نام سوره: ابراهیم

تعداد آیات: 52

تعداد کلمات: 833

تعداد حروف: 3541

ترتیب نزول: 72

محل نزول: مکه مکرمه

معانی نام سوره: نام یکی از پیامبران اولولعزم ملقب به خلیل الرحمان که بنیانگذار کعبه و قهرمان توحید است.

نامهای دیگر: -

ویژگیهای سوره: داستان حضرت ابراهیم (ع) در مورد دعاها نیایشها و تعلیمات او و پایه گذاری و زمینه سازی او در جهت احداث شهر مکه و بنای کعبه در آن شهر.

موضوعات مطرح شده: اصول و مبانی اسلام – اهداف نورانی نزول قرآن – وحدت و یکپارچگی تمام ادیان اسمانی.

فضیلت قرائت و خواص سوره ابراهیم

ابراهیم، چهاردهمین سوره قرآن است که مکی و 52 آیه دارد.

نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: هر کس سوره ابراهیم و حجر را قرائت نماید، ده برابر تعداد کسانی که بت ها را پرستیده اند و کسانی که آن را نپرستیده اند حسنه به او داده می شود.

آثار و برکات تلاوت سوره ابراهیم

1. محفوظ ماندن از فقر، مصیبت و دیوانگی

روایت از امام صادق علیه السلام: هرکس در هر روز جمعه دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول سوره ابراهیم و در رکعت دوم سوره حجر را قرائت نماید هیچگاه فقر به سراغ او نمی آید و مبتلا به جنون نمی شود.

2. جهت رفع گریه و بی تابی کودک

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم: هرکس این سوره را نوشته و در پارچه ای سفید گذاشته و بر گردن کودک بیاویزد، از گریه و بی تابی کودک و از بیماریهایی که به سراغ کودکان می آید در امان می مانند.

3. جهت فصاحت

کسی که آیات 1-4 این سوره را 40 بار بر آبی بخواند و سپس با ان آب خوراکی بپزد و ان خوراک را به دانش آموزانش بخوراند از فصاحت و زبان آوری ایشان تعجب خواهد کرد. و هم چنین هر کسی که دارای زیردستانی است و اطاعت آنان را می خواهد این آیات را بر آب پاکی 40 بار بخواند سپس آن را در منزل یا محلش که در آن می نشیند بپاشد، و آب به جز دیوارها پاشیده نشود.

شأن نزول و محتوای سوره ابراهیم

سوره ابراهیم علیه السلام چهاردهمین سوره قرآن مجید در ترتیب تلاوت سوره‏ها و هفتادودومین سوره در ترتیب نزول مشهور است

. این سوره به مناسبت ذکر نام حضرت ابراهیم علیه السلام در ضمن دعاهای ایشان (آیات 22-27) به این نام خوانده شده است و در روایات فضائل‏السور و نیز اقوال مفسران و علمای علوم قرآنی تنها بدین نام معروف است3؛ این سوره در پایان جز سیزدهم از اجزای سی‏گانه قرآن مجید قرار گرفته است.

سوره ابراهیم علیه السلام دارای هفت واحد موضوعی (رکوع)، 52 آیه در مصحف رایج بنابر عدد کوفی و در شمارش‏های دیگر 51، 54 و 55 آیه، 831 کلمه4 و 3هزار و 434 حرف5 است. این سوره به اجماع علوم قرآنی در مکه نازل شده به جز در آیه 28 و 29 که در مدینه و در شأن مشرکان کشته‏شده در جنگ بدر نازل شده است.

سوره ابراهیم علیه السلام که پس از سوره رعد و قبل از سوره حجر قرار گرفته است، دارای مشابهت‏ها و همبستگی‏های مشهوری با سوره حجر است که در دیدگاه زوجیت سوره‏ها زوج سوره ابراهیم می‏باشد؛ از جمله این همبستگی‏ها می‏توان به این موارد اشاره کرد:

- پایان سوره ابراهیم با وصف قرآن و آغاز سوره حجر با همین وصف

- در هر دو سوره به اصل رسالت الهی و مخالفت کافران با آن و تحقق و ثبوت سنت الهی در اقوام گذشته پرداخته شده است8، با این تفاوت که در سوره حجر بیان مصداق و تفصیل بیشتری دارد.

