مسجد جامع یزد بنایی تاریخی با بیش از 900 سال قدمت از زیباترین مساجد جامع کشور و یکی از باشكوه ترين بناهاي معماری و تاریخی ایران به شمار می رود. این مسجد در مدتي يكصد ساله و در سه دوره تاریخی ساخته شده است.

معماری این مسجد بسیار بزرگ به قدری منحصر به فرد و بی بدیل است که هر سال گردشگران بسیار زیادی از نقاط مختلف جهان به قصد بازدید از اين شکوه هنر و معماری به ایران و استان یزد سفر می کنند. در بسیاری از کشورها مسجد جامع یزد به عنوان نمادی از این استان و گاهي نمادی از ایران مطرح مي باشد .

این بنا در شمار نخستین بناهای عظیم و پرقدمت ايران به شمار می رود.

در کتب تاریخی یزد آمده است: "مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند و سنگ بنای آن توسط علاء الدوله گرشاسب نهاده شده است".

مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان "علاء الدوله کالنجار" ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار "سید رکن الدین محمد قاضی" است.

سردر رفیع و زیبای آن با 24 متر ارتفاع از دیگر ویژگی هاي منحصر به فرد مسجد جامع است.

اصیل‌ترین بخشهای هنر معماری بی نظیر ایرانی در گچ کاری‌، شبستان، صحن، گنبد، کاشی کاری و مناره های برافراشته آن جلوه گري مي نمايد .

زیباترین بخش این بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضای پیرامون آن دانست .

نمای ایوان بلند با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی همچنین گره چینی پوشانده شده است.

همچنين در زیر ایوان اصلی 110 اسماء مبارکه الهی به صورتی هماهنگ و کاملا فنی با استفاده از خط کوفی بنایی نقش بسته است.

این تزئینات با آجرهای ضربی و نقوش معلقی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی، مجموعه ای بدیع و خیره کننده بوجود آورده که هر بیننده ای را مجذوب مي سازد .

محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه،‌ مزین به انواع کاشی های معرق به سال 777 هجری همزمان با شبستان تابستانی ساخته شده و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب نقش بسته است.

گنبد مسجد بر روی فیلپوش های بزرگی قرارگرفته که با مقرنس های مزین به نقوش معقلی پوشیده شده اند. فاصله این فیلپوش ها نیز با کاربندی زیبایی که بر آنها با خطوط کوفی بنایی کلمات الله و محمد نقش بسته، کار شده است.

گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوسته پیوسته بوده و بر آن، نقش گل صابونکی معقلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقه آن عبارت "الملک الله" به خط کوفی تکرار شده است.

در زیر گنبد این مسجد بخشی قرار دارد که به آن تابستانه می‌گویند، این سردخانه دارای پنجره های آجری مشبک و در داخل این تابستانه محرابی قرار دارد که دارای کاشیکاری زیبایی است.

دو مناره مسجد که ارتقاع تقریبی آن از کف تا نوک بیش از 52 متر می باشد و دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال 1313 هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فرد آن حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب بينندگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها نیز دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع قابل تحسین تر مي باشد .

یکی از دو مناره سر در اصلی دارای دو مسیر حرکت مستقل است به گونه ای که اگر دو نفر همزمان از بالا و پایین درجهت مخالف حرکت نمایند یکدیگر را نخواهند دید.

دو گرم خانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای 48ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی های شش ضلعی و فیروزه ای رنگ است. در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد.

محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است. گرم خانه ضلع شرقی کاملا جدید و از احداث هیئت حامیان مسجد است. این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشی های خشتی و هفت رنگ تزیین یافته است.

مسجد جامع یزد در سال 1313 توسط وزارت فرهنگ و هنر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نمائي زيبا از مسجد جامع يزد در شب