا دادند و شيطان‌ها از آسمان رانده شدند و خداي متعال به عزت و جلالش سوگند ياد كرد كه بسم الله بر هر چه خوانده شد خداوند آن را با بركت گرداند.[3]

 

امام باقر (عليه‌السلام) فرمود: چون حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) متولد شد به سرعت رشد كرد تا آن جا كه در هفت ماهگي، مادرش دست او را گرفت و نزد معلم برد. در ابتداي تعليم، معلم گفت: بسم الله الرحمن الرحيم و عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) آن را تكرار كرد... .[4]

 

در كتاب تفسير فاتحة الكتاب در بحث مربوط به بسم الله الرحمن الرحيم از مفاتيح الغيب نقل شده است كه: يكي از خواص اسم الله جل جلاله اين است كه چون الف آن را حذف كنند لله باقي بماند و اين هم مختص خداي سبحان است لله الامر من قبل و من بعد[5] اگر لام اول لله را بيفكنند، له مي‌ماند، آن نيز مخصوص حق تعالي است، زيرا غير خدا مالكيت حقيقي ندارند له الملك و له الحمد[6] و اگر لام له را حذف كنند، آن نيز بر ذات او دلالت دارد، مانند هو در قل هو الله احد[7].[8]

 

پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: در بهشت شهري است به نام مدينة الرحمه كه بي نهايت زيباست، هر كه به آن رسيد از زحمت رست و به رحمت پيوست. در آن شهر خانه‌اي است به نام بيت الجلال كه درهاي بسيار دارد و كليد درهاي آن بسم الله الرحمن الرحيم است. چون بنده مؤمن بسم الله را با اخلاص بر زبان راند درها باز شود و از سوي خداوند ندا شود كه مُلك اين خانه و ولايت اين شهر را به تو سپرديم.[9]

 

بعضي گفته‌اند: خداي متعال سه هزار نام دارد، هزار نام مخصوص فرشتگان مقرب است كه آنان مي‌دانند؛ هزار نام مخصوص پيامبران و نهصد و نود و نه نام مربوط به امت‌هاست. خداي سبحان از آن سه هزار نام يك نام را براي خود برگزيده و هيچ ملك مقرب و نبي مرسلي از آن خبر ندارد و اين اسم را مخزون سر مكنون گويند.

از آن نهصد و نود و نه اسم كه سهم امت‌هاست سيصد اسم در تورات ذكر شده است و سيصد اسم در زبور و سيصد نام در انجيل و نود و نه اسم در قرآن و چون امت محمد (صلي الله عليه و آله) بهترين امت‌هاست خداوند مجموع معاني آن سه هزار نام را در سه اسم خود كه در بسم الله الرحمن الرحيم (= الله، رحمن، رحيم) وجود دارد به وديعت نهاده و هر يك را به معناي هزار اسم خود قرار داده و به امت اسلام ارزاني داشته تا هر بنده‌اي كه اين اسم و معناي آن‌ها را بداند چنان باشد كه تمامي نام‌هاي خداوند را خوانده و دانسته است.

دهندش ز هر خرمني خوشه‌اي

بيابد ز هر گوشه‌اي توشه‌اي[10]

 

شخصي به امام كاظم (عليه‌السلام) عرض كرد: كدام آيه در كتاب خداوند بزرگ تر است؟ حضرت فرمود: بسم الله الرحمن الرحيم[11]

 

عارفي وصيت كرد بسم الله الرحمن الرحيم را بر كفن او بنويسند پرسيدند: اين كار چه سودي دارد؟ گفت: چون قيامت بر پا شود و همه مردم از قبر برخيزند، گويم: پروردگارا! براي ما كتابي فرستادي و در عنوان و آغاز آن بسم الله الرحمن الرحيم ثبت كردي، امروز با عنوان كتاب خود با ما رفتار كن.[12]

 

خداوند صفات متعددي دارد ولي در تمام مواقع در كنار عبارت بسم الله ؛ الرحمن الرحيم را مي‌آورد و خود را با اين صفات ياد مي‌كند. و حال آن كه ممكن بود بگويد بسم الله العليم الحكيم، بسم الله الجبار المنتقم و همچنين ساير صفات.

نكته مطلب، در جلب قلوب مردم از راه رحمت است. براي جمع آوري مردم هيچ نيرويي بهتر از رحمت ـ كه موجد اميد است ـ نيست. مردم وقتي اميد پيدا كردند حركت مي‌كنند و اميد از راه رحمت و بشارت ميسر است. پيغمبري كه مي‌خواهد تمام طبقات مردم را جمع و آنان را اميدوار كند. بايد قدرتي در اختيار داشته باشد كه به وسيله آن در مردم روح اميد ايجاد كند. بشارت و رحمت بهترين ابزار براي ايجاد اميد است. از اين رو مي‌گويد: سبقت رحمته غضبه[13] فضل و رحمتش بر غضبش سبقت دارد.