- در هر دو سوره، از حضرت ابراهیم علیه السلام در چندین آیه یاد شده است.

- در سوره ابراهیم علیه السلام که به اغوا و اغرای شیطان اشاره شده است10 سوره حجر به ریشه‏یابی و پی‏جویی زمینه و سبب آن پرداخته و در این‏باره بیانی تفصیل‏ گونه دارد

- در روایتی از امام صادق علیه السلام قرائت دو سوره ابراهیم علیه السلام و حجر در یکی از نمازهای هفته دارای خاصیتی ویژه معرفی شده است، این روایت در صورت صحت با توجه به همراهی این دو سوره در آن می ‏تواند مویدی بر زوجیت و همبستگی این دو سوره باشد.

سوره ابراهیم علیه السلام جز پنج سوره الراات (سوره‏هایی که با الر آغاز می‏ شوند) یعنی یونس علیه السلام، هود علیه السلام، یوسف علیه السلام، ابراهیم علیه السلام و حجر است و در ترتیب مصحف رایج و ترتیب تلاوت پشت سرهم آمده‏اند جز این‏ که سوره رعد که با المر آغاز می‏شود بعد از یوسف علیه السلام و قبل از ابراهیم علیه السلام در میان آنها قرار گرفته است. سیوطی به نقل از برخی علمای گذشته الراات را بساتین‏ القرآن نامیده است؛ هم‏چنین این سوره در دسته ‏بندی الهام گرفته از روایت نبوی که قرآن مجید به چهار قسم سبع‏ طوال، مثانی، مئین و مفصل تقسیم می ‏شود، در شمار سوره‏های مثانی محسوب شده است

رسالت رسولان الهی، محور موضوعی سوره ابراهیم علیه السلام است: که در حجم قابل ‏توجهی از سوره بدون مشخص ‏کردن پیامبری خاص گفت‏وگوها و رویارویی رسولان با مخالفان ایشان را ارائه داده است. اصول و مواضع کلی رسولان الهی و عکس‏العمل منکران ایشان در این سوره جمع ‏بندی شده است به‏ طوری ‏که ارائه چنین دورنما و تصویری کلی از رسالت پیامبران و واکنش منکران آنها در سور دیگر قرآن کمتر دیده می‏ شود. تکرار قابل ملاحظه کلمه رسل و مشتقات آن (10 بار) و کلمه ناس (نه قومی خاص) (6 بار) با توجه به حجم سوره و نیز ارائه تقابل‏های نمادین و کلی، نه مختص به پیامبر یا قومی خاص، مناسبتی جالب و تدبر برانگیز با محور موضوعی این سوره دارد.

تقابل‏هایی مانند نور و ظلمت، کلمه طیبه و کلمه خبیثه، قرار و زوال، ثبات و بی‏قراری. براین اساس یاد کرد ابراهیم علیه السلام نیز که در نگاه قرآنی، رسولی نمونه شناخته می ‏شود، با این محور موضوعی هماهنگی و مناسبت دارد و گزارش کوتاهی که از مقابله و برخورد موسی علیه السلام با قوم خود آمده است حالتی استطرادی خواهد داشت.

دورنمای دیگری از سوره که بی‏ارتباط با محور موضوعی مذکور سوره نیست و خود می‏ تواند به‏عنوان محور موضوعی سوره دیده شود و مسئله رسالت و تقابل رسولان و منکرانشان وابسته بدان مطرح گردد همان تقابل ثبات و زوال است؛ براین اساس در این سوره، بینش‏ها و عقاید، عمل‏ها و کردارها، گفتارها و اقوال، اعتمادها و تکیه‏گاه‏ها، پیروی‏ها و رهبران، فرجام‏ها و عواقب با این نگاه و با این تقابل نگریسته شده و ارائه می‏ گردد، مثلاً یادآوری توکل بر خداوند و چهاربار تکرار مشتقات آن در دو آیه 11 و 12 در مقابل اعتماد و اتکال کافران بر اعمال و رهبران مستکبر خود از جمله شواهد بارز این موضوع محوری است. انبیا و دعوت آنان و فرجام مومنان و منکران رسل و سخن و فرجام ایشان مصادیق روشنی از حق و قرار و ثبات از یک‏ طرف و باطل، زوال، بوار و هلاک از طرف مقابل نمایانده می‏ شوند. ابراهیم علیه السلام نیز در تصویری که از او داده می ‏شود یعنی بشری متصل و متکی به حق و داعی پروردگار به ‏عنوان نمونه کاملی از ثابتان و قراریافتگان و سخنان و دعاهای او به‏عنوان نمونه بارزی از قول ثابت و در تعبیری رساتر مصداق کامل و بارز آیه این سوره است: یتبت‏الله الذین بالقول الثابت فی‏الحیوة و فی‏الاخرة: خداوند مومنان را با گفتار ثابت و حق در زندگی دنیا و آخرت ثبات و قرار می ‏بخشد.

