علامه محمد تقی جعفری در مقدمه تفسیر نهج البلاغه به معرفی شخصیت حضرت علی (ع) از دیدگاه نمایندگان فرق و مذاهب غير اسلامى و اسلامی پرداخته اند.
يكم ابن سينا ( حسين بن عبد اللّه ) :
« و براى اين بود كه شريفترين انسان و عزيزترين انبياء و خاتم رسولان صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنين گفت با مركز حكمت و فلك حقيقت و خزانه عقل امير المؤمنين كه :
يا علىّ اذا رأيت النّاس يتقرّبون الى خالقهم بانواع البرّ تقرّب انت اليه بانواع العقل تسبقهم .
گفت : اى على ، چون مردمان در تكثر عبادت رنج برند ، تو در ادراك معقول رنج بر تا بر همه سبقت گيرى ، و اين چنين خطاب را جز چون او بزرگى راست نيامدى كه او در ميان خلق چنان بود كه معقول در ميان محسوس ، لاجرم چون با ديده بصيرت عقل مدرك اسرار گشت همه حقايق را دريافت و ديدن حكم داد و براى اين بود كه گفت : لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا ( اگر پرده برداشته شود ، بر يقين من افزوده نگردد ) . هيچ دولت آدمى را زيادت از ادراك معقول نيست ، بهشتى كه به حقيقت آرسته باشد به انواع زنجبيل و سلسبيل ادراك معقول است و دوزخ با عقاب و اشغال متابعت اشغال جسمانى است كه مردم در بند هوا افتند و در جحيم
خيال بمانند »
توضيحى در سه جمله ابن سينا
نخست به كلماتى كه درباره شخصيت على ( ع ) بكار برده است ، مينگريم :
اين كلمات عبارتند از :
1 مركز حكمت 2 فلك حقيقت 3 خزانه عقل . حكمت و عقل عالىترين وسائل رشد و كمال انسانى است كه بدون تحقق آنها هيچ انسانى در مسير رشد قرار نمىگيرد . اين حكمت و عقل هنگامى كه در روان آدمى در حدّ اعلاى خود به فعاليّت بپردازند ، وصول به حقيقت كه كمال نهايى انسانى است ، حتمى ميباشد .
جمله يكم
« و اين چنين خطاب را جز چون او بزرگى راست نيامدى كه او در ميان خلق چنان بود كه معقول در ميان محسوس » .
خطابى كه پيامبر اكرم ( ص ) به على ( ع ) فرمود درباره تعقل بود ، ابن سينا شايستگى چنان خطاب را به على ( ع ) منحصر مىكند ، زيرا تنها او است كه سخنان و كردارش بدون كمترين انحراف ، واقعيت را نشان مىدهد . وجود چنان عناصر حيرت انگيز از نظر عظمت ، مانند تقوا ، علم و معرفت ، فداكارى در راه دين ايدهآلش شجاعت در حدّ اعلا ، قدرت فوق العاده مالكيت او بر خويشتن ، احساسات بسيار رقيق ، خود را در حيات اجتماعى جزئى از انسان ديدن . . . و دهها عناصر از اين قبيل به مديريّت عقلانى بسيار والائى نيازمند است و به اتفاق همه صاحبنظران ملل اين مديريت در علىّ بن ابيطالب در حدّ اعلا وجود داشته است .
جمله دوم
« لاجرم چون با ديده بصيرت عقل مدرك اسرار گشت ، همه حقايق را دريافت و ديدن حكم داد و براى اين بود كه گفت : لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا ( اگر پرده برداشته شود ، بر يقين من افزوده نشود ) اگر كسى ساليان طولانى سر و كار جدّى با فلسفهها و همه گونه جهان بينىها نداشته باشد ، هرگز طعم اين جمله « ابن سينا » را نخواهد چشيد .
يك فيلسوف و يك دانشمند و حتى يك هنرمند صاحبنظر عميق در طول تاريخ شرق و غرب سراغ نداريم كه به دانستنىهاى خود ، با اعتقاد كامل بنگرد و از عهده پاسخ به همه سئوالاتى كه به اعماق معلومات او نفوذ مىكند ، برآيد .