آوردن رحمن و رحيم در بسم الله باعث اميدواري و تجمع مردم بر گرد پيغمبر است، از اين رو تمام مظاهر مختلف اسلام رحمت معرفي شده است، قرآن را هدي و رحمة للمؤمنين[14] رسول را و ما ارسلناك الا رحمة للعالمين[15] واشداء علي الكفار رحماءبينهم[16]برمي‌شمرد.[17]

 

يكي از مردم ژاپن كه به اسلام گرويد در بخشي از نامه‌اش مي‌نويسد: بسياري از مردم ما در ژاپن در واقعه هيروشيما و نابودي و مجروح و مقتول شدن هزاران انسان، حتي اديان خود را از دست دادند زيرا اين حمله وحشيانه از سوي كشوري به ما صورت گرفت كه از خدا و از مسيح و مذهب دم مي‌زد ـ يعني آمريكا ـ جمعي از در گذشتگان آن فاجعه از نزديكان خود من بودند لذا من از جنگ و خشونت نفرت دارم و به رحم و عدالت و احسان و ايمان به خداي رحيم و عادل كشش دارم... براي من بيان شد كه نخستين آيه‌اي كه بر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) نازل شد، بسم الله الرحمن الرحيم است كه در آن دو بار از رحمت خداوند سخن به ميان آمده است و يكصد و چهارده بار در قرآن تكرار گرديده و هر مسلماني علاوه بر ضرورت قرائت آن در نمازهايش قبل از شروع هر كار بايد بسم الله الرحمن الرحيم بگويد... و من براي همين امور حياتي مسلمان شده‌ام.[18]

 

عبد الله بن يحيي مي‌گويد: به محضر امام علي (عليه‌السلام) مشرف شدم و هنگامي كه خواستم بر روي تخت بنشينم پايه آن شكست و بر زمين افتادم و سرم آسيب ديد.

حضرت امام علي (عليه‌السلام) فرمود: شكر خداوندي را كه كفاره گناهان شيعيان ما را در دنيا قرار داد تا همين جا پاك شوند. عبد الله مي‌‌گويد: عرض كردم: چه گناهي كرده‌ام كه شكسته شدن سرم كفاره آن باشد؟ حضرت فرمود: وقتي كه نشستي بسم الله نگفتي.[19]

 

در كتاب آيه شريفه بسمله در فرهنگ اسلامي آمده است: محققان و مفسران علوم قرآني براي اثبات اين نكته كه كلمه جلاله الله همانا جامع ترين نام براي ذات احديت است، به دلايلي استناد كرده‌اند كه به چند نمونه آن اكتفا مي‌شود:

1ـ اسماي ديگر الهي غالبا به عنوان صفت براي كلمه جلاله الله به كار مي‌رود بدون آن كه كلمه جلاله الله به عنوان صفت براي ديگر اسماي الهي واقع شود به عنوان مثال صحيح است گفته شود: الله العالم ولي نمي‌توان گفت: العالم الله لذا در قرآن مي‌خوانيم

ان الله سميع عليم و نمي‌خوانيم: ان سميعا عليما الله و....

2ـ توصيف قدرت مطلقه حاكم بر نظام هستي با عنوان الله مخصوص مسلمانان جهان است و مذاهب ديگر از معبود حقيقي مسلمانان با همين نام ياد مي‌كنند نه اسماي ديگر الهي.

3ـ در مقام ابراز شهادتين و قبول اسلام و بيان توحيد و يگانه پرستي بايد گفت: اشهد ان لا اله الا الله و نمي‌توان گفت: اشهد ان لا اله الا العليم يا الا الخالق، الا الرازق و....

4ـ تبادر ذهني. آدمي اصولا با شنيدن لفظ جلاله بدون قرينه شدن لفظ ديگري به ياد معبود و معشوق حقيقي مي‌افتد. پس يك مسلمان با ذكر لفظ جلاله الله گويي تمامي اسما و صفات حضرت حق (جل و جلاله) را بيان نموده است چون كه صد آمد نود هم پيش ماست.[20]

 

بسم الله الرحمن الرحيم: به نام او كه زبان‌ها گويا شده به نام او، جان‌‌ها شيدا شده به نام او، بيگانه آشنا شده به نام او، زشت‌ها زيبا شده به نام او، كارهاهويدا شده به نام او، راه‌ها پيدا شده به نام او. به نام او كه چشم‌ها گريان به نام او، دل‌هاي عارفان سوزان به نام او، سرهاي والهان خروشان به نام او، تن‌هاي عاشقان پيچان به نام او.[21]

 

يكي از عارفان گفته است: هر كه مشكلي دارد و از تدبير و حل آن عاجز است در روز جمعه پس از اداي نماز عصر هيچ ذكري نخواند و با حضور قلب كامل دو نام رحمن و رحيم را ـ كه مخصوص خداي سبحان است ـ به صورت ندا تا غروب آفتاب تكرار كند و پس از ان سر به سجده بگذارد و حاجتي كه دارد از خداوند بخواهد، البته بر آورده شود.[22]

 

قيصر روم به سر دردي شديد مبتلا شده بود كه تمام پزشكان از درمان او عاجز ماندند. نامه‌اي به محضر اميرمؤمنان علي (عليه‌السلام) نوشت و گزارش حال خود را به آن حضرت عرض كرد.

