حج از مهم‌ترین مناسک عبادی مسلمانان شمرده می‌شود که طبق فرموده خداوند در قرآن و طبق شرع اسلام، انجام آن برای هر آن کس که استطاعت دارد، یک بار در طول عمر واجب است.

در این روزهای منتهی به حج که حجاج قصد زیارت خانه خدا را دارند، لازم است با برخی مقدماتی که منجر به بهره بیشتر از معنویات این سفر مقدس می‌شود،‌ آشنا شوند؛ از جمله آنکه امام باقر علیه‌السلام فرمود: کسی که قصد این خانه می‌کند، اگر سه خصلت نداشته باشد، مورد اعتنا قرار نخواهد گرفت:
1- ورعی که او را از گناهان باز دارد.
2- حلمی که جلوی خشمش را بگیرد.
3- حسن معاشرت با همراهان.
مَا یُعْبَأُ مَنْ یَسْلُکُ هَذَا الطَّرِیقَ إِذَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ وَرَعٌ‏ یَحْجُزُهُ‏ عَنْ‏ مَعَاصِی‏ اللَّهِ وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ‏. (الکافی، ج4، ص286)

اما ورع، مرتبه‌ای بالاتر از تقوا و طبق احادیث، «اساسُ التّقوی» و نیز سخت‌ترین عبادت «أَشَدَّ الْعِبَادَةِ» شمرده شده است و در صورت کلی، حالتی که سبب می‌شود انسان به ورطه گناهان ریز و درشت نیفتد؛ لذا با محاسبه نفس و خروج از هر شبهه‌ای همراه است. 
دوم آنکه حلم و صبری بورزد که مالک غضب خود شود و در سختی‌ها و شدائد به ویژه سختی‌های سفر از کوره خارج نشود و با عزت برخورد کند.
سوم آنکه با همراهان حسن معاشرت داشته باشد و با بی‌اعتنایی و بی‌تفاوتی و تندی با آنان برخورد نکند تا سفر برایشان تلخ شود بلکه مستحب است در سفر انسان به شوخی‌های حلال بپردازد و سفر را به کام همسفران شیرین کند. جالب است که در احادیث، حرمت مؤمن برتر از خانه کعبه و آزار او مساوی با آزار پیامبر صلی الله علیه و آله شمرده شده است.

التزام به همین ویژگی‌های آسمانی، سبب رفع حجاب‌های رفتاری و اخلاقی از فرد می‌شود و بهره زائر را از سفر حج بیشتر می‌کند.

دکتر سید ابراهیم رئیسی عصر امروز سه‌شنبه در ادامه برنامه‌های سفر رسمی دو روزه به اندونزی، در دیدار آقای «بامبانگ سوساتیو» رئیس مجلس مشورتی خلق این کشور، اندونزی را کشوری مهم و دارای جایگاهی ممتاز در جنوب شرق آسیا دانست و افزود: گسترش روابط دو کشور به نفع جهان اسلام و مسلمانان است.

دکتر رئیسی با اشاره به اقدامات گسترده نظام سلطه برای ایجاد تهدید و تحمیل تحریم بر ایران گفت: ملت بزرگ ایران با اتکا به اسلام و ایمان به استقلال، نه تنها تسلیم این فشارها نشد، بلکه از این تهدیدات برای خود فرصت ساخت و پیشرفت‌های حاصل شده در حوزه‌های مختلف گواه این موفقیت ملت ایران است.

رئیس جمهور اظهار داشت: پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های علمی و فناوری، نام ایران را در زمره کشورهای صاحب علوم پیشرفته‌ای همچون علوم فضایی و هسته‌ای قرار داده است.

دکتر رئیسی همچنین با اشاره به پیشرفت‌های ایران در حوزه پزشکی و داروسازی گفت: امروز از ربات جراح کنترل از راه دور ساخته شده به دست دانشمندان ایرانی در اندونزی رونمایی شد که پزشک به کمک آن می‌تواند بیماری را در شهری دیگر جراحی کند.

