چكيده

خواب و استراحت از بخشهاي اجتناب ناپذير حيات است. بدين لحاظ، براي ما انسانها شناخت چگونگي و آداب مربوط به خواب و استراحت بندگان برگزيده الهي، جالب، جذّاب و درسآموز است. درباره چگونگي و آداب خواب و استراحت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) روايات متعدد و متنوعي از طريق اهلبيت(عليهم السلام) و غير آنان نقل شده است. اين روايات را ميتوان در شش محور دسته بندي كرد:

زمان، مقدار، مكان، چگونگي خواب و استراحت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) و حالات قبل و بعد از آن. توجه بيش از پيش به سيره حضرات معصومان(عليهم السلام) در زندگي فردي و اجتماعي ايشان، كه حاوي نكات بسيار آموزنده و تربيتي است، همواره براي رهپويان و انسانهاي تشنه و شيفته كمال و سعادت، جذّاب و پر رمز و راز بوده است. باشد كه از اين خوان تحفه هائي برگيريم.

 

مقدّمه

خواب و استراحت يكي از بخشهاي اصلي و ضروري براي استمرار حيات طبيعي هر موجود زنده است. به دليل آنكه ما انسانها به صورت روزمرّه با چنين نيازي ارتباط داريم، شناخت چگونگي خواب و استراحت برترين شخصيت بشري، يعني پيامبر اعظم (صلي الله عليه وآله وسلم) هم جذّاب و هم درس آموز و راه گشاست. آن حضرت در اين زمينه نيز چون ديگر محورهاي حيات فردي و جمع ياش داراي آداب و اصولي بوده است. كشف و استخراج اين اصول نيازمند نگاه جامع و دقيق به روايات حاكي از سيره آن حضرت و نيز تحليل و جمع بندي آنهاست.

سيره نبوي (صلي الله عليه وآله وسلم) در اين خصوص را مي توان در شش عنوان پي گرفت كه در ذيل، به هر يك از آنها مي پردازيم:

1. زمان خواب و استراحت

تعيين زمان مناسب براي خواب، آثار جسمي و روحي فراواني به دنبال دارد. آنان كه همچون پيامبر اعظم (صلي الله عليه وآله وسلم) بخشي از شب را به عبادت و شب زنده داري اختصاص مي دهند، مي كوشند زمان خواب خود را به تأخير نيندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم براي بيداري در بخشي از شب را داشته باشد. اين مهم در سيره پيامبر اعظم (صلي الله عليه وآله وسلم) نيز به چشم مي خورد. بنابر روايت نقل شده از برخي همسران پيامبر، آن حضرت اول شب را براي خواب و استراحت خود برمي گزيد و بعد از مقداري استراحت برمي خاست و به تهجّد مشغول ميشد.1 اين رفتار، به ويژه با توجه به وجوب تهجّد و شب زنده داري بر آن حضرت، بيشتر قابل فهم و تحليل خواهد بود; چراكه توفيق تهجّد در نيمه و انتهاي شب در صورتي فراهم مي آيد كه اوايل شب براي استراحت انتخاب شود.

2. مقدار خواب و استراحت

بنابر آنچه از قرآن كريم و روايات قابل استنباط است، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) به مقدار اندكي در شب استراحت كرده و بخش بيشتر شب را به عبادت و تهجّد مشغول بود. اصولا خواب اندك، و پرهيز از پرخوابي جزء تعاليم اسلامي است. براي مثال، در روايتي از امام كاظم(عليه السلام) آمده كه خداوند، فرد پرخواب و بيكار را دوست ندارد.2

بنابر آيات اوليه سوره مزمّل، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) مكلّف به بيداري در بخش عمده هائي از شب بود: (يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلا نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا)(مزمّل: 1ـ4); اي جامه به خويشتن فرو پيچيده، به پا خيز شب را مگر اندكي، نيمي از شب يا اندكي از آن را بكاه، يا بر آن نصف بيفزاي، و قرآن را شمرده شمرده بخوان.

