این مذهب ، دومین مذهب اهل سنت از نظر قدمت و سومین آن از نگاه قلمرو است.
مؤسس این مذهب ، مالک بن انس اصبحی از طبقه سوم فقیهان تابعی مدینه است .
او حدود سالهای 90 تا 97 در شهر مدينه تولد یافت و در همانجا درگذشت. وي فقيهي عربي الاصل بود و بیشتر زندگانی خود را در مدینه سپری کرد .
جناب مالک ، در برابر خلفاي وقت ، سیاست آرامی را دنبال میکرد . او در برابر قیام نفس زکیه ـ سال (145 ه.ق) والی مدینه را به او بدگمان ساخت و او را مجازات کرد .
منصور بابت این رفتار والی که بی اطلاع او صورت یافته بود ، از مالک عذرخواهی نمود . همچنین هارون در سفر حج خود در سال 179 ه.ق. در آخرین سال عمر مالک ، از او دیدار به عمل آورد .
با این همه ، میتوان گفت که امام مالک از عباسیان ناخشنود بوده ، چنانکه همین ناخشنودی او سبب گرایش امویان اندلس به او گشت.
امام مالك از شاگردان امام جعفر صادق عليه السلام بود و فقه را نزد ايشان فرا گرفتند .
امام مالك درباره استاد خود مي فرمايند كه : "جعفر از يكى از اين سه خصلت خارج نبود: يا نماز ميخواند يا روزه ميداشت و يا قرآن تلاوت ميكرد".
و : "هيچ چشم و هيچ گوشى نديد و نشنيد و بر قلبى خطور نكرد كه انسانى از نظر علم و عبادت و پرهيزكارى برتر از جعفر بن محمّدالصادق عليه السلام باشد".
علاوه بر امام صادق (ع) ؛ ديگر اساتيد امام مالك عبارت بودند از : ربیعة بن فروخ ، ابن شهاب زهری ، نافع مولی عبدالله بن عمر بن هرمز و ابوالزناد .
جناب مالک ، در حدیث شناسی پیشگام بود. اثر مهم فقهی ايشان کتاب «الموطأ» است که به درخواست منصور به نگارش آن پرداخت. دیگر اثر او، «رسالة إلی الرشید» است.
مذهب فقهی مالک، به مثابه یک مدرسه فکری نبوده و اجتهاد فقهای آن فراتر از رأی ايشان نمیرود. مالکیان در باورهای اعتقادی خود پیرو مکتب اشعری هستند.
مذهب امام مالک پیش از ظهور مذهب شافعی، بر حجاز، مصر و سرزمین های آفریقایی اطراف آن، اندلس و سودان غلبه داشت و در بغداد هم حضور چشمگیری داشت تا آن که پس از سال 400 ه.ق. رو به افول نهاده و با ظهور مذهب شافعی در مصر، مذهب مالکی در آن به جایگاه دوم تنزل یافت، اما موقعیت خود در شرق آفریقا را از دست نداد.
امروزه مذهب مالکی در قسمت های شمالی آفریقا، الجزایر، تونس، در قسمتهای کوهستانی مصر، سودان، کویت، قطر، بحرین غلبه دارد و در فلسطین و عربستان هم ـ به ویژه منطقه احساء ـ به صورت محدودتر ادامه حیات میدهد.
فقهای مشهور در این مذهب عبارتند از:
- مالک بن انس اصبحی (امام المذهب) (م 179) صاحب المدونة الکبری به روایت سحنون.
- ابوقاسم، معروف به ابن جزی (م 741) نویسنده کتاب القوانین الفقهیه فی تلخیص مذهب المالکیة.
- احمد بن ادریس معروف به قرافی (م 684) صاحب الاحکام فی تمییز الفتاوی عن الاحکام و مؤلف الفروق این کتاب دارای چهار جزء است.
- ابراهیم بن محمد، معروف به ابن فرحون مؤلف تبصره الحکام، این کتاب در دو جزء تنظیم شده است.
- محمد بن محمد اندلسی قرناطی، معروف به ابن عاصم (م 829) مؤلف تحفة الحکام، که این کتاب هم دو جزء میباشد.
- ابوالحسن معروف به تسولی، مؤلف البهجة فی شرح التحفة بالتحفة.
- ابو عبدالله معروف به خطاب، صاحب مواهب الجلیل شرح سیدی خلیل. این کتاب شامل شش جزء میباشد.
- عبد الله معروف به خرشی (م 1101) صاحب شرح مختصر سیدی خلیل (م 767) . این کتاب دارای شش جز میباشد و عدوی (م 1189) حاشیه ای بر «مختصر» نوشته که با آن چاپ شده است.
- مواق، مولف التاج و الاکلیل لمختصری خلیل.
- علامه محمد بن احمد معروف به ابن رشد قرطبی (م 595) نویسنده بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، این کتاب بسیار جالب است و دو جزء را شامل میشود.
جناب مالک علاوه بر کتاب، سنت، فتاوی صحابه، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و استصحاب، عمل اهل مدینه را در زمره منابع دینی یاد کرده است .
امام مالک ، ظاهر قرآن را بر سنت مقدم میداشت . امام مالک لعن بر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را زشت شمرده و به اقوال صحابه نيز توجه داشت .