دکتر رئیسی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه نظم جهانی شکل جدیدی به خود گرفته است، دوره یکجانبه‌گرایی را رو به پایان دانست و گفت: با ایجاد این تغییرات قدرت‌های جدیدی در عالم شکل می‌گیرد که این به نفع کشورهای در حال توسعه است و بر این اساس رسیدن مردم مظلوم فلسطین، یمن و میانمار به حقوق‌شان را بسیار نزدیک می‌دانیم.

بامبانگ سوساتیو رئیس مجلس مشورتی خلق اندونزی هم در این دیدار با تاریخی توصیف کردن روابط دو کشور، توسعه و تعمیق روابط تهران و جاکارتا را به نفع جهان اسلام دانست و با ابراز نگرانی از افزایش خشونت‌ها نسبت به مردم مظلوم فلسطین، بر حق آنان برای تعیین سرنوشت خود تاکید کرد.

مَکّه (به عربی: مدینة مَکّه)، نام شهری است در کشور پادشاهی عربستان سعودی واقع در شبه جزیره عربستان. مکه از شهرهای تاریخی عربستان سعودی است و به سبب قرار داشتن کعبه، قبله‌گاه مسلمانان در آن مقدس‌ترین شهر اسلام به‌شمار می‌رود. مکه زادگاه حضر ت محمد صلی الله علیه و اله و سلم پیامبر اسلام و محل بعثت ایشان است.

این شهر علاوه بر نام مکه دارای نام‌هایی همچون «بکّه»، «امّ‌القری» و «بلدالحرام» نیز بوده‌است که در قرآن به تمامی این نام ها اشاره شده‌است. در سوره فتح آیه ۲۴ مکه آمده و آل عمران آیه ۹۶ بکه آمده. در زبان عربی گاهی م به ب تبدیل می‌شود. مانند لازم و لازب.

بنابر برخی روایات دینی، پس از تشنگی اسماعیل در ماجرای مهاجرت او و مادرش به سرزمین مکه، به اذن خداوند چشمه زمزم زیر پای اسماعیل جوشید و در آن منطقه آب یافت شد، مردم در آنجا ساکن شدند و شهر مکه به وجود آمد و نیز ابراهیم به فرمان خدایش کعبه را ساخت.

موقعیت جغرافیایی:

شهر مکه در فاصله ۸۰ کیلومتری دریای سرخ واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا، ۳۳۰ متر است. به خاطر اتوبانی که اکنون ساخته شده، تا بندر جده تنها ۶۰ کیلومتر فاصله دارد و از طریق بزرگراه هجرت، ۴۲۵ کیلومتر با مدینه فاصله دارد. مکه در میان کوه‌ها واقع شده، فاصله بین دو کوه را اعراب شعب می‌گویند. این شهر در میان کوه‌های کم ارتفاعی باسازند سنگی واقع شده‌است در حال حاضر، اطراف مسجدالحرام را خانه‌ها و هتل‌هایی فرا گرفته، که بر فراز این تپه‌های سنگی واقع شده‌اند. برای سهولت رفت‌وآمد، تونل‌های زیادی برای عبور ماشین‌ها در نظر گرفته‌اند، که مسافت‌ها را بسیار کاهش می‌دهد.

آغاز بنای مکه معلوم نیست، اگر سکونت جرهمیان را در ناحیه مکه حدود دو هزار تا هزار و پانصد سال قبل از میلاد بدانیم، بنای مکه هم باید در همان قرن‌ها باشد.

مکه در احادیث و روایات:

امام صادق(ع) فرموده است: « محبوب ترین زمین نزد خدا، مکه است. نزد خداوند هیچ خاکی محبوب تر از خاکش و هیچ سنگی گرامی تر از سنگش و هیچ درختی محبوب تر از درخت هایش و هیچ کوهی محبوب تر از کوه هایش و هیچ آبی محبوب تر از آب مکه نیست».

در حدیثی از امام باقر(ع) حتی خواب در مکه، همچون تلاش و فعالیت شهر های دیگر، و سجود در مکه، همچون به خون غلتیدن و شهادت در راه خدا به حساب آمده است: « . . . وَالنّائِمُ بِمَکَّه کَالمُجتَهِدِ فِی البُلدانِ وَالسّاجِدِ بِمَکِّه کَالمُتَشَحّطِ بِدَمِهِ فی سَبیل الله . . .».