اگر بخواهيم آن سئوالات را جمعآورى كنيم ، مجلدات متعددى را بايد براى اين كار اختصاص بدهيم و همچنين مجلدات ديگرى لازم است كه « نميدانم » هاى فلاسفه و دانشمندان را در آنها جمعآورى كنيم . در چنين جهان اسرارآميز و با اين محدوديت مغزهاى متفكرين ، « دريافتن همه حقايق و ديدن واقعيات » كه در باره على ( ع ) پذيرفته شده است ، يك موضوع معمولى نيست ، بلكه شگفتانگيز ترين مسئلهايست كه بشر سراغ دارد . با قطع نظر از ابن سينا ، فلاسفه و عرفاى كثيرى مسئله ديدن بىپرده واقعيات را درباره على ( ع ) قبول نمودهاند از آنجمله جلال الدين مولوى است كه مىگويد :
اى على كه جمله عقل و ديدهاى / شمّهاى وا گو از آنچه ديدهاى
دوم حسن بن يسار بصرى از مشهورترين فقها و دانشمندان قرن اول هجرى :
« علىّ بن ابيطالب ، ربانّى امت اسلامى و داراى عظمت و سابقه منحصر و نزديكى با پيامبر اكرم . او هرگز از امر الهى غفلت نورزيد ، و در راه دين هيچ ملامتى در او تأثير نداشت » .
توضيحى در جملات حسن بصرى
آگاهى و گرايش دائمى به امر الهى و نپذيرفتن هيچ ملامت و خواهش و تهديد در راه خدا دليل روشنى است بهمان مطالبى كه ابن سينا درباره واقع يابى بىپرده على بن ابيطالب بيان نمود . اين همان موضوع است كه جرج جرداق بعنوان مطلقيابى على مطرح كرد . و همان است كه جبران خليل جبران با مفهوم ارتباط با روح كلى تعبير نمود .
سوم ابن ابى الحديد شارح نهج البلاغه كه بتازگى در 20 مجلد تجديد چاپ شده است از مطلّعترين علماى تسنّن و متفكر در فلسفه و كلام و صاحبنظر در تاريخ اسلام :
« امتيازات انسانى على ( ع ) از لحاظ عظمت و جلال و شهرت در آن حدّ اعلا است كه شرح كردن و بحث و تفصيل دادن آنها ناروا و بيهوده است . . . من چه بگويم در حق مردى كه دشمنانش نتوانستند عظمتها و فضايل او را منكر شوند و همه آنان به برترى شخصيت او اعتراف نمودند .
تو خود ميدانى كه بنىاميّه زمامدارى اسلام را در شرق و غرب روى زمين بدست آوردند و با هر نوع حيلهگرى در خاموش ساختن نور او كوشيدند و هر گونه لعن و افترا را براى على در روى منابر ترويج نمودند هر كس كه او را مدح و توصيف مىكرد ، مورد تهديد قرار مىگرفت ، هر روايتى را كه فضيلت على را بازگو مىكرد ، ممنوع ساختند . حتى از نامگذارى كودكان به نام على جلوگيرى كردند . اين همه اقدامات و تقلاها جز ظهور عظمت و جلالت شخصيت على نتيجه اى نداد . . . در حقيقت اين همه نابكارى هاى بنىاميّه مانند پوشانيدن آفتاب با كف دست بود . . .
من چه بگويم درباره مردى كه همه فضيلتها به او منتهى مى شود و هر مكتب و هر گروهى خود را به او منسوب مى سازند . آرى او است رئيس همه فضيلتها . . . 1 « من چه بگويم درباره مردى كه اهل همه مذاهب غير اسلامى كه در جوامع اسلامى زندگى مى كنند [ و اطلاعى از شخصيت او دارند ] به او محبت مى ورزند و حتى فلاسفه اى كه از ملّت اسلامى نيستند ، او را تعظيم مينمايند . . . ما در مقدمه اين كتاب ( شرح نهج البلاغه ) نمونه اى از فضيلتهاى على ( ع ) را بدون اينكه قصد تكميل آنها را داشته باشيم ، متذكر شديم . و اگر بخواهيم اختصاصات و عظمتهاى او را بيان كنيم ، به كتابى مستقل به حجم همين كتاب ( شرح نهج البلاغه ) بلكه به مجلداتى بيش از اينها نيازمند مىباشيم . 2
توضيح جمله اى از ابن ابى الحديد
« هر مكتب و هر گروهى خود را به او منسوب مىسازند . . و حتى فلاسفهاى كه از ملت اسلامى نيستند او را تعظيم مىنمايند » اين انتساب و پيوستن به دو عامل بسيار مهم تكيه مىكند :
عامل يكم عظمت شخصيت على ( ع ) و صدق محض بودن و رهايى او از هر گونه تمايلات سرنگون كننده و آزادى او از همه زنجيرهاى خودخواهى و محيطى و تاريخى و سنّتهاى بىاساس قومى . همچنين محبوبيت انسانى فوق العاده او بعنوان نمونه كامل يك انسان الهى .