امام علي (عليه‌السلام) كلاهي را نزد وي فرستاد و فرمود: آن را بر سر نهد تا شفا يابد. قيصر چون آن را بر سر گذاشت فورا شفا يافت و بسيار تعجب كرد. دستور دارد آن كلاه را بشكافند و ببينند داخلش چيست.

وقتي كه آن را شكافتند كاغذي در آن يافتند كه نوشته بود بسم الله الرحمن الرحيم قيصر روم دريافت كه شفاي او از بركت بسم الله بود و براي همين مسلمان شد.[23]

 

امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: پيش از اسلام، مردم در آغاز نامه‌هاي خود مي‌نوشتند بسمك اللهم ـ پروردگارا! به نام تو ـ و چون آيه شريفه انه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم [24] نازل شد، از آن پس در ابتداي نامه مي‌نوشتند: بسم الله الرحمن الرحيم.[25]

* مرحوم علامه مامقاني رحمت الله عليه (متوفاي 1351ق) در كتاب سراج الشيعه في آداب الشريعه (ص 179 ـ 180) از نوشتن بسم الله به بهترين خط ممكن در صدر نامه‌ها به عنوان يك امر مستحبي ياد كرده است.[26]

 

درباره تفسير الرحمن الرحيم مي‌خوانيم كه: در آن اشاره‌اي است كه نعت‌‌هاي سرشار و پراكنده ـ در دو جهان ـ تماما از خداوند است و براي اوست رحمت همگاني دنيا و رحمت ويژه عالم آخرت.

در روايت آمده است كه: الرحمن همان (كسي) است كه به روزي بندگانش شديدا متمايل است و مواد روزيش را از آنان نبرد اگر چه آنان فرمانش نبرند. و علي (عليه‌السلام) فرمود (خداوند) رحيم است به بندگان مؤمن. و از رحمت اوست كه صد رحمت آفريد و از آن، رحمت واحدي در همه آفريدگان قرار داد و با آن رحمت واحد، مردم به يكديگر مهربان و دلسوزند.[27]

 

ادب ديني شروع كار با نام خدا، تنها ره آورد پيامبر خاتم (صلي الله عليه و آله) نيست، بلكه از طليعه نامه حضرت سليمان (علي نبينا و آله و عليه السلام) به ملكه سبأ بر مي‌آيد كه ساير پيامبران نيز كارها و مكتوبات خود را با كلمه طيبه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز مي‌كردند: قَالَتْ يَا أَيُّهَا المَلؤا إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ * إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ [28] و از روايات اهل بيت (عليهم السلام) استفاده مي‌شود كه همه كتب آسماني با مضمون اين كريمه آغاز شده است[29] و اين سيره مشترك همه پيامبران الهي بوده است و در نامه كريمانه حضرت سليمان (علي نبينا و آله و عليه السلام) نيز پس از نام خدا، دعوت به پذيرش توحيد مطرح شده است: أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَأْتُونِي مُسْلِمِينَ [30] و نبايد پنداشت كه در اين نامه توحيدي، سليمان پيامبر نام خود را بر نام خدا مقدم داشته است: إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ ؛ زيرا جمله نَّهُ مِن سُلَيْمَانَ ادامه سخن گزارشگر (ملكه سبأ) است، نه طليعه نامه حضرت سليمان.[31]،[32]

 

الف: اول سوره‌ها: چون بسم الله در ابتداي همه سوره‌ها يكي از آيات قرآن است، هنگام تلاوت از اول سوره‌ها، گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ واحب است. به جز سوره توبه (=برائت) كه بدون بسم الله نازل شده است و نبايد آن را در اول سوره برائت بخوانند.

ب: وسط سوره‌ها: در صورت شروع قرائت از وسط سوره‌ها، مي‌توان بدون بسم الله يا با بسم الله شروع كرد. هر چند خواندن بسم الله الرحمن الرحيم فضيلت و ثواب زيادي دارد، ولي در وسط سوره برائت بهتر است بدون بسم الله و تنها با اعوذ بالله خوانده شود تا نشانه‌اي باشد از اين كه در ابتداي سوره برائت بسم الله وجود ندارد.[33]

* كسي كه قرآن مي‌خواند از هر جاي قرآن باشد، (اول، وسط و يا آخر سوره) قبل از گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مستحب است بگويد: اعوذ بالله من الشيطان الرجيم

ـ پناه مي‌برم به خداوند از شيطان رانده شده ـ[34]

خداوند متعال در سوره نحل به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) مي‌فرمايد: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ [35] هنگامي كه قرآن مي‌خواني، از شر شيطان مطرود به خدا پناه بر

 

سؤال: چرا اعوذ بالله را بر بسم الله مقدم داشتند؟

پاسخ: اعوذ بالله مثل صابوني است كه با آن جامه‌هاي آلوده و چركين را پاك مي‌سازند؛ چون بنده عازم تلاوت‌ قرآن شود، دهان آلوده به نامشروعات باشد، چون اعوذ بالله گويد دهان و زبان او پاك شود و شايسته آن گردد كه كلام احدي را بر زبان گذراند.[36]

 