نام های دیگر مکه:

بکّه: یکی دیگر از نام‌های شهر مکه، بکّه است. این نام در قرآن نیز ذکر شده‌است:

إِنَّ اوَّلَ یَبْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمِینَ

ترجمه: نخستین خانه‌ای که برای پرستش مردم نهاده شد، همان است که در بکّه‌است، آنجا با برکت و راهنمایی برای جهانیان است.

تفسیر مفسران اسلامی اینست که واژه بکّه در اصل البکّ است و معنای آن «مزاحم شدن» است. وقتی عده‌ای از مردم در مکانی ازدحام می‌کنند، می‌گویند: یباکّ الناس. در روایات منقوله منتسب به امامان شیعه علت نامگذاری مکه به بکه، ازدحام مردم در کنار خانه خدا معرفی شده‌است.

اُمّ القُری: یکی دیگر از نام‌های مکه، امّ‌القری است. چنان‌که در قرآن آمده‌است: وَکَذلِکَ اءَوْحَیْنا إلَیْکَ قُراناً عَرَبِیّاً لِتُنْذِرَ اُمَّ القُری وَمَنْ حَوْلَها

ترجمه: و این چنین قرآنی عربی به تو وحی کردیم تا مردم شهر مکه و اطراف آن را انذار بدهی.

از دید مفسران اسلامی شیعه علت نامگذاری این شهر به امّ‌القری اینگونه‌است. در روایات راجع به علت نامگذاری آن به ام‌القری سخن گفته نشده‌است؛ و شاید از آن جهت که از خود این نام، علت نامگذاری آن روشن هست کسی از امامان شیعه راجع به آن سؤال نکرده‌است. بنابر تفسیر مفسران شیعه، ام‌القری یعنی ریشه شهرها. مکه، ریشه تمام شهرهاست، زیرا اولین نقطه‌ای است که در روی زمین ظاهر شد. علاوه بر اینکه از نظر عظمت و شکوه نیز بر همه شهرها شرف دارد؛ چون نهال اسلام در آنجا رویید و بر سایر سرزمینها و مملکتها سایه افکند.

البلد الامین: البلد الامین یکی دیگر از نام‌های مکه‌است. در قرآن آمده‌است: و هذا البَلَدِ الاَمِینِ 

و همه مفسرین اتفاق دارند بر اینکه منظور از البلد الامین، مکه است. از دید مفسرین جمله بلدالامین یعنی شهر کسی که امنیت دارد در علّت نامگذاری شهر مکه به البلد الامین دو احتمال وجود دارد: احتمال اوّل: شهر مکه حرم خداست؛ و هر کسی که در حرم بمیرد، خداوند او را در روز قیامت از وحشت و ترس در آن روز، در امان قرار می‌دهد.

اماکن متبرکه مکه

مسجدالحرام:

مسجدی است بسیار باعظمت که در فضیلت و شرافت بی نظیر می باشد، یک نماز در آن برابری می کند با صد هزار نماز در مساجد دیگر، پس بایستی وقت را غنیمت شمرده و از فضیلت های معنوی مسجدالحرام حداکثر بهره را بُرد. کعبه در وسط مسجدالحرام قرار دارد.

حِجر اسماعیل: بنایی است به شکل نیم دایره با دیواری به ارتفاع یک متر و ۳۰ سانتیمتر که در جانب شمالی کعبه قرار دارد، و قبر حضرت اسماعیل علیه السلام و هاجر، مادر آن حضرت در آن جا می باشد، و بنابر بعضی روایات قبور جمعی از انبیاء علیهم السلام هم در آن جا است.

مقام ابراهیم: محلی است در نزدیک کعبه، به فاصله حدود ۱۳ متر، دارای گنبدی کوچک که با شیشه احاطه شده، و در آن سنگی قرار دارد، که گفته می شود حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام بر آن ایستاده، و مردم را به حج خدا دعوت کرده است، و اثر پاهای مبارکش در آن پیدا می باشد، حجاج نماز طواف خود را پشت این مقام بجای می آورند.