عامل دوم كه افراد فراوانى از درك آن ناتوان مىباشند : يك اصل اساسى است كه هر اندازه افق ديد يك شخصيت وسيعتر و در برگيرنده جنبههاى متنوع شئون بشرى بوده باشد ، بهمان اندازه مكتبها و گروهها بسوى او جذب مىشوند .
زيرا اصول و مبانى عالى عالم هستى و زندگى بشرى ، مانند آبحياتى است كه حدّاقل در مقام ادّعاء و يا اعتقاد ، سيراب كننده هر مكتب و ملّتى است ، بهمين جهت است كه هر شخصيتى كه نشان دهنده آن اصول و مبانى عالى بوده باشد ، تكيه گاه انسانهاى جهان بين و مكتبها و گروهها تلقى مىشود . بعنوان مثال :
ملاحظه اين مطلب كه قدرت بزرگترين عامل « خود محورى » است و قدرت باعث مىشود كه آدمى خود را مافوق قوانين و مقررات و حق و عدالت تلقى كند ،
براى هيچ انسان آگاهى پوشيده نيست . و با ديدن اين پديده كه منبع تمام دردهاى جوامع بشرى تلقى كردن قدرتمند خود را در مافوق حق و عدالت است ، اين اصل اساسى كه قدرت نبايد خود را مافوق عدالت و حق تلقى كند ، بعنوان حياتى ترين اصل و قاعده براى همه مكتبها و گروه هاى صاحبنظر در مسائل انسانى ثابت شده است .
بهمين جهت است كه وقتى كه مكتبها و عموم علاقمندان به زندگى عادلانه و هماهنگ انسانها ، اصل مزبور را در گفتار و كردار يك فرد ببينند ، قطعى است كه بطرف او جذب مىشوند .
على بن ابيطالب مردى است كه نه تنها در گفتار معمولى از اين اصل حياتى دفاع كرده است ، بلكه با بيان و استدلالهاى گوناگون همه ابعاد اصل مزبور را براى بشريت باز كرده است . حتّى تنها به باز كردن ابعاد اصل مزبور با اصطلاحات فلسفى و چهره حكيمانه قناعت ننموده ، سرتاسر زندگيش چه در پديدههاى جزئى و چه در مسير كلّى زندگى ، گرايش عاشقانه بآن اصل داشته تا جائى كه به جهت مراعات قانون منع « قصاص پيش از جنايت » حيات خود را از دست داده است . او با اينكه از سوء قصد ابن ملجم مرادى درباره او اطلاّع داشت او را زندانى نكرد و نكشت ، بلكه هر موقع كه او را مىديد اين شعر را مىخواند :
اريد حبائه و يريد قتلى / عذيرك من خليلك من مراد
در بعضى از تواريخ بجاى حبائه ( كه بمعناى بخشش است ) « حياته » آمده است كه بمعناى زندگى او است ترجمه شعر اينست : ( من زندگى [ يا بخشش به او را ] مىخواهم ، او مرگ مرا ، تو از يار مرادى عذر اين نيّت پليدش را بپرس . ) اى فرزند ابيطالب ، چرا فلاسفه و حكماء و مكتبهاى انسانى بتو عشق نورزند ؟
مگر تو نيستى كه يك عمر به انسانها عشق ورزيدى و سوختى ، كدام انسانها ؟
آنانكه نه تنها به تو عشق نورزيدند ، بلكه كوشش ترا در تحريك آنان بسوى كمال ، ناگوار تلقى مىكردند و از تو روى مى گرداندند و براه خود مى رفتند ، تو با دلى پرهيجان و ديدگانى پر از اشك سوزان بدنبال آنان نگريسته و ميگفتى فاين تذهبون آخر كجا مىرويد ؟ چرا از حق و عدالت گريزانيد ؟ آخر در انسان شدن چه ديديد كه با آن بمبارزه برخاستيد ؟ اى فرزند ابيطالب ، چرا معشوق هشياران در ميان مستان نباشى ؟
مگر تو نبودى كه عمرى در نجات دادن انسانها از درد « از خود بيگانگى » به تكاپو افتادى و رنجها كشيدى و دست از لذايذ دنيا برداشتى و از سرورى و زمامدارى جهانى بزرگ چشم پوشيدى .
