مقدمه:
از جمله مسائل و موضوعاتی که باید درخصوص قیام و فرهنگ عاشورا مورد دقت و پژوهش قرار گیرد. جایگاه و نقش امام سجاد (علیه‌السلام) در احیاء و زنده نگهداشتن قیام عاشورا است. هیچ انسان منصف و محققی که با تاریخ اسلام آشنایی کامل دارد، تأثیر و نقش امام سجاد(علیه‌السلام) را در زنده نگه داشتن نهضت کربلا منکر نمی‌شود. امام سجاد(علیه‌السلام) حدود سی و پنج سال بعد از پدر بزرگوارش در قید حیات بود در این دوران سی و پنج ساله امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) کارهای بزرگی در جهت حفظ ارزش‌های اصیل اسلامی و زنده نگهداشتن آرمان‌های مقدس کربلا انجام دادند در این نوشتار به طور خلاصه به چند کار عمده حضرت در آن دوران اشاره می‌کنیم.
1-تبیین قیام عاشورا
اولین و مهمترین کار ونقشی که امام سجاد(علیه‌السلام) بعد از شهادت پدر بزرگوارش امام حسین(علیه‌السلام) انجام دادند، تبین و روشنگری و بیان مظلومیت امام حسین(علیه‌السلام) و نقش بر آب کردن برنامه‌های اسلام زدایی بنی‌امیه در زمان خود بوده است. در حالی که دستگاه خلافت نوعاً سعی می‌نمودند که بر اعمال ننگین و شیطانی خود وجه شرعی و دینی ببخشند امام سجاد(علیه‌السلام) با بیان و مشخص کردن ماهیت شیطانی و سفاک خلافت بنی‌امیه امت اسلامی را روح تازه بخشیدند، و مسلمانان را به خطای بزرگی که مرتکب شدند آگاه نمودند. «حضرت چهل سال با ديدگانى اشكبار و قلبى داغدار بر اين رويداد غمبار مىگريست و شبانه روزش به روزهدارى و شبزندهدارى مىگذشت! هنگامى كه غذا براى افطارش حاضر مىشد، از شهادتگاه پدر و شهيدان به خون خفته كربلا ياد مىكرد و مىفرمود: آه از غم و اندوه! اى واى بر اين مصيبت! و زمزمه مىكرد و اشك مىريخت و اين جمله را بر زبان مىآورد كه: وا كربلاه! و نيز مىفرمود: «قتل ابن رسول اللَّه جائعا! قتل ابن رسول اللَّه عطشانا!» فرزند گرانمايه پيامبر گرسنه به شهادت رسيد! پسر پيامبر را با لب تشنه كشتند! و آنقدر مىگريست كه گريبان جامهاش اشك آلود مىگرديد!».[1]
2-تبین معارف غنی اسلامی در قالب دعا و نیایش
یکی از مسائلی که باعث شده امام حسین(علیه‌السلام) اقدام به قیام علیه دستگاه جور و ظلم نماید در خطر افتادن دین و معارف اسلامی غنی اسلامی بود. خلافت بنی‌امیه چهره‌ای غلط و غیر اسلامی را از دین به جامعه ارائه داده بودند بزرگان و سران بنی‌امیه به راحتی مرتکب فجیع‌ترین منکرات دینی و اجتماعی می‌شودند. آموزه‌های دینی را به سخره گرفته بودند. روح دین و معنویت از جامعه رخت بسته بود. بعد از شهادت ابا‌عبد الله الحسین (علیه‌السلام) این امام سجاد(علیه‌السلام) بود که با بیان معارف غنی و ارزشمند اسلامی در قالب دعا و نیایش حقیقت دین را برای امت اسلامی ترسیم می‌نمود. که بهترین یادگار امام سجاد(علیه‌السلام) در این خصوص کتاب گران سنگ صحیفه سجادیه است.