از آيه آخر همين سوره نيز چنين برمي آيد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) و جمعي از مؤمنان خاص، بر اساس اين دستورالعمل، بخش زيادي از شب را به تهجّد و عبادت برمي خاستند: (إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَي مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ...) (مزمّل: 20); در حقيقت، پروردگارت مي داند كه تو و گروهي از كساني كه با تواند، نزديك به دو سوم از شب يا نصف آن يا يك سوم آن را به نماز برمي خيزند و خداست كه شب و روز را اندازه گيري مي كند... .

البته بنا بر بعضي روايات، پس از نزول اين سوره، به مدت يك سال (يا ده سال)،3 پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) و برخي از مؤمنان، گاه تمام شب را بيدار مي ماندند تا به طور كامل به دستور الهي در ابتداي سوره مزمّل عمل كرده باشند،4 به گونه هائي كه به خاطر ايستادنهاي طولاني در شب، پاهاي آنان ورم كرد.5 از اينرو، آخرين آيه اين سوره نازل شد و به گونه هائي، تخفيف در اين تكليف را صادر فرمود: قيام و عبادت در شب به قدر طاقت و ميسور آن حضرت و مؤمنان نزديك به ايشان. معناي آيه مزبور چنين است: «... خداوند مي داند كه شما هرگز حساب مقدار شب را براي عبادت، به دقت در دست نداريد، پس بر شما ببخشود، اينك هر چه از قرآن ميسّر شود بخوانيد. خدا مي داند كه به زودي در ميانتان بيماراني خواهند بود وعده هاي ديگر در زمين سفر مي كنند و در پي كسب روزي خدا هستند و گروهي ديگر در راه خدا پيكار مي كنند، پس هر چه از قرآن ميسّر شد تلاوت كنيد و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و وام نيكو به خدا دهيد و هر كار خوبي براي خويش از پيش فرستيد آن را نزد خدا بهتر و با پاداشي بيشتر باز خواهيد يافت و از خدا طلب آمرزش كنيد كه خدا آمرزنده مهربان است.»

با توجه به آنچه از آيات آخر سوره مزمّل برمي آيد پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) موظّف بوده در حد ميسور و توان، شبها را به تهجّد و قرائت قرآن مشغول باشد و همين امر نيز موجب تقليل خواب و استراحت آن حضرت بود.

به گفته قاضي عياض، روايات صحيحي حكايت از اندكي خواب آن حضرت دارند. با وجود اين، پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) مي فرمود: دو چشمم مي خوابند ولي قلبم نمي خوابد.6وي سپس با اشاره به چگونگي خواب حضرت و اينكه بر پهلوي راست مي خوابيده، اينگونه خوابيدن را وسيلهاي براي تقليل خواب دانسته است; چراكه خواب بر پهلوي چپ موجب آرامش قلب و اعضاي باطني، و در نتيجه، سنگيني و طول خواب مي شود; اما خواب بر پهلوي راست موجب حالتي عكس حالت ياد شده و در نتيجه، سبك بودن و اندكي خواب مي شود.7

در روايت ابن عبّاس نيز آمده كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) در نيمه شب يا كمي قبل يا بعد از آن از خواب برخاست و پس از قرائت ده آيه آخر سوره آل عمران، وضو ساخته و مشغول نماز شد.8

3. مكان خواب و استراحت

پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) براي خواب و استراحت خويش از ساده ترين ابزاري كه در آن زمان رايج بود، استفاده مي كردند . بنابر بعضي روايات، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) بر روي حصير استراحت مي كردند و چيز ديگري بجز آن در زير خود پهن نمي كردند.9 از اينرو، گاه برآمدگي هاي حصير بر جسم حضرت اثر مي گذاشت. پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم)در برابر درخواست بعضي اصحاب مبني بر تهيه زيراندازي نرمتر، مي فرمود: «مرا با دنيا چه كار؟ مَثَل من و دنيا مثل مسافري است كه در روزي گرم، به زير يك درخت، ساعتي استراحت كرده و راه خود را در پيش گيرد و آنجا را ترك گويد.»10

بنابر روايتي ديگر، هنگامي كه يكي از اصحاب، حضرت را در حال استراحت بر حصير ديد و اثر حصير را بر جسم مبارك ايشان مشاهده كرد، عرضه داشت: شهادت ميدهم كه تو رسول خدايي و نزد خدا با كرامت تر از كسرا و قيصري; آنان از دنيا بهره مندند و شما اينچنين بر حصير استراحت مي كنيد، به گونه اي كه اثر آن بر جسمتان باقي ميماند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در پاسخ فرمود: «آيا راضي به اين نيستي كه دنيا از براي ايشان و آخرت از براي ما باشد؟»11