مگر تو نبودى كه در راه آشنا ساختن انسانها با « من حقيقى » شان ، و تعهد فطرى كه درباره تكامل خويشتن داشتند ، كوششها كردى ، بلكه « خود » از دست رفته آنان را به خودشان برگردانى .
تاريخ كسى را جز تو سراغ ندارد كه براى آشنا ساختن انسانها ، با « من حقيقى » شان ، اينهمه جلال و جمال و ارزش در « من حقيقى » را نشان بدهد .
كدامين حكيم و فيلسوف و مكتب است كه بانسان و انسانيت مانند تو جدّى بنگرد ؟ آنان با همه اقتدار فكرى و صرف نيروهاى مغزى اگر هم جدّى بودن جهان هستى را اثبات مى كنند ، تا اهميت انسان را كه جزئى از آن است ، اثبات نمايند ، با اينحال اين اثبات و استدلال از حدود فعاليتهاى تعقّلى محض تجاوز نمى كند . حال آنكه تو جدى بودن جهان و موضوع انسان را همانگونه مى بينى كه خود جهان و انسان را . بهمين جهت است كه سرتاسر عالم هستى براى تو جلوه گاه عظمت الهى بود و انسان قلب اين جلوه گاه : آيا مى توان درباره جهان و انسان جدّى تر از اين نگريست كه هر جزئى از آن دو نشان دهنده خدا است ؟
آرى شايسته تست كه بگوئى : ما رايت شيئا الا و رايت اللّه معه ( در اين جهان چيزى را نديدم ، مگر اينكه خدا را با او ديدم ) .
چهارم جلال الدين محمد مولوى
معروف به « مولانا » ، يكى از بزرگترين عرفا و متفكران و حكماى تاريخ بشرى كه حقايق فراوانى را در جهان بينى و خدا شناسى و انسانشناسى در قالب شعرى آورده است . اين شخصيت كم نظير در هر مورد از كتاب مثنوى كه على ( ع ) را مطرح مى كند ، گويى با يك نور ملكوتى روبرو شده ، هيجانهاى عاشقانه اى از اعماق روحش سر بر مى كشد و در بى نهايت فرو مى رود . جملهاى از ابيات معروف او را مى آوريم :
از على آموز اخلاص عمل / شير حق را دان منزّه از دغل
در غزا بر پهلوانى دست يافت / زود شمشيرى برآورد و شتافت
او خدو انداخت بر روى على / افتخار هر نبى و هر ولى
او خدو انداخت بر رويى كه ماه / سجده آرد پيش او در سجدهگاه
در شجاعت شير ربّانيستى / در مروّت خود كه داند كيستى
اى على كه جمله عقل و ديدهاى / شمّهاى واگو از آنچه « ديدهاى »
تيغ حلمت جان ما را چاك كرد / آب علمت خاك ما را پاك كرد
باز گو دانم كه اين اسرار هوست / زانكه بىشمشير كشتن كار اوست
باز گو اى باز عرش خوش شكار / تا چه « ديدى » اين زمان از كردگار
چشم تو ادراك غيب آموخته / چشمهاى حاضران بر دوخته
از تو بر من تافت چون دارى نهان / ميفشانى نور چون مه بىزبان
چون تو بابى آن مدينه علم را / چون شعاعى آفتاب حلم را
باز باش اى باب بر جوياى باب / تا رسد از تو قشور اندر لباب
باز باش اى باب رحمت تا ابد / بارگاه ما له كفوا احد
گفت من تيغ از پى حق ميزنم / بنده حقّم نه مأمور تنم
شير حقم نيستم شير هوا / فعل من بر دين من باشد گوا
رخت خود را من زره برداشتم / غير حق را من عدم انگاشتم
من چو تيغم پر گهرهاى وصال / زنده گردانم نه كشته در قتال
سايه ام من ، كد خدايم آفتاب / حاجبم من نيستم او را حجاب
خون نپوشد گوهر تيغ مرا / باد از جا كى برد ميغ مرا 7
تا احب للّه آيد نام من / تا كه ابغض للّه آيد كام من
تا كه اعطى للّه آيد جود من / تا كه امسك للّه آيد بود من
بخل من للّه عطا للّه و بس / جمله للّه ام نيم من آن كس