زمزم:

نام چاه آبی است که خداوند به لطف خود در زیر پای حضرت اسماعیل جاری ساخت، و در طول تاریخ و پیش آمد حوادث، بارها مرمَّت و لایروبی گردیده، و فعلاً آب آن نیز مورد استفاده حُجّاج بیت الله الحرام قرار می گیرد، و آب آن مورد توجه خاص نبی اکرم صلی الله علیه و آله بوده است، و در طول تاریخ اسلام مؤمنین بدان تبرک می جسته اند. آب زمزم، مبارک و موجب شفاست. رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه آب زمزم را درخواست می فرمودند. و در روایت وارد شده: وقتی از آب زمزم نوشیدی، بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَ رِزْقاً واسِعاً وَ شِفاءاً مِنْ کُلِّ داء وَ سُقْم؛ خداوندا! این را سبب دانشی سودمند و روزی واسع و شفای از هر درد و بیماری قرار ده.» نوشیدن آب زمزم بعد از نماز طواف مستحب است.

صفا و مروه:

صفا در سمت جنوب شرقی و مروه در سمت شمال شرقی کعبه قرار دارند. منظره صفا و مروه بسیار زیبا و باشکوه می باشد، و مستحب است مردها قریب هفتاد متر از سعی را به طور «هَرْوَلَه» حرکت کنند، که حدود آن با رنگ و چراغ سبز مشخص گردیده است.

شِعب ابی طالب: شعب ابی طالب در شمال شرقی مسجدالحرام و در نزدیکی صفا و مروه واقع شده، و محل ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام است. خاندان بنی هاشم و عبدالمطلب در همین مکان زندگی می کرده اند و پس از بعثت توسط مشرکان حدود سه سال محاصره اقتصادی شدند. طبق نقل مورخین عده ای از سران قریش در دارالندوه گرد آمدند و عهدنامه ای تنظیم و پیمان بستند که نسبت به فرزندان عبدالمطلب سختگیری و آن ها را تحریم اقتصادی و تحت اذیت و آزار قرار دهند، سرانجام بعد از گذشت سه سال از این پیمان پنج نفر از مشرکین پشیمان شده و عهدنامه را پاره کردند.

محل ولادت پیامبر اکرم (ص): در نزدیکی صفا و مروه میدانی است که در آن جا کتابخانه ای به نام «مکتبة مکة المکرمه» واقع شده، در این بقعه نور عالم تاب نبی اکرم صلی الله علیه و آله بر جهانیان تابید، و در همین محل مدتی در کنار مادرش آمنه زندگی نمود.

غار حِرا: جبل النور، اسم کوهی است در داخل شهر مکه، و در آن غاری می باشد به نام غارِ حِرا که رسول اکرم صلی الله علیه و آله قبل از بعثت در آن به تفکر و عبادت خداوند می پرداخت، و در هر فرصتی به سوی آن می شتافت، تا این که در ۲۷ رجب، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد، و با آوردن آیات سوره علق، «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» آن حضرت به نبوت مبعوث شد.

کوه ثَوْر:

کوهی است که در پایین شهر مکه، تقریباً در دو فرسخی مسجدالحرام واقع شده، در آن کوه غاری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در وقت مهاجرت به جانب مدینه در آن پنهان شدند، و این کوه را جبل الثور نامیده اند.

عَرَفات:

سرزمین عرفات بیابان وسیع و همواری است که در شمال مکه در مسافت حدود ۲۱ کیلومتری واقع شده است، و از حد حرم خارج است. عرفات سرزمینی است که حضرت آدم و حوّا علیهماالسلام بعد از جدایی طولانی، در این سرزمین به یکدیگر رسیدند، و نسبت به هم آشنا و عارف گردیدند. عرفات سرزمینی است که آدم در این سرزمین اعتراف به گناه خویش کرده است. عرفات سرزمینی است که دعا در آن مستجاب است، کوه عرفات را «جبل الرحمه» می گویند، و امام حسین علیه السلام دعای عرفه را در کنار همین کوه خواندند. وقوف در عرفات از ارکان حج می باشد.

مُزدَلفه (مشعرالحرام):

از انتهای مأزَمَین در سمت عرفات تا وادی مُحَسِّر در سمت مِنی، مُزدلفه یا مَشعرالحرام نامیده شده است.