يكي از همسران پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) نيز مكان خواب حضرت را قطعه پوستي انباشته از الياف خرما، گزارش كرده است.12 در برخي روايات، همين توصيف براي بالش آن حضرت ذكر شده است.13

4. حالات قبل از خواب و استراحت

پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پيش از خواب و استراحت، آداب و مسائلي را رعايت مي كرد كه در ذيل، به برخي از آنها اشاره مي شود:

الف. مسواك: بنا به نقل طبرسي، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) هر شب سه بار مسواك مي كرد: يك بار قبل از خواب، يك بار پس از خواب (و قبل از وضو براي تهجّد)، و يك بار نيز هنگام خروج براي نماز صبح. و چوب مسواك حضرت نيز بنا به توصيه جبرئيل، چوب «اراك» بود.14

همچنين بنابر برخي روايات، آن حضرت در يك شب چندين بار مسواك ميكرد،15 كه از جمله، بين هر دو ركعت از نماز شب بود16 و نيز پس از هر بار برخاستن از خواب.17

ب. وضو: در روايت حسنبن علي علوي از امام هادي(عليه السلام)، آن حضرت درباره آداب خواب اهلبيت(عليهم السلام) به ده خصلت اشاره فرمود كه از جمله آنها طهارت پيش از خواب بود.18 خصلتهاي ديگر مربوط به چگونگي خواب و دعا و اذكار پيش از خواب است كه در ادامه خواهد آمد. با توجه به اينكه پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) اين ويژگيها را براي اهلبيت (عليهم السلام) معرفي كرد، شامل شخص خود آن حضرت نيز ميشود.

ج. تهيه مقدّمات عبادت شبانه: از برخي روايات برميآيد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پيش از خواب، مقدّمات مربوط به عبادت شبانه را تهيه و در كنار خود مينهاد; از جمله: تهيه آب براي وضو ساختن پس از بيداري، و نيز مسواك. در روايت معاويةبن وهب از امام صادق(عليه السلام)، آن حضرت ضمن توصيف حالات شبانه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم)، فرمود: «آب وضو نزد سر حضرت، و مسواك زير تشك حضرت نهاده ميشد، سپس ميخوابيد... .»19 در ادامه اين روايت، به چگونگي عبادت شبانه پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) و حالات حضرت پس از بيداري اشاره شده است.

د. دعا و اذكار قبل از خواب: بنابر روايت امام هادي(عليه السلام) كه پيشتر به آن اشارت رفت اهلبيت(عليهم السلام) پيش از خواب، به قرائت فاتحةالكتاب، آيةالكرسي، آيه (شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ) (آل عمران: 18) و تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام) مقيّد بودند.20

درباره قرائت آيةالكرسي نقل شده كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) هنگام خواب، آن را قرائت كرده و مي-فرمود: «جبرئيل به نزد من آمد و عرضه داشت كه عفريتي از جنّ، در عالم رؤيا تو را در معرض كيد خود قرار مي دهد، از اينرو، بر تو باد قرائت آيةالكرسي.»21 و بنا به نقل كليني از امام صادق(عليه السلام)، پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) پس از قرائت آيةالكرسي، مي فرمود: «بسم اللّه، آمنت باللّه و كفرت بالطاغوت اللهم احفظني في منامي و في يقظني»;22 به نام خدا، به حق ايمان آوردم و به طاغوت كافر شدم; خدايا در خواب و بيداري مرا حفظ فرما.

از ديگر آياتي كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پيش از خواب قرائت مي فرمود، سوره هاي توحيد، فلق و ناس بود. آن حضرت، هنگام تلاوت اين سوره ها، كف هر دو دست خود را مقابل دهان مباركش مي گرفت و به آنها مي دميد و سپس به قسمت هاي مختلف جسم شريفش مي ماليد; از سر مبارك شروع كرده، به صورت و ديگر قسمتهاي بدن مي كشيد، و اين كار را سه بار تكرار ميكرد.23

به جز اذكار، آيات و سوره هاي ياد شده، در روايات سيره به دعاهايي نيز برمي خوريم كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پيش از خواب و به هنگام رفتن به محل خواب، آنها را قرائت مي كرد.24 بخشي از اين دعاها بدين قرار است:

ـ «اللهم قني عذابك يوم تبعث عبادك»;25 خداوندا، در روزي كه بندگانت را مبعوث ميكني، مرا از عذابت حفظ فرما.