این سوره با حروف مقطعه الر و اشاره به انزال کتاب و هدف از آن و مالکیت فراگیر الهی و گمراهی و فرجام بد کافران آغاز شده و پس از اشاره به همزبانی رسولان الهی با قوم خویش و این‏که هدایت و گمراهی به مشیت خداوند عزیز حکیم است، رسالت موسی علیه السلام را یادآور می‏شود سپس به پندگیری از سرگذشت اقوام گذشته فرا می‏خواند و در این میان گفتار رسولان الهی و پاسخ منکرانشان بدون مشخص‏کردن رسول و قومی خاص آورده شده است. در ادامه بی ‏ثمربودن اعمال کافران و فرجام دردناک آنان در قیامت و گفت ‏وگوی پیروان گمراه‏شده با رهبران گمراه‏ کننده مانند مستکبران و شیطان و فرجام خوش مومنان صالح بیان گردیده است. پس از مقایسه کلمه طیبه با کلمه خبیثه با تمثیل آن دو به دو درخت یکی استوار و باردار و دیگری از جابرکنده و بی ‏قرار و اشاره به هلاکت و زوال کافران و مشرکان و ثبات و قرار مومنان و دعوت ایشان به نماز و انفاق و بیان مظاهری از ربوبیت الهی، دعاهای ابراهیم علیه السلام برای خود، فرزندانش و مومنان آمده است. در ادامه سوره با تأکید بر عدم‏غفلت و خلف‏ وعده خداوند و ارائه تصویری از مناظر نزول عذاب الهی و روز قیامت، همه مردم به خصوص ظالمان را هشدار می ‏دهد و سرانجام، این سوره با وصفی زیبا از قرآن خاتمه ‏ای به یادماندنی به ذهن می‏ سپارد: هذا بلاغ للناس و لینذروا به ولیعلموا أنما هو اله واحد و لیذکر اولواالالباب: این پیامی است برای همه مردم تا این ‏که بدان بیم یابند و بدانند که او معبودی یگانه است و تا صاحبان خرد پند گیرند.

هرکس بخواهد حضرت ابراهیم علیه السلام را با معرفی قرآن بشناسد در اولین مرحله، این سوره ابراهیم علیه السلام است که او را به‏سوی خود می‏کشاند. سوره‏ای که تنها با نام ابراهیم خوانده می‏شود. حضرت ابراهیم علیه السلام را با دعاهایش شناسانده است و این تنها سوره‏ای است در میان سوره‏های قرآن کریم که در یادکرد ابراهیم علیه السلام تنها دعاهای او را آورده است25. در میان دعاهای قرآنی رایج میان مسلمانان برخی دعاهای ابراهیم علیه السلام در این سوره مشهور است از جمله: رب اجعلنی مقیم‏الصلوة و من ذریتی ربنا و تقبل دعا: پروردگارا! مرا برپا دارنده نماز قرار ده و نیز از فرزندانم. پروردگارا و دعای مرا بپذیر (آیه 40)

ربنا اغفرلی و لوالدی و للمومنین یوم یقوم‏الحساب: پروردگارا، روزی که حساب برپا می‏ شود بر من و پدر و مادرم و بر مومنان ببخشای آیه

و از جمله امثال قرآن کریم سه مثلی که در این سوره آمده است26 در زیبایی و تأثیر نمونه‏اند.

سوره ابراهیم علیه السلام که تمام فضای آن را مبانی معرفتی، بینشی و عقیدتی فرا گرفته است، تنها دستور و سفارش عملی که برای مومنان و البته وابسته به بینش و عقیده را بیان می ‏کند، در میانه سوره و در خصوص اقامه نماز و انفاق آشکارا و پنهان است.

