آیه:

وَ اعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ اذْکرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوناً وَ کنتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکم مِّنْهَا کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمْ ءَایتِهِ لَعَلَّکمْ تَهْتَدُونَ [1]

ترجمه:

و همگی به ریسمان خدا، تمسّک جویید، و پراکنده نشوید؛ و نعمتِ خدا را بر خودتان، به یاد آرید، آنگاه که دشمنان (یکدیگر) بودید، و [او] میان دل های شما، الفت انداخت، پس به (برکتِ) نعمت او، برادران (همدیگر) شدید. و شما بر کنار حفره ای از آتش بودید، و شما را از آن نجات داد؛ اینگونه، خدا نشانه هایش را برای شما روشن بیان می کند؛ تا شاید شما راهنمایی شوید.

شأن نزول:

داستان نزول آیه ی فوق[2] این گونه حکایت شده که دو قبیله ی مشهور انصار مدینه، یعنی اوس و خزرج، رقابت ها، کینه ها و دشمنی های دیرینه ای داشتند که بعد از اسلام جای خود را به برادری و محبت داده بود، اما گاهی این اختلافات نهفته شعله ور می شد. از جمله روزی دو نفر از اوس و خزرج به نام «ثَعلبَه» و «اسعَد»، در برابر هم، افتخاراتی را که بعد از اسلام کسب کرده بودند برمی شمردند. کم کم کار به جای باریک کشید و طرف داران دو طرف دست به اسلحه بردند.

خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و حضرت در محل حاضر شدند و با بیان و تدبیر خویش صلح و صفا را در میان آنان برقرار کردند. در این جا بود که آیات فوق نازل شد و همگان را به اتحاد و تمسک به ریسمان الهی و مبارزه با هرگونه تفرقه دعوت کرد.[3]

نکته ها و اشاره ها:

1.مقصود از «ریسمان الهی» هرگونه وسیله ی ارتباط با ذات پاک خداست و روایات متعددی از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در مورد مصادیق حبل اللّه حکایت شده است.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امام سجاد علیه السلام حکایت شده که مقصود از حبل اللَّه همان قرآن است؛[4] از امام باقر علیه السلام حکایت شده که ریسمان الهی، علی علیه السلام، یا آل محمد صلی الله علیه و آله هستند؛[5] و برخی از مفسران نیز احتمال داده اند مقصود از حبل اللّه همان اسلام باشد.[6]

اما با توجه به مفهوم وسیع «حبل اللّه»، یعنی «وسیله ی ارتباط با خدا» تمام این موارد می توانند از مصادیق ریسمان الهی باشند.

 از یک آیینی مسلمان زنده است پیکر ملت ز قرآن زنده است

 ما همه خاک و دلِ آگاه، اوست اعتصامش کن که حبل اللَّه اوست

 (اقبال)

2.اتحاد نیازمند محور است و خدا محور این وحدت را «ریسمان الهی» معرفی کرده است تا امری ثابت و استوار باشد؛ چرا که وحدت بر محورهای دیگر، هم چون نژاد، زبان و ملیت، بی ثبات و شکننده است.

3.تعبیر «ریسمان الهی» در واقع اشاره به این حقیقت است که انسان در شرایط عادی و بدون مربّی و راه نما، در قعر درّه ی طبیعت و چاه تاریک غرایز سرکش و جهل و نادانی باقی خواهد ماند و برای نجات از این چاه نیاز به ریسمان محکمی دارد که به آن چنگ زند و بیرون آید. این رشته همان وسیله ی ارتباط با خداست که از طریق قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان واقعی او تحقق می یابد و مردم را به آسمان تکامل معنوی و مادی ره نمون می شوند.

4.مقصود از واژه ی «نعمت» در آیه ی فوق، همان موهبت اتحاد و برادری است و تکرار آن نشان دهنده ی اهمیت این مطلب است.

5.وحدت دو جنبه ی ظاهری و باطنی دارد که اصل همان جنبه ی باطنی، یعنی هم دلی و تألیف قلوب و برادری است و در آیه ی فوق بر هر دو جنبه ی وحدت تأکید شده است.

6.خدای متعال در این آیه هم دلی مؤمنان را به خود نسبت داده است.