حضرت علي (عليه‌السلام) فرمود: من از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شنيدم كه فرمود: هر گاه به شدت در تنگنا قرار گرفتي و درمانده شدي بگو بسم الله الرحمن الرحيم و لاحول ولا قوة الا بالله العلي العظيم كه به بركت اين كلمات، بلاها و آفت‌ها از تو دور گردد و از آن‌ها مصون و محفوظ بماني.[37]

 

در كتاب تفسير فاتحة الكتاب در بحث مربوط به بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ و آمرزش الهي و مهرباني او آمده است: پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: روز قيامت بنده‌اي از اهل ايمان را حاضر كنند، به او خطاب شود اي بنده من! از نعمت من در معصيت استفاده كردي، هر چه نعمتم را بيشتر كردم تو بيش‌تر به گناه آلوده شدي.

بنده از خجالت معصيت سر به زير مي‌افكند. خطاب شود كه اي بنده من! سر بردار كه همان ساعت كه معصيت كردي تو را آمرزيدم.[38]

بنده‌اي ديگر را حاضر كنند كه به خاطر زيادي گناهانش سرافكنده است و از خجلت گناه در درگاه الهي مي‌گريد. به او خطاب شود: اي بنده من! آن روز كه گناه مي‌كردي و مي‌خنديدي تو را (رسوا و) شرمسار نساختم، امروز كه خجالت مي‌كشي و گناه نمي‌كني و زاري مي‌كني چگونه تو را عذاب كنم، گناهانت را بخشيدم و به تو رخصت ورود به بهشت دادم.[39]

 

روايت شده است: پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) آيه شريفه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قرائت كرد و آن را بيست بار تكرار نمود تا در معناهاي آن انديشه كند، و ابوذر مي‌گويد: رسول خدا يك شب اين آيه شريفه را تلاوت نمود و تكرار كرد: إِن تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِن تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [40]،[41] (گر آن‌ها را مجازات كني، بندگان تواند ـ و قادر به فرار از مجازات تو نيستند ـ؛ و اگر آنان را ببخشي، توانا و حكيمي.)

 

برخي از بزرگان گفته‌اند: افتتاح سوره‌هاي قرآن با بسم الله و آغاز شدن كتاب خداوند با سوره فاتحه و قرار گرفتن بسم الله در ابتداي اين سوره، دليل قاطع است بر وسعت رحمت خداوند. دقت در همين امر بهترين و مؤثرترين درمان درد نااميدي است. توجه به اين مسأله كه منشأ نزول قرآن همانا رحمت واسعه الهي است، مستلزم آن است كه رهروان حقيقت در قبول امتثال امر الهي تعجيل كنند و از اكراه و سستي بپرهيزند تا اميدشان قوي‌تر گردد و ايمان و يقين داشته باشند كه خداوند با قرار دادن بسم الله در آغاز قرآن و سوره فاتحه و توصيف ذات خود با رحمن و رحيم چگونه مي‌شود كه بر بندگان خود رحم نفرمايد.

آورده‌اند كه: سائلي بر در عمارتي با شكوه رسيد و چيزي خواست، بر خلاف انتظارش چيز كمي به او دادند. تبري آورد و خواست آن بارگاه را خراب كند. پرسيدند: چرا چنين مي‌كني؟ به صاحب عمارت گفت: يا خانه مطابق عطايت بساز و يا اين كه فراخور عمارت و درگاهت عطا كن. اين بخشش اندك با اين در بزرگ نمي‌سازد.[42]

 

وصيت پير

تمرين توحيد

فرمان نجات

روزي شیطان

شرط تأثير

تفسير ادبي و عرفاني

سيد آيات

دشمني تا كجا

نقش عقيده

بسمله

بهترين پناهگاه

پيامبران و بسم الله

درس‌هاي بسم الله

راه‌هاي نجات

پندي از پيامبر (صلي الله عليه و آله)

رمز شايستگي

حديث قدسي

الله

رحمن و رحيم

خطر خودبيني

راه هدايت

غذاي كامل

به نام او

نشانه‌هاي مؤمن

رحمن و رحيم

احكام فقهي

بسم الله و گذر از سختی های پس از مرگ

پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: كسي كه مشكل و اندوهي برايش پيش آيد و گرفتار شود و با اخلاص بسم الله الرحمن الرحيم گويد و به خداوند متعال توجه قلبي پيدا كند، يكي از دو چيز برايش حتمي است؛ يا در دنيا به حاجتش مي‌رسد و مشكلش حل مي‌شود و يا (پاداش او) نزد پروردگارش براي او آماده و ذخيره مي‌شود و آن چه نزد خداست برتر و براي اهل ايمان ماندگارتر است.[79]

 

خداي متعال به حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) وحي كرد: اي عيسي! من آيه امان را بر تو نازل كردم و آن بسم الله الرحمن الرحيم است، پس در شب و روز و در پنهان و آشكار و در نشستن و برخاستن و در خوردن و آشاميدن و در همه حالت‌هايت آن را قرائت كن و اين كار را بر خود لازم بدان.[80]

 

امير مؤمنان حضرت علي (عليه‌السلام) فرمود: من هرگز به تُخَمَه (دردي كه بر اثر خوراك سنگين ناگوار به انسان روي مي‌آورد) گرفتار نشده‌ام. پرسيدند: چرا؟ حضرت فرمود:

لقمه‌اي به سوي دهانم نبردم مگر آن‌كه نام خدا را بردم.[81]

 

آيت الله جوادي آملي در تفسير تسنيم در بحث مربوط به بسم الله الرحمن الرحيم مي‌فرمايد: آغاز كردن كار با نام خدا و ابتداي به اسم الله اشارتي لطيف و رمزگونه به لزوم حق بودن فعل و پاك بودن فاعل، يعني جمع بين حسن فعلي و حسن فاعلي دارد.