مِنا: منا، سرزمینی است میان وادی مُحَسِّر و جمره عقبه که جزو حرم می باشد، و در فاصله کمی در جانب شرقی بین مکه و مشعرالحرام قرار دارد. از جمره عقبه که حد نهایی مکه است تا وادی محسر در طرف مُزدلفه، منا است، و طول آن حدود «۳۶۰۰ متر» می باشد. یکی از جهاتی که این جا را منا گفته اند آن است که جبرئیل امین در این حصار به حضرت ابراهیم علیه السلام گفت از خدا تمنا و درخواست کن.

مسجد خَیفْ:

از مساجد بسیار باعظمت است و در منا قرار دارد.

قبرستان مَعْلاة: قبرستان مَعلاة ـ محله بالا ـ یا حُجون که در میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب شهرت یافته قبرستانى کهن است که به دلیل درآغوش گرفتن بسیارى از چهره هاى برجسته و ممتاز از اجداد و اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله و علما و تابعین، پس از قبرستان بقیع، قبرستانى مورد توجه و اعتناى مسلمانان بوده و از زیارتگاه هاى عمومى زائرانِ خانه خدا بشمار مى آید. این مکان را در قرون اخیر به نام «مقبره بنى هاشم» نیز مى شناسند.

پیروی از یک رژیم غذایی کم‌کالری چه به توصیه پزشک باشد چه به خواست خودتان، کار آسانی نیست. اما اگر بدانید چه غذاهای کم‌کالری‌ و خوشمزه‌ای می‌توانند در این مسیر همراه شما باشند خیلی راحت‌تر رژیم خود را شروع می‌کنید. طبق آمار، به منظور حفظوزن سالم، مردان باید بین ۲۲۰۰ تا ۳۰۰۰ کالری در روز دریافت کنند و زنان نیز باید بین ۱۶۰۰ تا ۲۴۰۰ کالری دریافتی روزانه داشته باشند. دریافت کالری کمتر از این محدوده به نوعی رژیم غذایی شما را به یک رژیم کم‌کالری تبدیل می‌کند.

معرفی چند ماده غذایی کم‌کالری برای کاهش وزن

۱) کلم بروکلی

کلم بروکلی خردشده با تنها ۳۰کالری در هر وعده (یک کاسه)، بیش از ۲ گرم پروتئین و فیبر به بدن می‌رساند. کلم بروکلی همچنین حاوی۸۲ میلی‌گرم ویتامین C است که برای کاهش وزن مفید است. هرچه ویتامین C موجود در بدن حین ورزش بیشتر باشد، فرآیندچربی‌سوزی راحت‌تر انجام می‌شود.

۲) خیار

بیش از ۹۵ درصد خیار (با پوست) از آب تشکیل شده است و با مصرف یک عدد از آن حدود ۱۵ کالری و یک گرم فیبر دریافت خواهیدکرد. مطالعات نشان می‌دهد ارتباط واضحی بین کاهش وزن و خوردن غذاهایی که کالری کمتری دارند وجود دارد.

۳) گریپ فروت

هر نصف یک گریپ‌فروت شامل ۵۲ کالری است. با خوردن نیمی از این میوه همچنین ۲ گرم فیبر و حدود ۴۰ میلی گرم ویتامین C دریافت می‌کنید. گریپ‌فروت یک میان‌وعده عالی برای کمک به چربی‌سوزی است.

۴) بادام

هر ۲۸ گرم بادام تنها ۱۶۴کالری دارد، اما حاوی ۶ گرم پروتئین و ۳.۵ گرم فیبر است. بنابراین، بادام یک میان‌وعده سالم به منظور ایجاد حس سیری و جلوگیری از ضعف است.

۵) گلابی

هر گلابی حدود ۸۰ کالری دارد و از طرفی شامل ۴ گرم فیبر است که همین موضوع، این میوه را به گزینه‌ای عالی برای کاهش وزن تبدیل می‌کند.