این اشاره به این معجزه ی اجتماعی اسلام است که از مردمی جاهل و بی تمدن که سابقه ی کینه ها، دشمنی ها و جنگ های ممتد داشتند، در مدتی کوتاه ملتی واحد و متحد و مهربان ساخت. آری این کار از طریق عادی و معمولی امکان پذیر نبود.

 ما ز نعمت های او اخوان شدیم یک زبان و یک دل و یک جان شدیم

 (اقبال)

7.این آیه می فرماید: «شما در گذشته، در لبه ی گودالی از آتش بودید.»[7] ممکن است مقصود از آتش در این آیه آتش جهنم باشد یا کنایه از جنگ ها و نزاع هایی که در دوران جاهلیت شعله ور می شد و هر لحظه خطر خون ریزی همه را تهدید می کرد. خدا مردم را از خطر این آتش ها نجات بخشید؛ البته این دو معنا قابل جمع است و مانعی ندارد که مقصود آیه هر دو معنا باشد.

8.در روایات اسلامی نیز بر اتحاد مسلمانان تأکید شده است. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده که داستان افراد با ایمان در دوستی و نیکی به یک دیگر هم چون اعضای یک پیکر است که چون بعضی از آن رنجور شود و به درد آید اعضای دیگر را قرار و آرامش نخواهد بود.[8]

 بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند

 (سعدی)

و در جای دیگر می فرماید:

افراد با ایمان نسبت به یک دیگر همانند اجزای یک ساختمان اند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می دارد.[9] 9.تأثیر اتحاد مردم در پیشرفت اهداف اجتماعی و سربلندی ملت ها اعجازآمیز است. مؤمنان هم چون قطرات آب باران هستند که از اجتماع آنها سدّی عظیم به وجود می آید و در مقابل دشمن می ایستد و از نیروی آن همه جا روشن می شود و چرخ عظیم صنعت به گردش در می آید و سرزمین های زیادی آبیاری می شود، در حالی که قطرات باران هیچ کدام به تنهایی قادر به این کارها نیستند.

 کشتی امت رسد بر ساحل امن و مراد گر بود فرمانده ی او ناخدای اتّحاد

آموزه ها و پیام ها:

1.ارتباط با خدا (از طریق اسلام، قرآن و اهل بیت علیهم السلام) را محور وحدت خویش قرار دهید.

2.ای مسلمانان! متحد شوید.

3.وحدت، نعمت الهی و مایه ی برادری و نجات شماست (پس قدر آن را بدانید).

4.به هر دو جنبه ی ظاهری و باطنی وحدت اهمیت دهید.

5.وحدت نجات بخش است و شما را از آتش و دشمنی دور می سازد.

6.تفسیر آیات الهی فواید راه بردی دارد.

پی نوشت:

[1] سوره آل عمران، آیه103

[2]  اين شأن نزول، آيه‏ى قبل را نيز شامل مى‏شود، ولى موجب انحصار معناى اين آيات‏نمى‏شود.

[3]  تفسير نمونه، ذيل آيه و مجمع البيان، ج 2، ص 804.

[4] درّ المنثور، ج 2، ص 60؛ معانى الاخبار، ص 132 و نهج البلاغه، خطبه‏ى 176.

[5]  تفسير عياشى، ج 1، ص 194؛ نور الثقلين، ج 1، ص 377؛ مجمع البيان، ج 2، ص 805؛ و شواهد التنزيل، ج 1، ص 169.

[6]  مفاتيح الغيب، ج 8، ص 329؛ المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ج 1، ص 484؛ و تفسير نمونه، ج 3، ص 28.

[7]  واژه‏ى« شفا» در لغت به معناى كناره‏ى چاه و گودال است. و استعمال اين كلمه دربهبودى بيماران نيز به خاطر آن است كه انسان در كناره‏ى سلامت و تندرستى قرار مى‏گيرد.

[8] « مثل المؤمنين فى توادّهم و تراحمهم كمثل الجسد الواحد اذا اشتكى بعضه تداعى سائره بالسهر والحمّى.»( ر. ك: روض الجنان و روح الجنان، ج 2، ص 405؛ تفسير نمونه، ج 3، ص 33؛ روح البيان، ج 3، ص 368 و ...).

[9] « المؤمن للمؤمن كالبنيان يشدّ بعضه بعضاً». همان؛ جامع الاخبار، ص 85؛ احكام القرآن، ج 5، ص 162 و ....