ماه­های رجب، شعبان و رمضان از جمله ماه­های پرفضیلت و از نعمت­های الهی­ و فرصت مناسبی برای تقرب به خداوند، خودسازی، تقویت معنویت و کسب نیروی لازم برای فعالیت در طول سال است.

در روایات متعدد نیز بر اهمیت این سه ماه و لزوم  بهره­گیری از آنها تأکید شده است[1]. ماه رجب و شعبان مقدمه ورود به تالار ضیافت ماه رمضان است و برای متنعم شدن از سفره پر برکت ماه رمضان لازم است انسان در ماه رجب و  شعبان رابطه خود را با خداوند تقویت کند و قلبش را از آلودگی ها بزداید. [2]

از جمله راه­های تقویت معنویت و پیوند با خدا و کسب معرفت در ماه شعبان انس با ادعیه مخصوص این ماه است. یکی از ادعیه ماه شعبان صلوات شعبانیه است که از امام سجاد (ع) صادر شده است. این دعا شامل شش فقره است که با صلوات از هم جدا می­شوند و از این رو به صلوات شعبانیه نیز معروف است. استفاده مکرر از صلوات بر محمد و آل محمد در این دعا  نشان­دهندۀ اهمیت صلوات در هنگام راز و نیاز با خداوند و برکات و آثار آن است. در آیه‌ی 56 سوره احزاب خبر از صلوات خدا و ملائکه بر پیامبر، مقدمه­ای برای امری به مؤمنان است: صلوات بر پیامبر (ص) و تسلیم محض پیامبر شدن: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيما». البته در روایات متعدد شیعی و سنی آمده است که به هنگام صلوات بر پیامبر باید آل پیامبر را نیز افزود.[3]بر اهمیت و تأثیر صلوات در استجابت دعا نیز در روایات فراوانی تأکید شده است.^[4]

 پس از صلوات اول، پیامبر و اهل­بیت ایشان با چند تعبیر بسیار عمیق و ژرف که محور اصلی همۀ آنها پیوند با وحی است معرفی می­شوند.

«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ ، وَمَوضِعِ الرِّسالَةِ، وَمُخْتَلَفِ الْمَلائِكَةِ، وَمَعْدِنِ الْعِلْمِ ، وَأَهْلِ­بَيْتِ الْوَحْىِ». 

پس از صلوات دوم، پیامبر و آل ایشان به کشتی روان در اقیانوس­های عمیق تشبیه می­شوند که هر کس بدان درآید ایمنی می­یابد و هر که آن را رها کند غرق خواهد شد. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْكِ الْجارِيَةِ فِى اللُّجَجِ الْغامِرَةِ، يَأْمَنُ مَنْ رَكِبَها، وَيَغْرَقُ مَنْ تَرَكَهَا»؛ سپس به سه نوع موضع­گیری­ نسبت به مسیر و خط پیامبر و خاندانش اشاره شده است: «الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَالْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَاللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ». هر کس از آنها پیشی گیرد از دین خارج می­شود و کسی که در طی مسیر از آنها عقب بماند نابود می­شود و تنها راه رسیدن به مقصود، همراهی آنان است.

در صلوات سوم پیامبر و خاندانش به حصاری استوار و فرازمند تشبیه شده است که به هنگام گرفتاری می­توان بدان پناه برد و آن را ملجأ و مأوایی برای آرامش و سکونت قرار داد: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْكَهْفِ الْحَصِينِ، وَغِياثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَكِينِ، وَمَلْجَاَ الْهارِبِينَ، وَعِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِين»

در صلوات چهارم از خداوند درخواست می­شود که این صلوات سه ویژگی داشته باشد: صلواتی کثیر که هم مایۀ رضایت پیامبر و خاندانش باشد و هم  وسیله­ای برای ادای حق ایشان«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلاةً كَثِيرَةً تَكُونُ لَهُمْ رِضاً، وَ لِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ أَداءً وَقَضاءً بِحَوْلٍ مِنْكَ وَقُوَّةٍ يَا رَبَّ الْعالَمِينَ».

در فقرۀ پنجم بعد از ذکر سه توصیف «پاکی، نیکی و خوبی» برای پیامبر و اهل­بیت (ع)؛ به حقوق ایشان و وجوب اطاعت و ولایت آنها اشاره شده است.«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الطَّيِّبِينَ الْأَبْرارِ الْأَخْيارِ، الَّذِينَ أَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ، وَفَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَوِلايَتَهُمْ».

فقره ششم مفصل­ترین فقره دعاست و در آن علاوه بر صلوات، درخواست­های دیگری از خداوند بیان می­شود: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاعْمُرْ قَلْبِى بِطاعَتِكَ، وَلَا تُخْزِنِى بِمَعْصِيَتِكَ، وَارْزُقْنِى مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَيْهِ مِنْ رِزْقِكَ؛ بِما وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَنَشَرْتَ عَلَىَّ مِنْ عَدْلِكَ، وَأَحْيَيْتَنِى تَحْتَ ظِلِّكَ»

در این بخش سه درخواست اصلی وجود دارد: «وَاعْمُرْ قَلْبِى بِطاعَتِكَ، قلب مرا با اطاعت خودت زنده کن»؛ «وَلَا تُخْزِنِى بِمَعْصِيَتِكَ، با معصیت خودت مرا خوار مکن»، سومین درخواست داعی با مسأله مهم «رزق» پیوند دارد: «وَارْزُقْنِى مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَيْهِ مِنْ رِزْقِكَ، بِما وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَنَشَرْتَ عَلَىَّ مِنْ عَدْلِكَ، وَأَحْيَيْتَنِى تَحْتَ ظِلِّكَ؛ داعی از خداوند یاری می­خواهد تا با کسانی که دچار تنگی روزی هستند مواسات نماید.