بنابراين، كاري را مي‌توان با نام خدا آغاز كرد كه هم حسن فعلي داشته باشد و هم حسن فاعلي؛ يعني، هم حق باشد و هم از قلب پاك و نيت خالص فاعل برخاسته باشد و اگر عملي فاقد هر دو حسن يا يكي از آن دو باشد، قابل شروع با نام خدا نيست و به مقصد نيز نمي‌رسد؛ زيرا كار باطل به باطل ختم مي‌شود.

پس براي منتهي شدن كار به مقصد اصيل خود كه حق است و مصونيت از نافرجامي كه آفت فعل است، بايد كار را با نام خدا و به حق آغاز كرد؛ از اين رو خداي سبحان مسئلت ورود صادقانه به كار و خروج پيروزمندانه از آن را به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) مي‌آموزد: أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ [82] انساني كه با نام خدا وارد كاري شد و در حدوث و بقاي آن نام را حفظ كرد، هرگز در بين راه نمي‌ماند: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ[83].[84]

 

مردي از اميرمؤمنان، علي (عليه‌السلام) پرسيد: مرا از معناي بسم اللهالرحمن الرحيم آگاه كن! حضرت فرمود: براستي وقتي كه كلمه الله را بر زبان آوردي، بزرگ‌ ترين نام (از نام‌هاي خدا) را گفته‌اي و آن اسمي است كه غير خدا شايسته نيست به آن ناميده شود و هيچ آفريده‌اي به اين نام خوانده نشده است.

شخص ديگري پرسيد: تفسير الله چيست؟ علي (عليه‌السلام) فرمود: الله همان كسي است كه همه آفريدگان، هنگام شدايد و نيازمندي‌ها و نااميدي‌ها و انقطاع از جميع مخلوقات، به سوي او واله و شيدايند. سپس فرمود: در آغاز هر مطلب كوچك و بزرگي بگوييد:

بسم الله الرحمن الرحيم كه در واقع چنين گفته‌ايد: بر اين كار از خداوند استعانت و ياري مي‌طلبم. خدايي كه پرستش غير او جايز نيست، خدايي كه دادرس است رحمن است، چون با توسعه روزي بر ما رحمت آورد، رحيم است بر ما (در دنيا و آخرت).[85]

 

يكي از شاگرادان شيخ مرتضي انصاري (رحمه الله) مي‌گويد: چون از مقدمات علوم فارغ شدم براي تكميل تحصيلات به نجف اشرف رفتم. در آن جا در مجلس درس شيخ حاضر شدم اما از مطالب درس هيچ نمي‌فهميدم. بسيار متأثر بودم و به حضرت علي (عليه‌السلام) متوسل شدم. شبي در خواب خدمت آن حضرت رسيدم و امام (عليه‌السلام) بسم الله الرحمن الرحيم را در گوشم قرائت كرد.

صبح چون در مجلس درس حاضر شدم، درس را فهميدم. كم كم جلو رفتم، پس از چند روز به جايي رسيدم كه در مجلس درس اظهار نظر مي‌كردم. روزي با استاد بزرگ، شيخ انصاري بسيار صحبت كردم و به بيانات او اشكال نمودم. آن روز پس از درس خدمت شيخ رسيدم. وي آهسته در گوشم فرمود: آن كس كه بسم الله را در گوش تو خوانده است تا ولاالضالين را در گوش من خوانده اين جمله را گفت و رفت. من از اين قضيه بسيار تعجب كردم و فهميدم كه شيخ داراي كرامت است، زيرا تا آن وقت به كسي اين مطلب (توسل به حضرت امير (عليه‌السلام) و ماجراي بسم الله) را نگفته بودم.[86]

 

در كتاب تفسير فاتحة الكتاب در بحث مربوط به بسم الله الرحمن الرحيم آمده است: در قرآن كريم هيچ يك از اسماي حسناي الهي به تعداد اسم جلاله الله تكرار نشده است. در مجموع آيات قرآن با آن چه در بسم الله الرحمن الرحيم است لفظ جلاله الله دو هزار و هشتصد و هفت بار[87] تكرار شده است. الله نام مقدسي است كه در همه زبان‌ها وجود دارد و در ميان همه طايفه‌ها مشهور است. كافر و مؤمن همه اين نام را مي‌دانند، ملحد اين اسم را مي‌شناسند، موافق و منافق آن را بر زبان مي‌آورند، صالح و فاسق، حق تعالي را بدين نام مي‌خوانند، وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ [88] (= و اگر از آنان بپرسي چه كسي آن‌ها را آفريده، قطعا مي‌گويند: خدا) هؤلاء شفعاؤنا عندالله[89](= مشركان مي‌گويند: اين‌ها شفيعان ما نزد خدا هستند) و مؤمنان معتقدند كرامتي كه به آنان مي‌رسد از الله است عند الله ثواب الدنيا و الآخرة[90] (= پاداش دنيا و آخرت نزد خداست) لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ [91](= براي آنان درجاتي (مهم) نزد پروردگارشان است؛ و براي آن‌ها آمرزش و روزي بي نقص و عيب است).