ـ «اللهم اني أعوذ بمعافاتك من عقوبتك، أعوذ برضاك من سخطك، و أعوذ بك منك، اللهم اني لااستطيع أن أبلغ في الثناء عليك ولو حرصتُ، أنت كما أثنيت علي نفسك»;26 خداوندا، از عقوبتت به عفوت، و از غضبت به رضايت، و از تو به تو پناه مي برم. خداوندا، مرا توان آن نيست كه تا نهايت ثناي تو پيش روم، حتي اگر چنين تلاشي كنم. تو همان گونه-هائي كه خود ثناي خويش گفته اي.

ـ «بسم اللّه أموت و أحيا و الي اللّه المصير، اللهم آمن روعتي و استر عورتي و أدِّ عنّي أمانتي»;27 به نام خدا مي-ميرم و زنده مي شوم و بازگشت به سوي اوست. خداوندا، ترسم را به ايمني تبديل كن، و عورتم بپوشان و امانتم ادا كن.

ـ «الحمد للّه الذي اطمعنا و سقانا و كفانا و آوانا فكم ممّن لا كافي له و له مؤوي»;28 حمد خدايي را كه ما را سير و سيراب و كفايت كرد و پناه داد. پس چه بسيارند كه نه كفايت كننده دارند نه پناه دهنده.

پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم)، براي كسب توفيق تهجّد، دعايي تعليم مي كرده كه امام صادق(عليه السلام) آن را چنين نقل كرده است: «بسم اللّه، اللهم لا تؤمنّي مكرك، و لا تنسني ذكرك، و لا تجعلني من الغافلين، اقوم ساعة كذا و كذا»;29 به نام خدا. خداوندا، مرا از مكرت ايمن مساز و نسبت به يادت دچار فراموشي ام مكن، و از غافلان قرارم مده، تا در ساعت فلان بيدار شوم. سپس فرمود: در صورت قرائت اين دعا، خداوند ملكي را براي بيدار كردنش موكّل سازد.

5. چگونگي خواب و استراحت

وضعيت خواب پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) نيز داراي ويژگي هايي بوده كه مي توان آن را در امور ذيل خلاصه كرد:

الف. رو به قبله و بر پهلوي راست و با نهادن دست راست زير گونه راست: حيات توحيدي انسانهاي الهي،اقتضاي آن دارد كه در همه لحظات رو به خداوند داشته باشند. آنان علاوه بر آنكه چهره قلب و جانشان همواره رو به خداست،30 سعي بر آن دارند كه با توجه دادن جسم به سوي قبله در حالات مختلف، كمال توحيد را در حركات خود جلوه گر سازند. در روايات سيره، نقل شده كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) به هنگام نشستن، رو به قبله مي نشست،31 و بنابر روايت امام هادي(عليه السلام) كه پيشتر به آن اشاره شد؛ اهلبيت(عليهم السلام) به هنگام خواب رو به قبله مي خوابيدند.32با توجه به ديگر روايات نيز مشخص مي شود كه نوع خواب آنان، همچون خواباندن ميّت در قبر، بر پهلوي راست و رو به قبله بوده است، در حالي كه دست راست را زير گونه راست مي نهادند.33

