شیطان که با تمردش از فرمانِ الهی چند هزار سال عبادت خود را به باد رفته دید، در ازای آن از خداوند رحمان تقاضای اجابت چند درخواستش را نمود. او به خدا گفت: می‌خواهم مرا تا روز قیامت زنده گذاری. خداوند فرمود: خواسته‌ات را دادم. سپس گفت: می‌خواهم تا بر فرزندان آدم مسلط باشم. فرمود: این را هم عطایت کردم. آنگاه گفت: همچنین می‌خواهم چون خون در رگ‌های آنها جریان داشته باشم. فرمود: این را هم به تو دادم. گفت: درخواست دیگرم این است که هیچ فرزندی برای آنها زاده نشود، مگر آنکه دو فرزند هم به من داده شود. فرمود: این را هم قبول کردم. گفت: همچنین می‌خواهم تا من آنها را ببینم؛ ولی آنها من را نبینند و به هر صورتی که دلم خواست، برای ایشان متصور شوم. فرمود: این هم قبول است.[1]

آدم که دید او نیز نباید عقب بیفتد و لازم است تا از فضل و رحمت پروردگارش به نفع خود و فرزندانش بهره ببرد، به خداوند عرض کرد: خدایا پس من و فرزندانم چه؟ خداوند به او فرمود: در ازای گناهی که مرتکب می‌شوید، فقط یک گناه می‌نویسم؛ اما در برابر هر کار نیکتان، ده حسنه برایتان ثبت می‌کنم. آدم گفت: خدایا بیشتر می‌خواهم. فرمود: تا زمانی که جانتان به حلقومتان برسد، راه توبه را برای شما باز گذاشتم. آدم گفت: باز هم بیشتر. فرمود: [تا جایی که راهی برای بخشش باشد، تو و فرزندانت را] می‌بخشم و باکی از بخشیدن هم ندارم. آدم عرض کرد بس است.[2]

توبه نه یکی، که بسا بزرگ‌ترین باب رحمت الهی است که به‌سوی بندگانش گشوده است. خداوند در قرآن کریم پس‌ از آنکه برخی از گناهان کبیره و عقوبت بر آن را ذکر می‌کند، گروهی را استثناء کرده و می‌فرماید: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا»؛[3] «مگر آنان که توبه کنند و ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، که خدا بدی‌هایشان را به خوبی‌ها تبدیل می‌کند؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است».

امام رضا علیه‌السلام با توجه به این آیه فرمودند: [بنده مومنی که در دنیا اهل توبه و عمل صالح بوده‌ است]، خداوند گناهانش را یکی یکی به او نشان داده و می‌بخشد؛ به‌گونه‌ای که هیچ ملک مقرب و هیچ نبی مرسلی متوجه گناه او نمی‌شود [تا جایی که] حتی گناهانی که دوست ندارد کسی متوجه آن بشود، آنها را  به خودِ او هم نشان نمی‌دهد [تا شرمنده و شرمگین نشود]. آنگاه گناهانش را تبدیل به حسنه می‌نماید.[4]

همچنین امام صادق علیه‌السلام در تفسیر این آیه فرمودند: خداوند در قیامت به [بندگان مومنش که اهل توبه و عمل صالح بوده‌اند]، می‌فرماید: بنده من [می‌دانی که] فلان گناه و فلان گناه را مرتکب شدی؟ می‌گوید: بله پروردگار من. خداوند به او می‌فرماید: همه آنها را بخشیده و تبدیل به حسنه نمودم. [پس از آنکه مردم در صحنه محشر با صحیفه عمل او مواجه می‌شوند، از روی تعجب] می‌گویند: سبحان‌الله آیا این بنده حتی یک گناه هم نداشته است؟![5]

معنای این سخنان این است که انسان در هیچ مرحله‌ای از زندگی نباید ناامید شده و نسبت به رحمت حق مأیوس باشد. بالاتر از این، حتی آدمی نباید فکر کند که عمر تلف شده‌اش را نمی‌تواند جبران کند. بر اساس آیه شریفه و روایاتِ در ذیل آن، انسان هرگاه توبه حقیقی کرده و به سمت پروردگارش بازگردد، خداوند به فضل و رحمت خویش، علاوه بر بخشش گناهان او، آنها را به حسنات مبدل می‌سازد.

پی‌نوشت:
[1]. البرهان في تفسير القرآن، موسسه بعثه، ج‏1، ص: 174.
[2]. همان، ص175.
[3]. فرقان: 70.
[4]. بحارالانوار، دار احیاء التراث، ج7، ص287.
[5]. همان، ص324.