یكى از مساجد متبرك و تاریخى مدینه، مسجد جمعه است و به مناسبت اینكه در محله بنوسالم قرار داشته، به نام «مسجد بنوسالم» نیز شناخته مى شود. این محله در كنار وادى رانوناء، یكى از وادى هاى مهم مدینه قرار داشته و به همین مناسبت، روزگارى این مسجد را «مسجد الوادى» مى نامیده اند. به علاوه، نام دیگر آن مسجد عاتكه مى باشد; نامى كه در قرن سوم رواج یافت. ابن شبّه با یادآورى خبر نماز خواندن پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آن، آن را مسجد عاتكه نامیده  است.

 

نامگذارى به «مسجدالجمعه» به این مناسبت است كه حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) پس از اقامت چند روزه در قبا، زمانى كه عازم بخش اصلى یثرب شدند، در اینجا نماز جمعه اقامه كردند. این نخستین نماز جمعه اى است كه به امامت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) برگزار شد. ابن اسحاق به صورت كلّى، بدون اشاره به مسجد، نوشته است كه حضرت نماز جمعه را در

 

وادى رانوناء خواندند. در برخى نقل ها آمده است كه مُصْعَب بن عُمَیر یا اسعدبن زراره، پیش از ورود رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به مدینه، با مسلمانان نماز جمعه خوانده است.

 

مسجد یاد شده، در شمال مسجد قبا، با فاصله اى حدود ششصد تا هشتصد متر قرار دارد و برخلاف مسجد قبا، تنها در اوقات نماز باز است.

 

این مسجد به مانند مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) از خشت و گِل ساخته شده بود و سقفى كوچك داشت. بعدها بازسازى شد و از سنگ بنا كردند و دیوار آن كوتاه; یعنى تا نصف قامت انسان بوده است. مساحت مسجد تا قرن هشتم بسیار كم بوده و در قرن نهم هجرى، بازسازى شده است. طول آن از شمال به جنوب 10 متر و عرض آن از شرق به غرب 25/8 متر بوده و شبستان مسقّفى هم براى آن ساخته شده است. در نقلى دیگر آمده است كه مسجد تا قبل از بناى نخست سعودى، مسجد كوچك با طول و عرض هشت در شش بوده است.

 

بازسازى نخست آن، توسط سید حسن شربتلى ـ از اشراف مدینه ـ كه این مسجد در میان باغهاى وى قرار داشت، انجام گرفت. اهمیت این مسجد سبب شد تا در سال 1412 ق. 

 

مورد توجه جدى دولت سعودى قرار گیرد و به شكل بسیار زیبایى در مساحت 1630 متر بازسازى شود.

 

خانه كلثوم بن هِدْم و سعد بن خَیْثمه

 

در منطقه قبا مكان هاى مختلفى وجود داشت كه پیوسته مورد توجه زائران بود. بسیارى از این مساجد به مرور زمان از میان رفته است.

 

پیش از بازسازى جدید مسجد قبا، دو مسجد كوچك در سمت قبله آن بوده است; نخست خانه كلثوم بن هِدْم و دوّم خانه سعدبن خیثمه كه هر دو در بازسازى جدید تخریب و جزو مسجد شده است. این دو خانه محل فرود آمدن رسول خدا(صلى الله علیه وآله) پس از هجرت و محل زندگى شمارى از مهاجرانِ نخست به مدینه بوده است.

 

سخاوى در قرن نهم نوشته است: درصحن مسجد، محل فرود آمدن ناقه رسول خدا(صلى الله علیه وآله)

 

درسمت قبله آن، خانه سعدبن خیثمه و كلثوم بن هدم و چاه اَریس در برابر آن قرار دارد.