ب. پرهيز از خواب مداوم و پيوسته: از برخي روايات چنين برمي آيد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) از خواب مداوم و پيوسته در شب اجتناب داشت. اين حالت، بي ارتباط با جمله نقل شده معروف از آن حضرت نيست كه فرمود: «دو چشمم مي خوابند، اما قلبم نمي خوابد.»34در روايت نقل شده توسط شيخ طوسي، امام صادق(عليه السلام) به معاوية بن وهب درباره حالات پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) به وقت خواب و پس از بيداري، چنين فرمود: «آب وضو نزد سرش، و مسواكش زير جاي خوابش نهاده مي شد. سپس به قدري كه خدا مي خواست مي-خوابيد، و چون برمي خاست ابتدا مي نشست و سپس نگاه به آسمان كرده و آياتي از سوره آل عمران را تلاوت مي كرد (آيه 190 به بعد)، سپس مسواك كرده و وضو ساخته و به مسجد (محل عبادتش) مي رفت و چهار ركعت نماز مي گزارد كه ركوع آنها به مقدار قرائت شان و سجود آنها نيز به قدر ركوع شان بود، و آنقدر ركوع و سجود را طول مي داد كه بيننده مي پرسيد چه وقت برمي خيزد؟ سپس برمي خاست و به جاي خواب خويش رفته و به مقداري كه خدا ميخواست مي خوابيد. سپس برمي خاست و با نگاه به آسمان آيات سوره آل عمران را تلاوت مي كرد و مسواك كرده و وضو ساخته و به مسجد (محل عبادتش) مي رفت و همچون نوبت قبل، چهار ركعت نماز مي گزارد، و سپس به محل خواب خويش رفته و به قدري كه خدا مي خواست مي خوابيد و سپس برمي خاست و مي نشست و آيات سوره آل عمران را با نظر به آسمان تلاوت مي كرد و پس از مسواك كردن و وضو ساختن به مسجد (محل عبادتش) رفته و نماز وتر و دو ركعت (شفع) را به جاي آورده و براي اقامه نماز صبح به سوي مسجد خارج مي شد.»35

6. حالات بعد از خواب و استراحت

پس از بيداري از خواب شبانه، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) آداب و حالاتي داشت كه شايد بتوان آنها را به ترتيب ذيل بيان كرد:

الف. سجده: بنا به نقل طبرسي از امام باقر(عليه السلام)، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم)از هيچ خوابي برنمي خاست، جز آنكه در برابر خداي عزّوجلّ به سجده مي افتاد.36 شايان ذكر است كه اطلاق كلام امام باقر(عليه السلام) و تصريح آن حضرت شامل خواب شبانه و نيز روزانه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم)مي شود.

ب. حمد و سپاس الهي: آن حضرت پس از برخاستن از خواب نيز هم چون قبل از خواب، زبان به حمد و سپاس الهي مي گشود و خداي را به خاطر بازگرداندن روح به بدن، پس از حالت شبيه به مرگ در خواب، بدين گونه سپاس مي-گفت:37

ـ «الحمد اللّه الذي أحياني بعد موتي ان ربي لغفور شكور»; حمد خدايي را كه مرا پس از مرگ زنده كرد، همانا پروردگارم بسيار بخشاينده و قدردان است.

ـ «اللهم اني أسألك خير هذا اليوم و نوره و هُداه و بركته و طهوره و معافاته، اللهم إني أسألك خيره و خير ما فيه و أعوذ بك من شرّعه و شرّ ما بعد»; خداوندا، از تو خير اين روز و نور و هدايت و بركت و پاكي و بخشودگي اش را خواستارم. خدايا، از تو خير اين روز و خير آنچه در آن است مي طلبم، و از شرّ اين روز و شرّ آنچه در آن است به تو پناه مي برم.

ـ «الحمد اللّه الذي أحيانا بعد ما أماتنا و اليه النشور»;38 حمد خدايي را كه را حيات بخشيد بعد از آنكه ما را ميراند، و بازگشت به سوي اوست.

ج. تلاوت آياتي از سوره آل عمران: در روايت نقل شده توسط شيخ طوسي از امام صادق(عليه السلام) كه پيش از اين گذشت آمده كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پس از بيدار شدن از خواب شبانه، نظر به آسمان كرده و ده آيه آخر سوره آل عمران (آيات 190 تا 200) را تلاوت مي فرمود.39

د. مسواك كردن: پيش از اين، گفته شد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) در طول يك شب چندين بار مسواك مي كرد; از جمله قبل از خواب. آن حضرت چوب مسواك را، كه معمولا چوب «أراك» بود، زير جاي خواب خويش مي نهاد. ايشان در هر نوبت از شب كه برمي خاست، اقدام به مسواك كردن مي نمود، و سپس وضو مي ساخت. و بنابر بعضي روايات، بين هر دو ركعت نماز و نيز پيش از خروج براي نماز صبح نيز اقدام به اين كار مي كرد.40

