از دیدگاه قرآن کریم، دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین و محکم‌ترین تکیه‌گاه فکری و رفتاری انسان، مبنای همه تحولات مثبت است. تحول از کفر و شرک به سوی توحید و یگانه‌پرستی از جمله تحولات اساسی و تأثیرگذاری است که با ممانعت برخی از کفار و مشرکین، سرزنش قرآن کریم را به دنبال دارد؛ چنانکه در پاسخ به کسانی که شرک و کفر پدران خویش را بهانه‌ای برای فرار از تحول به سوی توحید می‌دانستند، می‌فرماید: «وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ؛ [1] و چون به آنان گفته شود: «به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر[ش] بیایید»، میگویند: «آنچه پدران خود را بر آن یافتهایم ما را بس است.» آیا هر چند پدرانشان چیزی نمیدانسته و هدایت نیافته بودند؟!»
تحول و مسابقه دینداری
گرچه دین اسلام بهترین برنامه زندگی است اما دینداری اسلامی دارای درجات گوناگونی است که مؤمنان در طول تاریخ، برای کسب درجات متعالی آن با یکدیگر به مسابقه پرداخته‌اند؛ چنانکه خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئکَ الْمُقَرَّبُونَ؛ [2] و سبقت گیرندگان مقدّم‌اند؛ آنان‌اند همان مقرّبانِ [خدا]» روشن است که هرگونه جهشی در دینداری مستلزم تحول فکری و رفتاری برآمده از اراده ترقی‌خواه فزاینده در مسیر بندگی خداست.
پایداری آگاهانه؛ رمز تحول پایدار
وقوع هر تحولی مستلزم پافشاری منطقی و دائمی بر آن است؛ در غیر این صورت می‌تواند با آسیب‌هایی مانند فراموشی، انحراف، کمرنگ شدن و... رو به رو شود. قرآن کریم نسبت به استقامت بر راه درست تأکید کرده و می‌فرماید: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً؛ [3] و اینکه اگر آنها [جنّ و انس] در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان مى‌‌کنیم!»
رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله نیز در مسیر ایجاد تحول بزرگی که به ثبت رساندند در مقابل اراده‌های مشرکان مخالف، مأمور به استقامت شدند چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُم؛ [4] بنابراین به دعوت پرداز، و همان‌گونه که مأمورى ایستادگى کن، و هوس‌هاى آنان را پیروى مکن.»
آری! تحول‌خواهی که تنها از روی هیجان و احساسات صورت گیرد به ثمر نخواهد نشست و اساساً در مسیر تحول‌خواهی و تحول‌آفرینی باید آگاهانه و محکم قدم برداشت؛ چنانکه خدای متعال خطاب به موسی و هارون علیهما السلام می‌فرماید: «فَاسْتَقیما وَ لا تَتَّبِعانِ سَبیلَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ؛ [5] پس ایستادگى کنید و راه کسانى را که نمى‌‌دانند پیروى مکنید.»
توبه؛ نماد تحول روحی و رفتاری
قرآن کریم بر ضرورت استفاده از فرصت عمر برای تحول درونی و رو کردن به سوی خدای متعال تأکید کرده و می‌فرماید: «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ؛ [6] آیا وقت آن نرسیده است که دل‌هاى مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حقّ نازل کرده است خاشع شود؟! و مانند کسانى نباشند که در گذشته به آنها کتاب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنها گذشت و قلب‌هایشان قساوت پیدا کرد؛ و بسیارى از آنها گنه‌کارند!» طبق این آیه شریفه، از دست دادن فرصت برای ایجاد تحول درونی، خطر قساوت قلب و شقاوت را به دنبال خواهد داشت.
توبه در راستای تحول روحی موجب تحول در رفتار انسان می‌شود و کارهای خوب را جایگزین رفتارهای ناشایست می‌کند؛ چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «إِلَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ کاَنَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا؛ [7] مگر کسى که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل مى‌‌کند و خدا همواره آمرزنده مهربان است.»
موانع تحول مثبت
هر حرکتی تحول‌گرایانه رو به جلو، موانعی نیز خواهد داشت که در اینجا به دو مورد از مهم‌ترین موانع ایجاد تحول از نگاه قرآن اشاره می‌کنیم:
مفسدان
از آنجا که تحول‌خواهی و تحول‌آفرینی رو به جلو به مذاق منفعت‌طلبان مفسد خوش نیامده و بر خلاف منافع آنان است، پس طبیعی است که با آن مخالفت کرده و به دنبال از بین بردن آن حرکت اصلاحی و تحول‌خواهانه خواهند بود. قرآن کریم نیز مفسدان را از مهم‌ترین موانع اصلاح دانسته و می‌فرماید: «وَ قالَ مُوسى لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ؛ و موسى به برادرش هارون گفت: جانشین من در میان قومم باش و (آنها) را اصلاح کن! و از روش مفسدان، پیروى منما!»
منافقان و تلاش برای تحریف تحول
یکی از موانع مهم در تحول، ارائه تعریف یا مصداق اشتباه از تحول است که به جای اصلاح امور و حرکت رو به جلو، موجب فساد و ارتجاع و عقب‌گرد می‌شود؛ چنانکه قرآن کریم در توصیف منافقان می‌فرماید: «وَ إِذا قیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ؛ [9] و هنگامى که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» مىگویند: ما فقط اصلاح کننده‌‌ایم»!
* حجت‌الاسلام محسن رفیعی استاد حوزه علمیه قم
=================
پی‌نوشت:
[1] سوره مائده، آیه 104.
[2] سوره واقعه، آیات 10 و 11.
[3] سوره جن ،آیه 16.
[4] سوره شوری، آیه 15.
[5] سوره یونس، آیه 89.
[6] سوره حدید، آیه 16.
[7] سوره فرقان، آیه 70.
[8] شوره اعراف، آیه 142.
[9] سوره بقره، آیه 11.