 

يكي از اهل توفيق هر روز هزار بار سوره اخلاص قل هو الله احد مي‌خواند اما بدون بسم الله الرحمن الرحيم. پس از مرگش او را در خواب ديدند و پرسيدند: خداوند با تو چه كرد؟ حالت چگونه است و كارت به كجا رسيد؟ گفت: هر يك بار كه سوره قل هو الله احد خوانده بودم ثواب آن را در بهشت برايم قصري بنا كرده بودند. اكنون كه قصرها را ديدم نمي‌پسندم چون ناقص است.

پرسيدند: چرا قصرها ناقص است؟ گفت: به اين دليل كه من در دنيا بسم الله الرحمن الرحيم را در آغاز سوره‌ها نمي‌خواندم.[92]

 

حضرت نوح (علي نبينا و آله و عليه السلام) در آن طوفان شديد و عجيب كه همه جا را آب فرا گرفته بود به خاطر استمداد از خداوند متعال و رسيدن به نجات، به يارانش دستور داد هنگام سوار شدن بر كشتي و در ساعت توقف آن نام خدا را بر زبان جاري كنند و در دل به ياد او باشند وَقَالَ ارْكَبُواْ فِيهَا بِسْمِ اللّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ [93] سر انجام، آنان از خطر در امان ماندند و به سلامت از كشتي پياده شدند و خداوند متعال لطف و بركاتش را بر آنان نازل فرمود: قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِّنَّا وَبَركَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَى أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَكَ [94]

*حضرت نوح (علي نبينا و آله و عليه السلام) هنگام سوار شدن بر كشتي گفت: بِسْمِ اللّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا و با نصف كلمه بسم الله الرحمن الرحيم نجات يافت، پس چگونه ممكن است كسي در تمام عمر خود بگويد بسم الله الرحمن الرحيم و از رحمت خداوند محروم شود.[95]

 

روايت شده است روز قيامت بنده را در پيشگاه الهي حاضر كنند و نامه عمل وي را كه پر از گناه است به دست چپش دهند، هنگام گرفتن نامه طبق عادتي كه در دنيا در وقت انجام كارها داشته است بسم الله مي‌گويد و نامه را مي‌گيرد و چون آن را مي‌گشايد مي‌بيند سفيد است و از گناهانش چيزي در آن نوشته نشده است.

مي‌گويد: در اين جا چيزي نوشته نيست تا بخوانم. فرشتگان گويند: در تمام اين نامه گناهان و اعمال زشت تو نوشته بود اما به بركت آن بسم الله الرحمن الرحيم كه بر زبان جاري كردي گناهانت از بين رفت و خداي مهربان تو را عفو نمود.[96]

 

بزرگان گفته‌اند: بنده سه حالت دارد:

1ـ نيست بود و به هستي احتياج داشت.

2ـ هست شد و به اسباب بقا محتاج است.

3ـ در قيامت به مغفرت نيازمند است. اين سه مطلب در سه اسم الله، رحمن و رحيم ـ بسم الله الرحمن الرحيم ـ آمده است.

اي فرزند آدم! الله اوست، انديشه كن كه چگونه تو را از عدم به وجود آورد. رحمن اوست، بنگر كه چگونه وسايل زندگاني تو را مهيا كرد. رحيم اوست، منتظر باش تا فرداي قيامت ببيني كه چگونه تو را در پناه عنايت خود در آورَد و پرده مغفرت بر گناهانت نهد.

اي فرزند آدم! به سه چيز محتاجي: به آفرينش و پرورش و آمرزش. معني الله اشارت است بر آفرينش در ابتدا به قدرت الله خالق كل شيء[97] مفهوم رحمن دليل است بر پرورش به دوام نعمت و ان ربكم الرحمن[98] مضمون رحيم خبر مي‌دهد از آمرزش در پايان با مژده رحمت نَبِّىءْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ [99].[100]

--------------------------------------------------------------------------------

[1] - اسرار الصلوة (ملكي تبريزي)، ص 226.

[2] - كشف الاسرار، ج 4، ص 9.

[3] - جامع الاخبار و الآثار (كتاب القرآن): ج 2، ص 75.

[4] - امالي صدوق (رحمه الله): ص 316، مجلس 52 ـ سفينة البحار، ج 1، ص 58 (بجد).

[5] - روم (30) آيه 4.

[6] - تغابن: (64) آيه 1.

[7] - اخلاص (112) آيه 1.