هـ. وضو و نماز: همان گونه كه در حالات قبل از خواب گذشت، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) آب وضو را بالاي سر خود مي گذاشت41تا پس از برخاستن، وضو ساختن ممكن و آسان باشد، به ويژه آنكه آن حضرت به طور مكرّر از خواب برمي خاست و نياز به وضو ساختن پيدا مي كرد. از اينرو، آماده بودن آب وضو موجب تسهيل در اين كار مي شد. وضو ساختن نيز مقدّمه نمازهاي شبانه آن حضرت بود كه متشكل از نمازهايي سنگين و طولاني و نمازهايي سبكتر و كوتاهتر بود.

بنابر يك روايت، پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) مي فرمود: «آنگاه كه يكي از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش رابا دو ركعت نماز سبك آغاز كند.»42 خود آن حضرت نيز چنين مي كرد; ابتدا دو ركعت نماز سبك مي خواند و سپس سه نماز دو ركعتي طولاني به جاي مي آورد، و ركعات بعدي را خفيف تر مي خواند.43

جمع بندي

سيره معصومان(عليهم السلام) ـ به ويژه سيره پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) ـ حاوي نكات ريز و درشت فراواني است كه پس از آن حضرت توسط اهلبيت او و نيز صحابی هائي كه شاهد رفتار آن حضرت در زمينه هاي گوناگون بودند براي ديگران نقل شد. انسانهاي تشنه و شيفته كمال همواره درصدد يافتن راه هاي درست و مناسب براي نيل به سرمنزل مقصود هستند. روشن است كه سيره، يعني عملكرد برترين انسان يعني پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) در صورتي كه به درستي تحقيق و تبيين شود براي چنين كساني هم جالب و جذّاب و هم راه-گشاست.

چنانكه از مقاله حاضر برميآيد، پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله وسلم) در خواب و استراحت خويش كه نزد بسياري از انسانها يك حركت عادي روزمرّه است، داراي برنامه و نظم خاصي بوده است. نكته شايان توجه آنكه همچون ديگر بخشهاي زندگي آن حضرت، روح توحيد و خدا محوري و خداگرايي بر اين بخش از حيات طبيعي آن حضرت نيز حاكم بوده است. با توجه به ضعف ما مسلمانان در شناخت.

سيره معصومان(عليهم السلام) پژوهش هايي از اين دست براي شيفتگان مسير كمال همچنان ضروري به نظر مي-رسد.

پى نوشت ها

1ـ محمّدبن عيسيبن سورة ترمذي، الشمائل المحمّديه، تحقيق سيدعباس الجليمي، بيروت، مؤسسة الكتب الثقافية، 1412، ص 223 / ابي داود الطيالسي، مسند ابي داود، بيروت، دارالحديث، ص 198.

2ـ محمّدبن يعقوب كليني، الكافي، تحقيق علياكبر غفّاري، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1367، ج 5، ص 84، ح 2 / شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، تحقيق علياكبر غفّاري، قم، جامعه مدرسين، 1404، ج 3، ص 168، ح 3635.

3ـ جلالالدين سيوطي، الدرالمنثور، بيروت، دارالمعرفه للطباعة و النشر و التوزيع، ج 6، ص 276 / ابن حجر عسقلاني، فتح الباري، بيروت، دارالمعرفة، ج 3، ص 18.

4ـ عليبن ابراهيم قمي، تفسير القمي، تحقيق سيد طيب الموسوي الجزائري، قم، دارالكتاب، 1404، ج 2، ص 392.

5ـ محمّدبن جرير طبري، جامعالبيان عن تأويل آيالقرآن، تحقيق صدقي جميلالعطار، بيروت، دارالفكر، 1415، ج 29، ص 156.

6ـ «انّ عيني تنامان و لا ينام قلبي.»

7ـ قاضي ابي الفضل عياض، الشفّاء بتعريف حقوق المصطفي(صلي الله عليه وآله وسلم)، بيروت، دارالفكر، 1409، ج 1، ص 86ـ87.

8ـ احمدبن حنبل، مسند احمد، بيروت، دارصادر، ج 1، ص 242.

