مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری از اساتید اخلاق حوزه در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «خوف و رجا؛ دو بال پرواز به سوی خدا» پرداختند که متن آن بدین شرح است:

خوف و رجا از ویژگی‌های بارز متقین و اولیای الهی است. در روایات آمده است که خوف و رجای مؤمنین باید مانند دو کفه ترازو متعادل باشد، اما در برخی روایات تأکید شده است که رجا (امید) بیشتر باشد بهتر است.

خوف به دو نوع تقسیم می‌شود: «خوف مذموم» و «خوف ممدوح».

* گناه کردن بی‌حیایی بزرگی است

خوف ممدوح، مانند ترس از عظمت خداوند، ترس از عدالت الهی یا ترس از اعمال خود است. مثلاً کسی که مرتکب خیانت شده و باید به دادگاه برود، طبیعی است که بترسد.

در واقع، «الخائنُ خائفٌ» (خیانتکار همواره ترسان است). همه ما در برابر خداوند خیانتکاریم و یکی از مصادیق این خیانت، گناهان ماست.

خداوند در قرآن می‌فرماید: اعمال و رفتار شما تحت کنترل است. دو فرشته به نام‌های «رقیب» و «عتید»، شاهد و مراقب اعمال ما هستند.

در وجود انسان، عقل و نفس وجود دارد که هر کدام لشکری دارند و همواره بین آن‌ها کشمکش است. اگر عقل غالب شود، فرد به مقام اولیای الهی می‌رسد، اما اگر نفس حاکم گردد، فرد به شقاوت دچار می‌شود.

ترس از اعمال زشت، ترسی نیکو است، زیرا خداوند خود شاهد اعمال ماست. در قرآن آمده است: «وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَیۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِیدِ» (ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم) و نیز «هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ» (او هر کجا که باشید، با شماست).

با این وجود، گناه کردن بی‌حیایی بزرگی است. چهارده معصوم علیهم‌السلام، فرشتگان، زمین، روز و شب و حتی اعضای بدن ما شاهد اعمالمان هستند و در قیامت شهادت خواهند داد.

اگر از این شهود بترسیم، این خوفی ممدوح و نیکوست. برای در امان ماندن از عواقب اعمال، باید توبه کنیم؛ توبه‌ای که همراه با پشیمانی از گذشته و تصمیم بر ترک گناه در آینده باشد. خداوند أرحم الراحمین است و بخشنده‌ترینِ بخشندگان.

* خوف از خدا، انسان را از افتادن در ورطه گناه نجات می‌دهد

رسول خدا صلی‌الله علیه وآله می‌فرمایند: «ترس من از خدا از همه شما بیشتر است.» امام سجاد علیه‌السلام در هنگام نماز از عظمت خداوند به لرزه می‌افتادند.

امام صادق علیه‌السلام نیز در هنگام احرام بستن برای حج، چنان از خوف خداوند به خود می‌لرزیدند که تلبیه (لبیک گفتن) را به زبان نمی‌آوردند.

وقتی از ایشان پرسیدند: چرا تلبیه نمی‌گویید؟ فرمودند: «می‌ترسم بگویم لبیک اللهم لبیک و خداوند پاسخ دهد: لا لبیک و لا سعدیک.»

همچنین نقل شده است که امام سجاد علیه‌السلام در حال نماز بودند که یکی از فرزندانشان در چاه افتاد. اطرافیان کودک را نجات دادند، اما امام تا پایان نماز متوجه این اتفاق نشدند.

وقتی از ایشان پرسیدند: مگر متوجه نشدید؟ فرمودند: «از عظمت خداوند چنان به لرزه افتاده بودم که متوجه نشدم.» این خوف از عظمت و عدل الهی، ترسی نیکو و نشانه ایمان است.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «الخَوفُ سِجْنُ النّفْسِ عَن الذُّنوبِ ورادِعُها عنِ المَعاصی» (ترس از خداوند، زندانی‌کننده نفس از گناهان و بازدارنده آن از معاصی است).

اگر ترس از خدا داشته باشید، این ترس مانند زندانی است که شما را از گناه بازمی‌دارد و کنترل می‌کند. این خوف، انسان را از افتادن در ورطه گناه