حُسن خُلق
واژه (حُـسن خُلق) گاه، کاربردی عام و فراگیر دارد و همه کردار، گفتار و صفات نیکو را در بر می گیرد۲۶۳ ولی بیشتر به معنای خاص و محدود، یعنی نرمخویی، زیباگویی و خـوش بـرخوردی به کار می رود.
شخصی از امام صادق (ع) درباره حسن خلق توضیح خواست، آن حضرت در پاسخ فرمود:
(تُلَیِّنُ جَناحَکَ وَ تُطَیِّبُ کَلامَکَ وَ تَلْقی اَخاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ) ۲۶۴
رفتارت را ملاطفت آمیز و سخنت را پاکیزه و با خوشرویی برادرت را ملاقات کنی.
زیـسـت اجـتماعی با سرشت انسان عجین شده و هر کسی ناچار است با همنوعان خود زندگی کند و لازمه زندگی اجتماعی، برخورد حساب شده، انسان ـ دوستانه و خردمندانه است که در حسن خلق خلاصه شده است.
رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:
(لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ ما فی حُسْنِ الْخُلْقِ لَعَلِمَ اَنَّهُ مُحْتاجٌ اَنْ یَکُونَ لَهُ خُلْقٌ حَسَنٌ)۲۶۵
اگـر بـنـده می دانست که چه (ارزش هایی) در خوشخویی نهفته است، در می یافت که به خلق نیکو نیازمند است.
ارزش خوشخویی
این صفت زیبا در فرهنگ اسلامی ارزش ویژه ای دارد و شریعتمداران معصوم، با سخنانی نغز و دلنـشـیـن، آن را بـیـان کـرده انـد.
رسـول اکـرم صـلی الله عـلیـه و آله آن را سـنـگـیـن ترین عمل در ترازوی قیامت دانسته و فرموده است :
(ما یُوضَعُ فی میزانِ امْرِءٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ اَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ)۲۶۶
روز قیامت، در ترازوی (اعمال) شخص، چیزی برتر از خوشخویی قرار نمی گیرد.
حضرت امیر صلوات الله علیه نیز آن را بهترین همنشین دانسته و فرموده است :
(حُسْنُ الْخُلْقِ خَیْرُ قَرینٍ)۲۶۷ خوش خلقی بهترین همنشین است.
و در سخن دیگری آن را سر رشته هر کار نیکی دانسته و فرموده است :
(حُسْنُ الْخُلْقِ رَاءْسُ کُلِّ بِرٍّ)۲۶۸
امام صادق (ع) نیز اظهار فرموده که زندگی بدون خوش خلقی، شیرین و گوارا نخواهد بود:
(لا عَیْشَ اَهْنَاءُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ)۲۶۹ هیچ زندگی گواراتر از (زندگی با) خوشخویی نیست.
ایـنگـونـه ارج‌گـذاری و سـتـایـش از (حـسـن خـلق)، ایـن خـوی پـسـنـدیـده را در ردیـف اصول فضایل انسانی قرار می دهد وهر انسانی را موظّف می کند تا خود را بدان بیاراید و به سهم خود فضای زیست اجتماعی را گوارا و معطر گرداند و بدینسان همه مردم در محیطی گرم و صمیمی به زندگی خویش ادامه دهند.
منشأ خوش خلقی
شـکـوفـه هـای زیـبـای نـرمـخـویـی بـر درخـتـی تـنـومـنـد و شـاداب مـی شـکـفـد و از مـنـبـعـی اصـیـل تـغـذیـه مـی شـود؛ در سـخـنان مولای متقیان (ع) سر چشمه های این خصلت خدا پسند، این گونه معرفی شده است :
میوه خرد: (اَلْخُلْقُ الَْمحْمُودُ مِنْ ثِمارِ الْعَقْلِ)۲۷۰ خوی پسندیده از میوه های خرد است.
بزرگواری خاندان: (حُسْنُ الاَْخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الاَْعْراقِ)۲۷۱ خوش اخلاقی دلیل بزرگواری خانوادگی است.
زیبایی باطن: (حُسْنُ السّیرَةِ عُنْوانُ حُسْنِ السَّریرَةِ)۲۷۲ نیکوروشی دلیل نیکویی باطن است.
تورات نیز خوشخویی را منشعب از حیا می شمرد:
(تَشَعَّبَ مِنَ الْحَیاءِ... حُسْنُ الْخُلْقِ)۲۷۳ صفاتی چون حُسن خلق از حیا نشأت می گیرد.