و آنچه للّه مىكنم تقليد نيست / نيست تخييل و گمان جز « ديد » نيست
ز اجتهاد و از تحرّى رستهام / آستين بر دامن حق بستهام
گر همى پرّم « همى بينم » مطار / ور همى گردم « همى بينم » مدار
خنجر و شمشير شد ريحان من / مرگ من شد بزم و نرگسدان من
آنكه او تن را بدينسان پى كند / حرص ميرّى و خلافت كى كند
زان بظاهر كوشد اندر جاه و حكم / تا اميران را نمايد راه و حكم
تا بيارايد بهر تن جامه اى / تا نويسد او بهر كس نامهاى
تا اميرى را دهد جان دگر / تا دهد نخل خلافت را ثمر
گفت من تخم جفا ميكاشتم / من ترا نوعى دگر پنداشتم
حالا مى بينم :
تو ترازوى احد خو بوده اى / بل زبانه هر ترازو بودهاى
زين سبب پيغمبر با اجتهاد / نام خود و آن على مولا نهاد
گفت هر كاو را منم مولا و دوست / ابن عمّ من على مولاى اوست
كيست مولا آنكه آزادت كند / بند رقيّت ز پايت وا كند
چون به آزادى نبوت هادى است / مؤمنان را ز انبيا آزادى است
تفسير و توضيح ابيات مثنوى را به خود مطالعه كننده محترم واگذار ميكنيم .
پنجم محمد ابوالفضل ابراهيم
محقق بزرگ كه شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد را مورد تحقيق عالمانه قرار داده است : « در شخصيت پيشوا على بن ابيطالب ( ع ) آنقدر كمالات و عناصر پسنديده و عظمتهاى روحى و نورانيت تكاملى و شرافت عالى توأم با فطرت پاك و نفس محبوب خداوندى جمع شده است كه در هيچ يك از انسانهاى بزرگ ديده نمىشود . »
توضيحى در جمله اى از محمد ابو الفضل ابراهيم
شخصيت علىّ بن ابيطالب ( ع ) در نظر محقّق مزبور جامع همه امتيازات بزرگ انسانى است . تا حدى كه صراحتا مى توان گفت : امتياز شخصيت امير المؤمنين
در هيچ انسانى ديده نمىشود . اين مضمون مطابق جمله ايست كه از « شبلى شميل » مادّى معروف نقل كرديم :
« پيشوا على بزرگ بزرگان ، يگانه نسخه ايست كه نه شرق و نه غرب ، نه در گذشته و نه امروز ، نسخه اى مطابق اين اصل نديده است . »
ششم محمد عبده
بزرگترين روحانى و دانشمند عالم تسنن معاصر سيد جمال الدين اسدآبادى : « در هنگام مطالعه نهج البلاغه گاهى يك عقل نورانى را مىديدم كه شباهتى به مخلوق جسمانى نداشت اين عقل نورانى از گروه ارواح و مجردات الهى ( ملكوتيان ) جدا شده و بروح انسانى پيوسته و آن روح انسانى را از پوشاكهاى طبيعت تجريد نموده تا ملكوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و ديدار روشنترين انوار نايل ساخته است و با اين وصف شگفت انگيز ، پس از رهايى از عوارض طبيعت در عالم قدس آرميده است . و لحظات ديگرى صداى گوينده حكمت را مى شنيدم كه واقعيات صحيح را به پيشتازان و زمامداران گوشزد مى كرد و موقعيتهاى ترديد آميز را براى آنان نشان مى داد و از لغزشهاى اضطراب آور بر حذرشان مى داشت و آنان را به دقايق سياست و طرق كياست راهنمائى مى كرد و آنان را با مقام واقعى رياست آشنا مى ساخت و به عظمت تدبير و سرنوشت شايسته بالا مىبرد . »
توضيحى در جملات محمد عبده
جمله يكم
« در هنگام مطالعه نهج البلاغه گاهى يك عقل نورانى را ميديدم . . » نكته جالبى كه در اين جمله بايستى مورد دقت قرار بگيرد : « عقل نورانى » است .مسلم است كه عقل نظرى در قلمرو اختصاصى خود ، جز هدفگيرى و انتخاب وسيله كارى انجام نمى دهد .