۶) نخود فرنگی

یک فنجان نخودفرنگی ۱۱۷ کالری دارد، در حالی که همین میزان حاوی حدود ۸ گرم فیبر و ۵ گرم پروتئین است که مصرف منظم آن به کاهش وزن کمک می‌کند. لوبیا، عدس و نخود نیز مانند نخودفرنگی در کاهش وزن نقش مثبتی دارند.

۷) تمشک

یک بشقاب تمشک حاوی ۶۴ کالری و ۸ گرم فیبر است. این میوه خوشمزه یک میان‌وعده و خوراکی سالم برای کسانی است که قصدکاهش وزن دارند.

تجديد بناي كعبه به كمك اسماعيل ـ عليه السلام ـ
خانة كعبه نخستين پرستشگاه خدا بود كه در زمان حضرت آدم ـ عليه السلام ـ توسط او ساخته شد[1] بعداً طوفان نوح باعث شد كه ساختمان اين خانه ويران شده و در ظاهر محو گرديد، اما ابراهيم خليل مي‎دانست كه مكان خانه كعبه در سرزمين مكه قرار دارد[2] و بر همين اساس، به فرمان خدا، همت كرد كه ديگر بار اين خانه، ساخته شود.
اين از يك سو و از سوي ديگر با سكونت هاجر و اسماعيل در سرزمين مكه، و پيدا شدن آب زمزم و رو آوردن قبائل به اين سرزمين، طبيعي است كه اين مجتمع، نياز به قانون (دين) و رهبر داشت. ريشه اساسي قانون و رهبر خوب، و اجراي قانون، پرستش و عبادت خدا است، نتيجه مي‎گيريم كه اين مردم نياز به پرستشگاهي داشتند، تا در وقتهاي مخصوصي به آن جا روند و خدا را عبادت كنند و آن پرستشگاه كلاس تعليم و تربيت براي آنها باشد. و چه خوب است كه اين پرستشگاه به دست قهرمان توحيد، ابراهيم خليل ساخته گردد و برنامه و مراسم آن با رهنمودهاي اين مرد بزرگ تعيين شود.
از اين رو ابراهيم پس از گذشت مراحل مقدماتي، از طرف خداوند مأمور شد تا خانة كعبه را با كمك اسماعيل بسازد.
ابراهيم، از خدا خواست كه مكان كعبه را تعيين كند، جبرئيل از طرف خدا به زمين آمد و همان مكان سابق كعبه را خط كشي كرد، و آن گاه ابراهيم آماده شد كه در آن مكان، به تجديد بناي كعبه بپردازد، اسماعيل از بيابان سنگ مي‎آورد، و ابراهيم ديوار كشي كعبه را انجام مي‎داد و به اين ترتيب ديوار كعبه به ارتفاع 9 ذرع رسيد، و سپس ابراهيم سقف كعبه را با چوبهايي پوشاند.
در مورد «حجر الاسود» كه در زمان حضرت آدم آن را از بهشت آورده بودند و در كنار كوه ابوقبيس بود،‌ ابراهيم با راهنمايي خداوند آن سنگ را يافت و با كمك اسماعيل آن را برداشته و آوردند و در جاي خود كه هم اكنون قرار دارد، نصب كردند، ابراهيم براي كعبه، دو در قرار داد كه يكي به طرف مغرب و ديگري به طرف مشرق باز مي‎شد.
در قرآن آمده: پس از آن كه ابراهيم و اسماعيل، ساختمان كعبه را بالا بردند وكارش را پايان دادند، چنين دعا كردند:
1. پروردگارا اين عمل را از ما قبول كن. 2. خدايا از ما و فرزندان ما امتي را تسليم فرمان خود كن.
3. شيوة پرستش خود را به ما نشان بده. 4. توبة ما را بپذير.
5. در ميان مردم اين سرزمين،‌ پيامبري را مبعوث كن تا به تعليم و تربيت و پاكسازي فكري و عملي مردم بپردازد.[3]
به اين ترتيب ابراهيم با همياري اسماعيل در اين مرحله نيز، كار خود را به طور كامل انجام داد، و با دعاهاي پر محتوايش اين كار بزرگ را تكميل كرد.
هدف از بناي كعبه