[8] - تفسير فاتحه الكتاب (با تعليق و تصحيح آشتياني) ص 54 ـ 55. نيز بنگريد به: منهاج النجاة في تفسير الصلوة، ج 1،ص 249 ـ 250.

[9] - كشف الاسرار و عدة الابرار، ج 9، ص 216.

[10] - تفسير فاتحة الكتاب (با تعليق و تصحيح آشتياني) ص 66 ـ 67.

[11] - رمز و راز بسم الله الرحمن الرحيم، ص 107، (البرهان، ج 1، ص 42).

[12] - منهج الصادقين، ج 1، ص 37.

[13] - دعاي جوشن كبير، مفاتيح الجنان، ص 148.

[14] - نمل (27) آيه 77.

[15] - انبياء (21) آيه 107.

[16] - فتح (48) آيه 29.

[17] - پيام حوزه، ش 23، ص 55 ـ 56 (تفسر سوره حمد، محمد تقي فلسفي).

[18] - آيه شريفه بسمله در فرهنگ اسلامي، ص 122.

[19] - فاتحة الكتاب (تفسير سوره حمد)، ص 47 ـ 48، البرهان في تفسير القرآن، ج 1، ص 45، (با توضيحات بيشتر).

[20] - آيه شريفه بسمله، در فرهنگ اسلامي، ص 64 ـ 65.

[21] - كشف الاسرار و عدة الابرار: ج 5، ص 298.

[22] - تفسير فاتحة الكتاب (با تعليق و تصحيح آشتياني): ص 76.

[23] - منهج الصادقين: ج 1، ص 38 ـ تفسير ابوالفتح، ج 1، ص 24.

[24] - نمل (27)، آيه 30.

[25] - سفينة البحار: ج 1، ص 663.

[26] - آيه شريفه بسمله در فرهنگ اسلامي، ص 20.

[27] - ر.ك: تفسير فاتحة الكتاب، ص 33 (علامه اميني رحمه الله).

[28] - نمل (27)، آيه 29 ـ 30 (ملكه سبا) گفت: اي اشرف! نامه پر ارزشي به سوي من افكنده شده * اين نامه از سليمان است و (آغاز آن) چنين مي‌باشد: به نام خداوند بخشنده مهربان.

[29] - بنگريد به: نور الثقلين، ج 1، ص 6.

[30] - نمل (27)، آيه 31، (توصيه من اين است كه نسبت به من برتري جويي نكنيد و به سوي من آييد در حالي كه تسليم حق هستيد).

[31] -شايسته است در مكاتبات رسمي حكومتي نيز ذكر مبدأ و مقصد (از...به...) پس از آيه كريمه بسم الله قرار گيرد.

[32] - تسنيم، ج 1، ص 298 ـ 299.

[33] - آشنايي با آداب تلاوت قرآن، ص 36.

[34] - همان، ص 30 ـ 31.

[35] - نحل (16)، آيه 98.

[36] - سيماي نماز در آثار آيت الله حسن زاده آملي، ص 131.

[37] - منهاج النجاة في تفسير الصلوة، ج 1، ص 236.

[38] - گفتني است كه اميد به مغفرت و رحمت الهي و شفاعت معصومان (عليهم السلام) نبايد سبب شد كه تا كسي به سوي گناه رود يا ترك گناهان را به تأخير اندازد. در اين جا ذكر داستاني است و آن اين كه عالم رباني مرحوم ياسري از علماي محترم تهران مي‌گفت: شاعري به نام حاجب شعري به اين مضمون سرود كه:

حاجب اگر معامله حشر با علي است

من ضامنم كه هر چه بخواهي گناه كن(!)

شب هنگام امير مؤمنان علي (عليه‌السلام) را در خواب ديد در حالي كه حضرت عصباني و خشمگين بود به او فرمود: شعر خوبي نگفتي! حاجب عرض كرد: چه بگويم؟ حضرت فرمود: شعرت را اين چنين اصلاح كن:

حاجب اگر معامله حشر با علي است

شرم از علي كن و كمتر گناه كن

تفسير نمونه، ج 13، ص 305

[39] - تفسير فاتحة الكتاب (با تعليق و تصحيح آشتياني) ص 70 ـ 71.

[40] - مائده (5) آيه 118.

[41] - محجة البيضاء، ج 2، ص 237 ـ 238.

[42] - منهاج النجاة في تفسير الصلوة، ج 1، ص 237.

[43] - توقيع: نامه‌ها را به مهر شاهي يا بزرگان آراستن. (فرهنگ اشتقاقي).

[44] - كشف الاسرار، ج 5، ص 164.

[45] - پيام حوزه، ش 23، ص 55، (تفسير سوره حمد، محمد تقي فلسفي).

[46] - منهج الصادقين: ج 1، ص 36 ـ تفسير ابوالفتوح، ج 1، ص 23.

[47] - كنز العمال: ج 1، ص 444، ح 1917.

[48] - تسنيم: ج 1، ص 303 ـ 304، (با تلخيص).

[49] - تفسير ادبي و عرفاني قرآن مجيد: ص 1 ـ 2.

[50] - تسنيم: ج 1، ص 307.

