فجر یعنی سپیده دم و این سوره مکی است.
از آنرو که در آیه نخست به فجر یعنی سپیده دم سوگند یاد شده، این سوره فجر نام گرفته است.
در این سوره به سرگذشت و هلاکت قوم عاد و ثمود و نیز سرانجام فرعون اشاره می شود. آنچه در این سه گروه مشترک است داشتن قدرت ظاهری بالا، مقاومت و سرکشی در مقابل دعوت انبیاء، و طغیان در برابر خداست. هر یک از آنان در زمان خود از نظر قدرت دنیایی، به ظاهر نیرویی برتر بودند؛ مانند دولت های مستکبر در زمان ما. اما آنان همگی با عذاب الهی از میان رفتند و از صحنه هستی محو و نابود شدند.
در آیات 6 تا 14 می خوانیم:
آیا ندیدی که پروردگارت با عاد چه کرد؟ با (شهر) ارم، دارای (قصرها و بناهایی با) ستونهای بلند، که مانندش در هیچ سرزمینی ساخته نشده بود؟ و با ثمود که در دره، تخته سنگها را می بریدند؟ و با فرعون، صاحب میخ ها (که مردم را به چهارمیخ می کشید)؟
همانان که در شهرها به طغیان برداشتند و فساد فراوان در آنها به بار آوردند. (تا اینکه) پروردگارت تازیانه عذاب را پیاپی بر سرشان فرود آورد. همانا پروردگار تو سخت در کمین (ستمکاران) است.
سرگذشت این سه قوم به صورت خلاصه چنین است.
1 - عاد: قوم حضرت هود (علیه السلام) بودند و در سرزمین احقاف می زیستند. ارم نام شهری از آنان بود که آباد و بی نظیر و دارای قصرهای بلند و ستونهای کشیده بود. مردان آنان درشت هیکل و نیرومند و در عهد خود از سایر اقوام پیشرفته تر بودند. دارای شهرهایی آباد و زمین های حاصلخیز بودند و در بین سایر اقوام موقعیت و مقامی برتر داشتند. آنان به سبب انکار آیات پروردگار و عصیان و سرپیچی از دستورات پیامبرشان و اطاعت از جباران و مستکبران به طوفانی مهیب و وحشتناک که همان عذاب الهی بود، دچار شدند و همه از میان رفتند.
2 - ثمود: قومی بودند دارای باغ ها و چشمه ساران و زراعت ها و نخل ها. آنها کوه های سنگی را می شکافند و در دل آن، برای خویش مسکن می ساختند که در زمان خود، محکم ترین خانه ها بود.
خداوند پیامبرانی برای هدایت آنان فرستاد؛ اما آن قوم تکذیبشان کردند. از جمله حضرت صالح (علیه السلام) که معجزه او شتری بود که خداوند از دل سنگ برایشان خارج کرد، اما آن قوم شقی معجزه الهی را کشتند و پس از آن به عذاب الهی دچار گشته و نابود شدند.
3 - فرعون: که در این سوره با لقب ذی الاوتاد یعنی صاحب میخ ها آمده است. او هرگاه می خواست کسی را شکنجه دهد، دستور می داد آن شخص را روی زمین یا تخته ای بزرگ خوابانده و دست و پایش را می کشیدند، سپس با چهار عدد میخ بلند او را بر زمین یا آن تخته، میخکوب می کردند. آنگاه او را به حال خویش رها می کردند تا در اثر خونریزی و ضعف بمیرد.
سرانجام، خداوند فرعون و سپاهیانش را در نیل غرق کرد.
بدیهی است قهر و عذاب الهی اختصاص به عاد و ثمود و فرعون ندارد، بلکه همه طاغوتیان و قدرتهای استکباری را شامل می شود.
داستان سوره فجر
بحث روایتى (روایاتى درباره مراد از شفع و وتر، تسمیه فرعون به ذى الاءوتاد، آورده شدن جهنم، آمدن خدا، و ...)
در مجمع البیان در تفسیر آیه (و الشفع و الوتر) آمده که بعضى گفته اند منظور از شفع، خلق است، چون فرموده: (و خلقناکم ازواجا)، و منظور از کلمه (وتر)، خداى تعالى است، نقل از ابن عباس و عطیه عوفى و ابى صالح و مجاهد و این تفسیر روایت ابى سعید خدرى است، از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم. بعضى دیگر گفته اند شفع و وتر هر دو نمازند، بعضى شفع و بعضى وترند، و این روایت ابن حصین است، از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم.
بعضى دیگر گفته اند: شفع، روز عید قربان، و وتر، روز عرفه است، نقل از ابن عباس و عکرمه و ضحاک و (روایت جابر از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم هم همین را مى گوید) و علت اینکه روز عید را شفع خوانده اند این است که روز عرفه در حکم نظیر ندارد، چون هیچ روزى دیگر مثل آن روز وقوف در عرفات واجب نیست، ولى روز عید در حکم، که همان کوچ کردن است نظیر دارد. بعضى دیگر گفته اند شفع روز هشتم ذى الحجه یعنى روز ترویه است، و وتر روز عرفه است، و این معنا از امام باقر و از امام صادق (علیهما السلام) نقل شده.
مؤ لف: سه روایت اول را که صاحب مجمع البیان از طرق اهل سنت نقل کرده مى توان جمع کرد، و گفت منافاتى بین آنها نیست، چون هر سه در مقام یادآورى بعضى از مصادیق شفع و وتر بوده اند.