در این درخواست بر چند نکته مهم تأکید شده است: نخست این که برخی از بندگان خداوند دچار «تنگی رزق» هستند و دیگر این که  انسان باید گشایش رزق خود را از فضل الهی بداند «وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ وَنَشَرْتَ عَلَىَّ مِنْ عَدْلِكَ، وَأَحْيَيْتَنِى تَحْتَ ظِلِّكَ»،اما رزق چیست و مواسات در رزق چه معنایی دارد ؟

رزق در لغت به معنى بخشش مستمر و متداوم است، اعم از مادّى یا معنوى؛ بنابراین، هر گونه بهره­اى را که خداوند نصیب بندگان مى­کند، از مواد غذائى، مسکن،  پوشاک، علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص، به همه اینها «رزق» گفته مى­­شود.[5]

وقتی که معنای رزق در این حد گسترده باشد پس مواسات به معنی همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همة امور است از کمک فکری تا کمک مالی و یاری جسمانی و آبروئی.[6] اگر هر مؤمنی مواسات را وظیفه خود بداند هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان و هم‌میهن و محروم را با دردها و محرومیت­ها و مشکلات خود تنها نمی­گذارد و دست یاری خود را از آنها دریغ نمی­کند[7].

اگرچه رزق معنای عامی دارد اما جنبۀ مادی آن بسیار اهمیت دارد و در آموزه­های دینی وظایف مالی نقش برجسته­ای در طی مراتب معنوی دارد. در آیات قرآن کریم به طور مکرر امر به اقامه نماز به همراه پرداخت زکات آمده است[8] و در احکام برخی از اعمال شرعی مانند روزه و حج کفاره مالی مطرح شده است.[9]

در این ایام که به دلیل شیوع کرونا بسیاری از اقشار جامعه دچار گرفتاری­های مالی شده­اند و در تأمین معاش با سختی دست و پنجه نرم می­کنند مقام معظم رهبری در بیانات نیمه شعبان با استناد به این بخش از صلوات شعبانیه توصیه کردند که رزمایش گسترده‌ای در کشور برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا آغاز شود. ایشان با اشاره به اینکه ماه شعبان مقدمه ورود به ماه رمضان به عنوان ماه انفاق است، این مواسات را از جلوه­های جامعه مهدوی و وسیله­ای برای ابراز ارادت به امام زمان نامیدند[10]. مواسات برای همه انسان­هایی که دارای وجدان و اخلاق و عاطفه انسانی هستند وظیفه­ای همگانی و جهانی، اما برای مسلمانان، غیر از وظیفه­ای اخلاقی و عاطفی یک وظیفه دینی است.[11]در روایات متعدد نیز به مواسات سفارش و مواسات نشانۀ مومن حقیقی و افضل اعمال شمرده شده است[12].

 در ادامة این فقرة دعا ماه شعبان ماه رسول خدا و آکنده از رحمت و رضوان الهی نامیده و به سیرۀ پیامبر در آن، یعنی تهجد شبانه و روزه اشاره شده است: «وَهذا شَهْرُ نَبِيِّكَ سَيِّدِ رُسُلِكَ شَعْبانُ الَّذِى حَفَفْتَهُ مِنْكَ بِالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ الَّذِى كانَ رَسُولُ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ يَدْأَبُ فِى صِيامِهِ وَقِيامِهِ فِى لَيالِيهِ وَأَيَّامِهِ بُخُوعاً لَكَ فِى إِكْرامِهِ وَ إِعْظامِهِ إِلى مَحَلِّ حِمامِهِ». دعا با درخواست یاری الهی برای پیروی از سنت پیامبر و نائل شدن به شفاعت آن حضرت و توفیق تبعیت از ایشان پایان می­یابد. اما اینها همه مقدمه­ای برای فرجامی خوش است یعنی ملاقات داعی با خداوند در روز قیامت در حالی که خداوند خشنود، گناهان بخشوده، رحمت و رضوان الهی حاصل و در جایگاه نیکان آرامش یافته است: «اللّهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَى الاسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فِيهِ، وَنَيْلِ الشَّفاعَةِ لَدَيْهِ، اللّهُمَّ وَاجْعَلْهُ لِى شَفِيعاً مُشَفَّعاً، وَطَرِيقاً إِلَيْكَ مَهْيَعاً، وَاجْعَلْنِى لَهُ مُتَّبِعاً حَتّى أَلْقاكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَنِّى راضِياً، وَعَنْ ذُنُوبِى غاضِياً، قَدْ أَوْجَبْتَ لِى مِنْكَ الرَّحْمَةَ وَالرِّضْوانَ، وَأَنْزَلْتَنِى دارَ الْقَرارِ وَمَحَلَّ الْأَخْيار».

نکتۀ شایان توجه در این فقره آن است که درخواست شفاعت پیامبر در میان دو دعا قرار گرفته است: یاری خواستن برای استنان به سنت پیامبر «اللّهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَى الاسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فِيه»ِ و تبعیت از آن حضرت «وَاجْعَلْنِى لَهُ مُتَّبِعاً» که نشان می­دهد شایستگیِ نیل به شفاعت منوط به عمل به سیرۀ پیامبر است.