3-تربیت شاگرادان اثربخش در جامعه اسلامی
سومین نقش امام سجاد(علیه‌السلام) بعد از نهضت کربلا تربیت شاگران بزرگ برای اسلام بوده است. منابع تاریخی و حدیثی به چندین مورد از شاگردان برجسته امام سجاد(علیه‌السلام) اشاره کرده است، از جمله اینکه از شاگردان معروف امام می‌توان از این افراد نام برد:
۱. ابوحمزه ثمالی: نام او ثابت بن دینار و از نزدیک‌ترین اصحاب امام سجاد بود. او شیخ بزرگ شیعیان کوفه در عصر خویش بود. او هم از نظر علمی و هم از نظر معنوی در حد بالایی بود. از امام رضا (علیه‌السلام)نقل شده: «ابوحمزه ثمالی در زمان خودش مانند لقمان در عصر خویش بود». [2] او دعای سحرهای ماه رمضان معروف به دعای ابوحمزه ثمالی و همچنین «رساله حقوق» را از امام سجاد(علیه‌السلام) روایت کرده است. او پس از امام سجاد سالیان زیادی عمر کرد و محضر امام محمدباقر (علیه‌السلام)، امام صادق (علیه‌السلام) و امام کاظم (علیه‌السلام)را هم درک کردند.
۲. یحیی بن ام‌الطویل: از یاران پرشور و از نزدیکان خاص امام سجاد(علیه‌السلام)بود. او در کوفه و در عصر حکومت حجاج با صدای بلند در میان مردم می‌گفت: «هرکسی علی را سب کند، لعنت خدا بر او باد. ما از آن مروان و معبودهایی که غیر از خدا گرفته‌اند، بیزاریم». [3] حجاج به‌خاطر این اعتراضات و سخنان پرشور او را به شهادت رساند.
۳. سعید بن جبیر: وی از اصحاب سرشناس امام سجاد(علیه‌السلام) و از نظر علمی مورد قبول شیعه و سنی بود. احمد بن حنبل (یکی از امامان اهل‌سنت) معتقد بود، سعید در حالی کشته شد که همه مردم به دانش او محتاج بودند. [4] او بسیار خداترس و پرهیزکار بود و علاقه زیادی به قرائت قرآن داشت؛ به‌حدی که در ماه رمضان هر شب و در غیر ماه رمضان هر دو شب قرآن را ختم می‌کرد. [5] حجاج این مرد بزرگ را در سال ۹۵ هجری به شهادت رساند.
۴. سعید بن مسیب: از قدیمی‌ترین اصحاب امام سجاد (علیه‌السلام) و موصوف به فقه و تقوا بود. ابن حیان (از رجالیون اهل‌سنت) می‌نویسد: او در فقه، دین‌داری، عبادت، فضل و پارسایی سرآمد تابعین بود. [6] امام صادق(علیه‌السلام)در روایتی او را از ثقات علی بن الحسین(علیه‌السلام) معرفی کرده است.
۵. ابو خالد کابلی: او در ابتدا به امامت محمد بن حنیفه معتقد بود، و با اعتراف محمد توانست امام حقیقی را بشناسد [7]و بعد از آن در زمره حواریین امام سجاد(علیه‌السلام) قرار گرفت. امام صادق(علیه‌السلام)او را هم از ثقات امام سجاد (علیه‌السلام)معرفی کرده است. [8]
سخن‌آخر
هر چند همیشه امامان معصوم(علیه‌السلام) از طرف دنیا پرستان و حکومت‌های طاغوتی زمان خود تحت شدید‌ترین تهدیدات و فشارهای گوناگون سیاسی، اجتماعی، نظامی بودند ولی با این حال این اسوه‌های تقوا و یکتاپرستی هیچ‌گاه از رسالت هدایت و راهنمایی پیروان خود دست برنداشته و با روش‌های گوناگونی حقیقت را برای آنان روشن می‌نمودند. از جمله اینکه امام سجاد(علیه‌السلام) در جامعه بحران زده زمان خود با متوسل شدن به دعا و نیایش زیباترین و با ارزش‌ترین معارف را در اختیار امت اسلامی قرار دادند.
____________________
پی‌نوشت:
[1]. در سوگ امير آزادى ( ترجمه مثير الأحزان )، ص373.
[2]. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، (رجال کشی)، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم:مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۴ ه، ج ۲، ص ۴۵۸.
[3]. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف: مکتبة الحیدریة، بی‌تا، ج ۳، ص ۳۱۲.
[4]. عزیزی، حسین و دیگران، راویان مشترک، قم: بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش، ج ۱ ص ۳۹۶.
[5]. همان، ص ۳۹۵.
[6]. همان، ص ۴۰۶.
[7]. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، (رجال کشی)، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم:مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۴ ه، ج ۱، ص ۳۳۶.
[8]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران:دارلکتب الاسلامیه، چاپ ۳، ۱۳۸۸ ق، ج ۱، ص ۴۷۲.