9ـ رضي الدين حسنبن فضل طبرسي، مكارمالاخلاق، بيروت، مؤسسةالاعلمي للمطبوعات، 1392ق، ص 38.

10ـ همان، ص 25 / محمّدباقر مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403، ج 16، ص 253.

11ـ رضي الدين حسنبن فضل طبرسي، پيشين، ص 123.

12ـ احمدبن حنبل، پيشين، ج 6، ص 48، 56، 207 و 213 / مسلم بن حجاج نيشابوري، صحيح مسلم، بيروت دارالفكر، ج 6، ص 145 / محمّدبن يزيد القزويني، سنن ابن ماجه، تحقيق محمّد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دارالفكر، ج 2، ص 1390.

13ـ احمدبن حنبل، پيشين، ج 1، ص 369.

14ـ ابن ابي شيبة كوفي، المصنف، تحقيق سيدمحمّد اللحام، بيروت، دارالفكر، 1409، ج 1، ص 195، ح 7.

15ـ همان، ج 1، ص 196، ح 17.

16ـ محمّد عبدالرؤوف مناوي، فيض القدير شرح الجامع الصغير، تحقيق احمد عبدالسلام، بيروت، دارالكتب العلميه، ج 5، ص 285.

17ـ محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 3، ص 445، ح 13.

18ـ ابن طاووس، فلاح السائل، ص 280.

19ـ محمّدبن حسن طوسي، تهذيب الاحكام، چ چهارم، تحقيق سيدحسن خرسان و شيخ محمّد آخوندي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365، ج 2، ص 334، ح 1377.

20ـ ابن طاووس، پيشين، ص 280.

21ـ رضي الدين حسنبن فضل طبرسي، پيشين، ص 38.

22ـ محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 2، ص 536، ح 4.

23ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 218.

24ـ بنگريد به: محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 2، ص 539ـ540، ح 16ـ18 / رضي الدين حسنبن فضل طبرسي، پيشين، ص 38.

25ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 216ـ218.

26ـ احمدبن شعيب نسائي، السنن الكبري، تحقيق عبدالغفار سليمان بنداري و سيد كسروي حسن، بيروت، دارالكتب العلمية، 1411، ج 6، ص 222 / رضي الدين فضل بن حسن طبرسي، پيشين، ص 38.

27ـ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 38.

28ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 218.

29ـ محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 2، ص 540، ح 18. با توجه به اينكه پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) به آنچه مي گفت خود عمل مي كرد، ميتوان اين دعا را جزء سيره آن حضرت برشمرد.

30ـ «وجهّت وجهي للذي فطرالسماوات و الارض حنيفاً و ما انا من المشركين.» (انعام: 79)

31ـ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابيطالب، تحقيق لجنة من اساتذة النجف الاشرف، نجف، مطبعه محمّدكاظم حيدري، 1376 ق، ج 1، ص 127.

32ـ ابن طاووس، پيشين، ص 280.

33ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 216 و 220 / رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 38 / قاضي ابي الفضل عياض، پيشين، ج 1، ص 86 / محمّدباقر مجلسي، پيشين، ج 16، ص 253 / ميرزا حسين نوري طبرسي، مستدرك الوسائل، چ دوم، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1409، ج 5، ص 115.

34ـ قاضي ابي الفضل عياض، پيشين، ج 1، ص 86.

35ـ محمّدبن حسن طوسي، پيشين، ج 2، ص 334، ح 1377.

36ـ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 39 / محمّدباقر مجلسي، پيشين، ج 16، ص 253.

37ـ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 39.

38ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 218.

39ـ همان، ص 225 / محمّدبن حسن طوسي، پيشين، ج 2، ص 334.

40ـ نك. به. محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 3، ص 445، ح 13 / رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 39 / ابن ابي شبيه، پيشين، ج 1، ص 7، ص 5 و 196، ح 17 / محمّدباقر مجلسي، پيشين، ج 16، ص 253 / محمّد عبدالرؤوف مناوي، پيشين، ج 5، ص 285.

41ـ ابن طاووس، پيشين، ص 280.

42ـ محمّدبن عيسي بن سورة ترمذي، پيشين، ص 226.

43ـ همان، ص 226ـ227.