اين فعاليت كارى باين ندارد كه آيا هدف در منطقه ارزشهاى عالى انسانى است ، يا تنها در منطقه سودجويى و خودخواهى است ؟ همچنين كارى با ماهيت وسيله ندارد كه آيا آن امور را كه بعنوان وسيله انتخاب مى كند و آنها را در راه هدف استخدام مى كند ، از نظر واقعيت و ارزش بالاتر از هدف منظور است يا پايينتر يا مساوى با آن ؟ عقل نظرى با هيچ يك از اين مسائل سرو كارى ندارد . چنانكه منطق صورى صحت و بطلان ماده قضايا را بعهده نمىگيرد ، بلكه تنها روش نتيجه گيرى را از مقدمات مفروضه تصحيح مى نمايد . بهمين جهت است كه عقل نظرى معمولى بايستى با راهنمايى وجدان رشد يافته و بوسيله قوانين تصفيه شده انسانى و الهى و گوياى واقعيات ، به فعاليت بپردازد . بدون اين راهنمايى :
عقل بند رهروان است اى پسر / آن رها كن ره عيان است اى پسر
با نظر به اين اختصاص عقل نظرى است كه محمد عبده كلمه « نورانى » را قيد عقل نموده ، گفته است : « يك عقل نورانى را مى ديدم » يعنى عقل راهنمائى شده بوسيله وجدان پاك الهى را مىديدم كه شباهتى به مخلوق جسمانى نداشت .
جمله دوم
« اين عقل نورانى از گروه ارواح و مجردات الهى ( ملكوتيان ) جدا شده و بروح انسانى پيوسته . . » اين همان مسئله تفسير معقول بر تكامل است كه برطرف كننده اشكالات وارده بر نزول و صعود روح انسانى است . اساس اين اشكال را ابن سينا در قصيده عينيه معروفش كه با مطلع زير شروع ميشود ، چنين گفته است :
هبطت اليك من المحلّ الأرفع / ورقاء ذات تغزّز و تمنّع
( روح مانند كبوتر داراى عزّت و مناعت طبع از مقام رفيع ارواح بسوى تو فرود آمده است . . . ) ابن سينا در اين ابيات مى پرسد : روح براى چه علتى از آن مقام والا به عالم ماديات فرود آمده است ؟
پاسخ معقولى كه به اين سئوال داده شده است ، اينست كه در مجراى تفاعلات مواد عالم طبيعت ، حيات بروز مىكند و با پيشرفت تكاملى حيات نفس بمعناى « خود » يا « من » را بوجود مى آورد . اين « خود » بوسيله نيروهاى عقلانى و وجدانى شروع به رشد و تكامل مى نمايد . با پيشرفت « من » در مجراى تكامل « من » آماده پذيرش پرتوهاى ملكوتى مى گردد و با پذيرش انوار ملكوتى تدريجا مبدل به روح انسانى الهى مىشود و آماده لقاء اللّه و رضوان اللّه در ايام اللّه مىگردد .
محمد عبده اين جريان تكاملى اعلا را در امير المؤمنين تشخيص داده و براى او چنين « شدن » هاى تكاملى ملكوتى را مىپذيرد .
جمله سوم
« صداى گوينده حكمت را مى شنيدم كه واقعيات صحيح را به پيشتازان و زمامداران گوشزد مى كرد و موقعيتهاى ترديدآميز و بدگمانى را براى آنان نشان مى داد و از لغزشهاى اضطراب آور بر حذرشان مى داشت و آنان را به دقايق سياست و طرق كياست راهنمايى مى كرد » .