[51] - هزار و يك نكته (آيت الله حسن زاده آملي): ص 172 به نقل از: تفسير كبير فخر رازي، ج 1، ص 160، چاپ استانبول.

[52] - داستان‌هايي از زندگي علما، ج 1، ص 15 ـ 16.

[53] - شنايي با آداب تلاوت قرآن: ص 34 ـ معارف و معاريف، ج 3، ص 180، فرهنگ معين، (بسمله).

[54] - تفسير فاتحة الكتاب: (علامه اميني)، ص 145.

[55] - كشف الاسرار، ج 2، ص 403.

[56] - حتي روع كردن كار به نام خدا و محمد (صلي الله عليه و آله) ممنوع است. (اثبات الهداة، ج 7، ص 482).

[57] - كل شيء هالك إلا وجهه (قصص (28) آيه 88).

[58] - تفسير نور: ج 1، ص 15 ـ 17.

[59] - تفسير فاتحة الكتاب: (با تعليق و تصحيح آشتياني)، ص 68 ـ 69.

[60] - رمز و راز بسم الله الرحمن الرحيم: ص 43، (جامع الأخبار و الآثار، كتاب القرآن، ج 2، ص 89).

[61] - كشف الاسرار: ج 2، ص 711 ـ البصائر: ج 1، ص 231.

[62] - آداب الصلوة: ص 214.

[63] - مفاتيح الجنان: زيارت امين الله، ص 636.

[64] - تسنيم: ج 1، ص 279 و 309.

[65] - تفسير فاتحة الكتاب: (با تعليق و تصحيح آشتياني)، ص 60 ـ 61.

[66] - اصول كافي: ج 1، ص 416 ـ 417.

[67] - آثار الصادقين: ج 6، ص 160 و 162.

[68] - خصال شيخ صدوق: ص 205 ـ تفسير البصائر: ج 1، ص 231.

[69] - رَوح: راحت، آسايش، شادماني.

[70] - فتوح: حاصل شدن چيزي بي توقع آن.

[71] - بر نظام: منظم.

[72] - لطايفي از قرآن: (برگزيده از كشف الاسرار و عدة الابرار)، ص 154.

[73] - المواعظ العدديه: ص 166.

[74] - تسنيم: (تفسير قرآن كريم)، ج 1، ص 277.

[75] - حج (22): آيه 36.

[76] - انعام (6): آيه 121.

[77] - تسنيم: ج 1، ص 313 ـ 314.

[78] - كشف الاسرار و عدة الابرار: ج 9، ص 215.

[79] - بحارالانوار: ج 92، ص 245.

[80] - جامع الاخبار و الآثار (كتاب القرآن): ج 2، ص 634.

[81] - الثقلان في تفسير القرآن: ص 48.

[82] - اسراء (17) آيه 80.

[83] - طلاق: (65): آيه 2 ـ 3.

[84] - تسنيم: ج 1، ص 297.

[85] - تفسير فاتحة الكتاب: از امام حسن عسگري (عليه‌السلام) و پژوهشي پيرامون آن: ص 21 ـ 23.

[86] - داستان‌هايي از زندگي علما: ج 1، ص 116 ـ 117.

[87] - اين تعداد با آن چه برخي ديگر شمرده‌اند تفاوت دارد. طبق آن چه محمد فؤاد عبدالباقي در كتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم آورده است، لفظ جلاله الله 2697 بار در قرآن تكرار شده است و دكتر رشاد خليفه مصري مي‌گويند: نام مقدس الله 2698 مرتبه در قرآن آمده است، اما دكتر محمود روحاني صاحب اثر المعجم الاحصايي يا فرهنگ آماري كلمات قرآن مي‌گويد: با چندين بار شمارش مستقيم دريافتيم كه لفظ جلاله الله 2699 بار در قرآن تكرار شده است، براي بار دوم و سوم با شمارش صفحه به صفحه دو مصحفي كه لفظ جلاله الله را با رنگ قرمز و به طور كاملا مشخص چاپ كرده‌اند (كه يكي از آن‌ها طبع استانبول بود) و بالأخره بار چهارم با شمارش لفظ جلاله الله در دو قرآن خطي (موجود در كتابخانه آستان قدس رضوي) كه لفظ جلاله الله را با طلا نوشته‌اند به همان عدد 2699 دست يافتيم. (بنگريد به آيه شريفه بسمله در فرهنگ اسلامي ص 74 ـ 77).

[88] - زخرف (43): آيه 87.

[89] - يونس (10): آيه 18.

[90] - نساء (4): آيه 134.

[91] - انفال (8): آيه 4.

[92] - كشف الاسرار و عدة الابرار: ج 10، ص 78.

[93] - هود (11): آيه 41.

[94] - همان: آيه 48.

[95] - منهاج النجاة: ج 1، ص 236.

[96] - تفسير فاتحة الكتاب (با تعليق و تصحيح آشتياني): ص 74.

[97] - رعد (13): آيه 16.

[98] - طه (20): آيه 90.

[99] - حجر (15): آيه 49.

[100] - منهاج النجاة في تفسير الصلوة: ج 1، ص 234.