واژۀ «برزخ»، در اصل به معنی چیزی است که در میان دو چیز حایل می‏شود؛ بر همین اساس، به عالمی که میان عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته است، برزخ گفته می‏شود .

آیا وجود عالم برزخ، پندار و فرض است یا واقعیت دارد؟ برهان عقلی و نقلی، قطعیت وجود عالم برزخ را اثبات می‏کند:

برهان عقلی:

دلایل و برهان‏ هایی که تجرد روح را اثبات می‏کنند، بر وجود عالم برزخ نیز صحه می‌گذارند؛ چراکه برپایۀ این دلایل، روح انسان با مرگ بدن فانی نمی‏شود، بلکه روح (که گوهر مستقلی است) بدون جسم نیز به بقای خود ادامه می‏ دهد.

پذیرش این سخن با قبول عالم برزخ برابر است. روح تا هنگام برپایی قیامت کبری، در برزخ خواهد بود؛ زیرا براساس قرآن کریم و روایات متواتر، هیچ‌کس بلافاصله بعد از مرگ در عالم قیامت محشور نمی‏ شود.

واقعۀ قیامت با انقلاب‏ها و دگرگونی‏ های کبری در همۀ موجودات زمینی و آسمانی مقارن است و هنگامی‌که برپا شود، هیچ چیزی در وضعیت کنونی خود باقی نمی‏ ماند.

دلایل نقلی:

الف) قرآن:

آیاتی از قرآن مجید بر وجود عالم برزخ دلالت دارند؛ برای نمونه: «حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ تا زمانی که مرگ یکی از آنان [کافران] را فرارسد، می‌گوید: پروردگارا، مرا بازگردان، شاید در آنچه به‌جا گذاشتم و کوتاهی کردم، عمل صالح انجام دهم. ولی به او می‌گویند: چنین نیست. این سخنی است که او به زبان می‌گوید و اگر بازگردد کارش همچون گذشته است و پشت سر آنان برزخی است، تا روزی که برانگیخته شوند».

در این آیه، از برزخ به‌صراحت یاد شده است. امام صادق (علیه السلام)‌ در تفسیر آیه فرمودند: «الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ فِیهِ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ؛ برزخ همان قبر است که در میان دنیا و آخرت قرار دارد و مؤمنان و نیکوکاران آنجا در لذت هستند و کافران و بدکاران در عذاب».

ب) روایات:

روایات دربارۀ برزخ متواتر است و اینجا به سخن امیرمؤمنان(علیه السلام)‌ بسنده می‏شود؛ حضرت هنگام مراجعت از جنگ صفین در کنار قبرستانی که پشت دروازۀ کوفه بود ایستاد و خطاب به ارواح مردگان چنین فرمود: «یَا أَهْلَ‏ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُم‏؛ شما بر ما پیش‌قدم شدید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد، دیگران در خانه‌هایتان ساکن شدند، همسرانتان به ازدواج دیگران درآمدند و اموالتان تقسیم شد.

این‌ها خبرهایی است که نزد ماست، نزد شما چه خبر است؟» آن‌گاه به یارانش رو کرد و فرمود: «آگاه باشید، اگر به این‌ها اجازۀ سخن‌گفتن داده شود، به شما خبر می‏دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت پرهیزگاری است».

* حیات برزخی چگونه است؟

اصل وجود عالم برزخ با برهان عقلی و نقلی به اثبات رسید. اکنون مهم این است که بدانیم حیات عالم برزخ چگونه است؟ روح بعد از جداشدن از بدن، در برزخ چگونه زندگی می‏کند؟ آیا در بدن دیگری قرار می‏گیرد یا مجرد از بدن است؟

آنچه از روایات برمی‌آید این است که روح انسان، بعد از پایان زندگی این جهان، در جسم لطیفی قرار می‏گیرد که نه به‌کلی مجرد است نه مادی و چون همانند جسم دنیایی است به آن «قالب مثالی» یا «بدن مثالی» می‏گویند. البته این قالب از بسیاری از عوارض مادی دنیا برکنار است.

کلینی در روایت معتبری از امام صادق‏ (علیه السلام)‌ نقل می‏کند که کسی از امام ‏پرسید: «عده ‏ای معتقدند که ارواح مؤمنان در چینه‌دان پرندگان سبز رنگی قرار می‏گیرند[آیا این اعتقاد درست است]؟ امام در جواب فرمود: «الْمُؤْمِنُ‏ أَکْرَمُ‏ عَلَی‏ اللَّهِ‏ مِنْ‏ أَنْ‏ یَجْعَلَ‏ رُوحَهُ‏ فِی‏ حَوْصَلَةِ طَیْرٍ وَ لَکِنْ فِی أَبْدَانٍ کَأَبْدَانِهِمْ؛ مؤمن نزد خداوند گرامی‏تر از آن است که روحش در چینه‌دان پرنده‏ قرار گیرد، بلکه ارواح آن‌ها در بدن‌های شبیه بدن‌های دنیوی قرار می‏گیرد».

روح انسان با ورود به عالم برزخ ، مرحله‏ای دیگری از حیات را آغاز می‌کند؛ حقایقی را که در دنیا درک نکرده بود، آنجا درمی‌یابد، همه چیز را حس می‏کند و از بعضی چیزها لذت می‏برد و از بعضی دیگر رنج و عذاب می‏کشد.

لذت و رنج در عالم برزخ با نوع رفتار و گفتار انسان در این دنیا پیوند دارد. کافران و بدکاران در عالم برزخ در عذابند و به‌همین‌دلیل، آرزوی بازگشتن به دنیا را دارند تا کارهای شایسته انجام دهد و از عذاب هولناک برزخ نجات یابند، اما بازگشت هرگز ممکن نیست.

ارواح مؤمنان و نیکوکاران در عالم برزخ از لذت‌های بهشت (نه بهشت جاویدان) بهره ‏مند می‏گردند و با فرشتگان در گفت‌وشنود هستند: «الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ همان‌ها که فرشتگان مرگ روحشان را می‏گیرند، درحالی‌که پاک و پاکیزه‏اند، به آن‌ها می‏ گویند: سلام بر شما، وارد بهشت شوید به‌خاطر اعمالی که انجام می‏ دادید».