در برخی روایات فضائل ‏السور رفاقت و همنشینی ابراهیم علیه السلام در بهشت ثمره قرائت (موثر و مداوم) این سوره بیان شده است که محتوای سوره و اثر وضعی قرائت موثر آن در شخصیت قاری می‏ تواند مویدی بر صحت مضمون این روایت باشد.

چنانکه از نام سوره پیدا است، قسمتی از آن در باره قهرمان توحید ابراهیم بت شکن (بخش نیایشهای او) نازل گردیده است.

بخش دیگری از این سوره اشاره به تاریخ انبیای پیشین همچون نوح، موسی، و قوم عاد و ثمود، و درسهای عبرتی که در آنها نهفته است می باشد.

مجموعه اینها بحثهای فراوانی را که در این سوره در زمینه موعظه و اندرز و بشارت و انذار نازل گردیده تکمیل می نماید.

و همانگونه که در غالب سوره های مکی می خوانیم قسمت قابل ملاحظه ای نیز بحث از مبدأ و معاد است، که با راسخ شدن ایمان به آنها در قلب انسان، روح و جان و سپس گفتار و کردار او، نور و روشنائی دیگری پیدا می کند و در مسیر حق و الله قرار می گیرد.

خلاصه این سوره مجموعه ای است از بیان اعتقادات و اندرزها و موعظه ها و سرگذشتهای عبرت انگیز اقوام پیشین و بیان هدف رسالت پیامبران و نزول کتب آسمانی.

داستان سوره ابراهیم

داستان رسالت موسى علیه السلام روشنترین مصداق عزت الهى در میان انبیا

از آنجایى که گفتار در این سوره، بر اساس مساله انذار مردم و ترساندن از عزت خداى سبحان استوار گشته بود

لذا مناسب بود که خدا روشن ترین مصداق و مظهر عزت خود در میان انبیا را شاهدم مثال بیاورد. و آن داستان رسالت موسى علیه السلام و معجزات او براى هدایت مردمش بود. همچنان که درباره آیات و معجزات او فرموده: و لقد ارسلنا موسى بایاتنا و سلطان مبین و نیز از قول خود آن جناب حکایت نموده و فرموده: و ان لا تعلوا على الله انى آتیکم بسلطان مبین.

بنابراین، موقعیتى که آیه مورد بحث، نسبت به آیه اول سوره یعنى کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذن ربهم دارد، موقعیت مثالى است که به منظور تایید مطلب و دلخوش نمودن مخاطب آورده باشند، همچنان که در آیه انا اوحینا ال یک کما اوحینا الى نوح و النبیین من بعده هم خود مطلب آمده و هم مثالى که به من ظور تایید آن و دلخوش ساختن مخاطب آورده مى شود.

اما اینکه بعضى گفته اند که: آیه مورد بحث، تفصیل آن اجمالى است که در آیه و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم آمده، صحیح نیست و از سیاق آیه بسیار بعید است.و نظیر آن در بعید بودن، گفتار مفسر دیگرى است که گفته: مراد از آیاتى که موسى به همراهى آنها فرستاده شد آیات تورات است، نه معجزاتى که از قبیل اژدها و ید بیضا و امثال آن آورد.

علاوه بر بعید بودن، اصولا خداى تعالى در هیچ جاى قرآن مجیدش تورات را جز آیات رسالت موسى علیه السلام نشمرده، و اصلا در هیچ جا نفرموده که ما موسى را با تورات فرستادیم، بلکه هر جا گفتگو از تورات به میان آورده، فرموده خداوند تورات را بر او نازل کرده، و یا به او داده است.

اگر در آیه مورد بحث، بیرون کردن از ظلمات به سوى نور را مقید به اذن پروردگار نکرد ولى در آیه اول سوره که مربوط به رسالت خاتم النبیین و خطاب به آن جناب بود مقید کرد، براى این بود که در آنجا داشت لتخرج الناس: تا مردم را بیرون کنى ولى در اینجا دارد اخرج قومک: قومت را بیرون کن که این تعبیر، متضمن معناى اذن است به خلاف آن تعبیر.