رابطه با دین
خـوش اخـلاقـی یک خوی زیبای انسانی است و در وجود هر کس ـ صرف نظر از آیین و مرامش ـ ممکن اسـت یـافـت شود، با این وصف، ارتباط ناگسستنی با شریعت مقدس الهی دارد. پیام آوران خدا، بـدون اسـتـثـنا، خوشخو بوده اند،۲۷۴ و خوش اخلاقی نه تنها علامت تدیّن است بلکه بـه تـعـبـیـر رهـبـر بـزرگـوار اسـلام (ص) نـصـف دیـن را تشکیل می دهد:
(حُسْنُ الْخُلْقِ نِصْفُ الدّینِ)۲۷۵
دیـدگـاه حـضـرت امـام بـاقـر(ع) نـیـز ایـن اسـت کـه هـر چـه مـؤمـن خـوشخوتر باشد، ایمانش کامل تر است:
(اِنَّ اَکْمَلَ الْمُؤْمِنینَ ایماناً اَحْسَنُهُمْ خُلْقاً)۲۷۶
امام صادق (ع) به مسلمانان سفارش کرده که حتماً باید همراه اسلام، حسن خلق هم داشته باشند:
(اِنَّ اللّهَ عـَزَّوَجـَلَّ ارْتـَضـی لَکـُمُ الاِْسـْلامَ دیـنـاً فـَاءَحـْسـِنـُوا صـُحـْبـَتـَهُ بـِالسَّخـاءِ وَ حـُسْنِ الْخُلْقِ)۲۷۷
خداوند بزرگ برای شما دین اسلام را پسندیده است پس با سخاوت و خوش خلقی، همراهی اش را نیکو سازید.
همراهان حسن خلق
سـجـایـای اخلاقی در یکدیگر تاءثیر متقابل دارند وگاه به طور مجموعی، آثار ارزشمندی را خـلق مـی کنند. در روایات اهل بیت (ع) همان گونه که حسن خلق به طور انفرادی مورد بحث قرار گـرفـتـه، هـمـراه بـا دیـگـر فـضـایـل نـیـز آمـده اسـت کـه هـم ارزشـی آن را بـا دیـگـر فضایل بزرگ انسانی می رساند:
رسـول گـرامـی اسـلام (ص)، خـوشـخـویـی را هـمـردیـف تـقـوا دانـسـتـه و آن دو را مـهـم تـریـن عوامل ورود به بهشت معرفی کرده است :
(اَکْثَرُ ما تَلِجُ بِهِ اُمَّتیِ الْجَنَّةَ، تَقْویَ اللّهِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ)۲۷۸ امّت من بیشتر به وسیله تقوا و خوش خلقی وارد بهشت می شوند.
امـام صـادق (ع)، در سـخـنـی، خـوشـخـویـی و سـه فـضـیـلت دیـگـر را کامل کننده ایمان دانسته و فرموده است:
اَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فیهِ کَمُلَ ایمانُهُ... اَلصِّدْقُ وَ اَداءُ الاَْمانَةِ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ)۲۷۹
چهار ویژگی اگر در کسی باشد، ایمانش کامل است : راستگویی، امانتداری، حیاوخوشخویی.
و در سخن دیگری، آن را همراه سه خصلت دیگر از اخلاق پیامبران معرفی کرده و فرموده است :
(اِنَّ الصَّبْرَ وَ الْبِرَّ وَ الْحِلْمَ وَ حُسْنَ الْخَلْقِ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبِیاءِ)۲۸۰
همانا صبر، نیکی، بردباری و خوش اخلاقی از صفات پیامبران است.
چـنـان کـه پـیـداسـت، هر یک از روایات یاد شده یک مجموعه از اخلاق نیکو و جمعاً سه مجموعه را تـرسیم کرده اند که هر مجموعه ای جایگاه و تاءثیر مخصوص به خود را دارد و با دو مجموعه دیـگـر تـفـاوت مـی کـنـد. در عـین حال (حسن خلق) در سه مجموعه حضور دارد و در هر یک نقشی مشخص را ایفا می کند.
دستاوردها
علاوه بر آنچه گذشت، خوش خلقی، تأثیر بسزایی در بهبودی جوّ اجتماع می گذارد و آثار ارزنده ای نیز برای شخص خوشخو دارد که برخی از آنها را در زیر توضیح می دهیم:
الف ـ اجتماعی
۱ـ دوستی و محبّت:
انسان ها تشنه محبتند و دلهای آنان اسیر کمند محبت می شود و طبعاً از دیگران انـتـظـار بـرخـوردی خـوش و انـسـان دوستانه دارند و تحت تاءثیر عواطف دیگران نیز قرار می گـیرند و بلافاصله عواطف انسانی خویش را بروز می دهند. پس چه بجا است همه افراد اجتماع نسبت به یکدیگر، بازبانی نرم، رویی گشاده و برخوردی دوستانه برخورد کنند و فضای زنـدگـی را عـطـر مـحـبـت بـزنـنـد و بـا همنوعان خود با صمیمیّت زندگی کنند.
امام صادق (ع) فرمود:
(حُسْنُ الْخُلْقِ مُجْلِبَةٌ لِلْمَوَدَّةِ)۲۸۱ خوش خلقی، دوستی دیگران را جلب می کند.