اين همان فلسفه پايدار افلاطونى در مديريت اجتماعى است كه مى گفت متصديان شئون زندگى دسته جمعى بايستى حكماء بوده باشند تا مردم را با واقعيات صحيح راهنمائى و توجيه نمايند . و با اين روش است كه دو گروه پيشرو و پيرو از يكديگر وحشت و هراسى نخواهند داشت . توجّه شايستهاى كه محمد عبده در باره على ( ع ) نموده است ، اينست كه در تعبير خود كلمه « حكمت » را آورده است ، نه فلسفه را ، زيرا آنچه كه انسانها را رو به آرمانهاى تكاملى پيش مىبرد حكمت است ، نه فلسفه . تفاوت ميان حكمت و فلسفه ، تفاوت ميان فراگرفتن و « شدن » است .
فلسفه عبارت است از فراگيرى مسائل كلى دو قلمرو انسان و جهان ، بدون آنكه اين مسائل بطور حتم ، دگرگونى تكاملى در فراگيرنده بوجود بياورد . در صورتى كه حكمت عبارت است از فراگيرى مسائل كلّى دو قلمرو انسان و جهان و استخدام آن ، در « شدن » هاى تكاملى خود و ديگران . بدان جهت كه حكمت اين امتياز تكاملى را در بردارد ، لذا در قرآن مجيد در آيات فراوانى مورد عالىترين تمجيد و هدف بعثت پيامبران الهى معرفى نموده است . از آنجمله :
« كَما اَرْسَلْنا فيكُمْ رَسُولاً مِنْكُم يَتْلُوا عَلَيْكُم آياتِنا وَ يُزَكّيكُم وَ يُعَلِّمُكُمُ الكِتابَ وَ الحِكمَةَ » 1 ( چنانكه از شما پيامبرى براى شما فرستادم ، آيات ما را براى شما تلاوت كند و شما را تزكيه و پاك گرداند و كتاب و حكمت را براى شما تعليم بدهد ) .
اين مضمون در موارد زير آمده است :
البقرة آيه 129 و 231 و 251 و آل عمران آيه 48 و 81 و 164 و النساء آيه 54 و 113 و المائدة آيه 110 و النحل آيه 125 و الاسراء آيه 39 و ص آيه 20 و الزخرف آيه 63 و الجمعة آيه 2 ، آيات فوق علت بعثت پيامبران را تكامل انسانها بوسيله حكمت بيان نموده است .
نتيجه اداره امور بشرى چه در قلمرو فردى و چه در صحنههاى اجتماعى بدون حكمت ، همان است كه سرگذشت بشرى بخوبى نشان داده است كه چيزى جز تنازع در بقا نبوده است .
جمله چهارم
« و آنان ( پيشروان ) را به دقايق سياست و طرق كياست راهنمايى مى كرد و آنان را با مقام واقعى رياست آشنا مى ساخت . . » اين همان مضمون است كه « جلال الدين محمد مولوى » نيز در ابياتى كه از وى نقل كرده ايم ، بدان اشاره مى كند :
زان بظاهر كوشد اندر جاه و حكم / تا اميران را نمايد راه و حكم
تا بيارايد بهر تن جامه اى / تا نويسد او بهر كس نامهاى
تا اميرى را دهد جان دگر / تا دهد نخل خلافت را ثمر
با توجه كافى در اين مطلب كه محمد عبده و جلال الدين مولوى متذكر شده اند ، پاسخ آن اتّهامى كه هم مكتبان بنى اميّه به على بن ابيطالب ( ع ) وارد مى آورند كه على سياست نمى داند ، بخوبى روشن مى شود كه اگر منظور از مفهوم سياست مديريّت اصل تنازع در بقاء و متورم ساختن « خود طبيعى » و فدا كردن همه ارزشها بعنوان وسيله در راه هدف منظور است على ( ع ) اصول و قوانين چنين مديريت را مى دانست . بعنوان نمونه مختصر : پيش بينى او درباره حكمين و برداشتن قرآنها در سر نيزه ها و جريان زمامدارى و توضيحات منطقى او درباره حوادث دوران معاصرش ، بهترين دلايل بر اثبات فهم سياسى او بود ، ولى هرگز دست بآن نمى برد ، زيرا حكمت و تقوا و هدفدارى در زندگى و پاى بند بودن جدى به حق و عدالت ، طعم حياتى خود را به على ( ع ) چشانيده بود ، او خود بارها بهمين نكته اشاره كرده است كه « اگر تقوا نبود از سياستمدارترين مردم بودم » .