۲ـ آبـادی شهرها و درازی عمرها:
با صمیمی شدن انسان ها نسبت به یکدیگر طبعاً دغدغه ها، جنگ اعـصـاب هـا، بـی اعـتـمـادی هـا، اضـطراب و دلهره ها و... رخت بر می بندد و افراد جامعه در امنیت روحی و اعتماد متقابل، به کار و تلاش می پردازند؛ همدیگر را در کارها یاری می دهند؛ برای هـمـنوعان دلسوزی می کنند، غمخوار هم می شوند و... در چنین فضایی، هر کسی زندگی راحتی خـواهد داشت، شهرها آباد می گردد و بیماری ها کم می شود و عمرها نیز طولانی تر می گردد. عـلاوه بـر آن، خـداونـد نـیز بر چنین اجتماعی نظر لطف خواهد داشت و آنها را یاری خواهد داد.
امام صادق (ع) فرمود:
(اَلْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ یَعْمُرانِ الدِّیارِ وَ یَزیدانِ فِی الاَْعْمارِ)۲۸۲ نیکی و خوشخویی، شهرها را آباد و عمرها را زیاد خواهد کرد.
ب ـ فردی
کـارهـای نـیک و صفات زیبا، بیش از سودی که به دیگران می رسانند، صاحب خویش را نفع می بـخـشـنـد از جـمـله سـودی کـه حـسن خلق به صاحب خود می رساند به مراتب از آثار اجتماعی آن بـیـشتر است، و این در حالی است که فرد خوش اخلاق، در آثار اجتماعی آن صفت پسندیده نیز شریک است :
۱ـ روزی فراوان
امیرمؤمنان سلام اللّه علیه فرمود: (حُسْنُ الْخُلْقِ یَزیدُ فِی الرِّزْقِ)۲۸۳ خوش خلقی، روزی را زیاد می کند.
۲ـ خیر دنیا و آخرت
رسول اکرم (ص) فرمود: (اِنَّ حُسْنَ الْخُلْقِ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیا وَ الاْ خِرَةِ)۲۸۴ خوشخویی خیر دنیا و آخرت را با خود می برد.
۳ـ پاداش مجاهد
حضرت صادق (ع) فرمود:
(اِنَّ اللّهَ تـَبـارَکَ وَ تـَعالی لَیُعْطیِ الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلی حُسْنِ الْخُلْقِ کَما یُعْطیِ الُْمجْاهِدَ فی سَبیلِ اللّهِ...)۲۸۵
خداوند متعال در برابر حسن خلق بنده، به او پاداش مجاهد در راه خدا را عطا می فرماید.
۴ـ درجه عالی
همان حضرت فرمود:
(اِنَّ حُسْنَ الْخُلْقِ یَبْلُغُ بِصاحِبِهِ دَرَجَةَ الصّائِمِ الْقائِمِ)۲۸۶ خوش خویی، صاحبش را به مقام روزه گیر شب زنده دار می رساند.
۵ـ نابودی گناهان
همان امام فرمود:
(اِنَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یُمیثُ الْخَطیئَةَ کَما تُمیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ)۲۸۷ همانا خلق نیکو خطاها را ذوب می کند چنانکه خورشید، یخ را آب می کند.
۶ـ بـهـشـت جـاویـدان
امـام رضـا(ع) از پـدرانـش از رسـول اکـرم (ص) چـنـیـن نقل می کند:
(عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلْقِ فَاِنَّ حُسْنَ الْخُلْقِ فِی الْجَنَّةِ لامُحالَةَ...)۲۸۸ بر شما باد به خوشخویی، که خوشخویی در نهایت، وارد بهشت می شود. [و فرد خوشخو را نیز به بهشت می برد.]
پی نوشت ها:
۲۶۳ ـ با استفاده از جامع السعادات، ج ۱، ص ۳۴۲ ـ ۳۴۳.
۲۶۴ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۳.
۲۶۵ ـ بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۳۶۹.
۲۶۶ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۹۹.
۲۶۷ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۵۰۶.
۲۶۸ ـ شرح غررالحکم، ج ۳، ص ۳۹۳.
۲۶۹ ـ روضه، کافی، ج ۸، ص ۲۴۴.
۲۷۰ ـ شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۳۳۹.
۲۷۱ ـ همان، ج ۳، ص ۳۹۲.
۲۷۲ ـ همان، ص ۳۹۱.
۲۷۳ ـ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۹۰.
۲۷۴ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۵۶.
۲۷۵ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۵۰۷.
۲۷۶ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۵۰۳.
۲۷۷ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۵۶.
۲۷۸ ـ همان، ص ۱۰۰.
۲۷۹ ـ همان، ص ۹۹.
۲۸۰ ـ وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۹۰۵.
۲۸۱ ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۲۶.
۲۸۲ ـ همان، ج ۲، ص ۱۰۰.
۲۸۳ ـ سفینة البحار، ج ۱، ص ۴۱۱.
۲۸۴ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۵۰۸.
۲۸۵ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۱.
۲۸۶ ـ همان، ص ۱۰۳.
۲۸۷ ـ وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۵۰۴.
۲۸۸ ـ همان، ص ۵۰۶.