اين مرحله مقدماتي و ظاهر ساختمان كعبه بود، ولي آن چه مهم است هدف از بناي اين ساختمان است كه تمام اين زحمتها و رنجها به خاطر آن هدف مي‎باشد، هدف از بنا كردن كعبه اين بود كه وسيله‎اي براي نجات انسانها از بت پرستي و خرافه گرايي، و كشاندن آنها به سوي توحيد و خداپرستي باشد، هدف اين بود كه آن جا پايگاه توحيد گردد، و مردم در كلاس اين پايگاه، تعليم و تربيت گردند و در همه ابعاد زندگي به سوي خداي بزرگ رو آورند، چنان كه اين هدف از دعاهاي ابراهيم كه در بالا ذكر شد، مشخص شده است، بخصوص دعاي پنجم، كه خداوند پيامبري (اشاره به پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ) بفرستد، و او را در اين پايگاه توحيد مردم را به سوي خدا بخواند.
از سوي ديگر خداوند به ابراهيم و اسماعيل فرمان داد كه مناسك حج را بجا آورند، جبرئيل از طرف خداوند بر ابراهيم نازل شد و مناسك حج از طواف و سعي و وقوف در عرفان و مشعر و آداب مني و... را به آن دو بزرگوار آموخت، آنها نيز مناسك حج را به ترتيب فوق انجام دادند و با انجام مناسك حج، و توجه به محتواي بزرگ حج، شاهد منافع مادي و معنوي خود گردند.[4]
به نقل مفسر معروف، ابن عباس، ابراهيم بر بالاي كوه ابو قبيس رفت، انگشتان دستش را به گوش گذاشت و فرياد زد: «اي مردم دنيا دعوت پروردگار خود را در مورد زيارت خانة خدا اجابت كنيد» خداوند صداي او را به همه مردم تا پايان دنيا رساند،‌ آنان كه از تبار ابراهيم هستند از درون وجدان و فطرتشان به اين صدا لبيك گفتند و آمادگي خود را براي انجام اين هدف بزرگ، و ديدن دوره سازنده دانشگاه حج اعلام نمودند.[5]
خداوند در قرآن (آية 130 سورة بقره) به همه جهانيان اعلام كرد كه «هيچ كسي جز افراد سفيه و نادان از آيين پاك ابراهيم،‌ روي گردان نمي‎شود، ما ابراهيم را در اين جهان و جهان آخرت از مردان صالح و برجسته قرار داديم».
بر همين اساس، مراسم حج كه در اسلام ازمهمترين مراسم جهاني مذهبي است همواره يادآور خاطره ابراهيم است، و حماسه بندگي ابراهيم در تمام مراسم حج آميخته است، و اصولاً انجام مراسم حج بدون ياد ابراهيم، مفهومي ندارد، و اين كه خاطر آنست كه نام وراه حماسه اين مرد خدا هميشه زنده بماند و آنان كه مي‎خواهند راه عزت و عظمتانساني را بپيمايند، در اين راه گام بردارند.
حج در حقيقت حركت خلق پا به پاي ابراهيم در خط خدا است، عبادت و سياست فردي و اجتماعي در آن به هم آميخته است كه اگر به راستي محتواي واقعي آن،‌براساس صحيح دنبال شود، بزرگترين و عميق‎ترين حماسه خدا پرستي بر پا خواهد شد،‌اميد آن كه روندگان به سوي حج، هدف و محتواي حج را مورد توجه قرار داده و در اين كلاس بزرگ اسلامي، به نداي ابراهيم معلم بزرگ بشري لبيك گويند. و در نتيجه همچون ابراهيم در صحنه حضور و ظهور داشته باشند. و بدانند كه حج ابراهيمي براساس برائت و بيزاري از مشركان، و تقويت بنيه‎هاي معنوي و اقتصادي مسلمانان است.

[1] . آل عمران، 96.
[2] . چنان كه از آية 37 سورة ابراهيم چنين استفاده مي‎شود.
[3] . بقره، 127.
[4] . «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ... لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» (حج، 28ـ29).
[5] . مجمع البيان، ج 7، ص 80.

مقام و عظمت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها اینقدر والا است که در بیان نَمی از دریای فضائلش، علمای بزرگ کتاب ها نوشته اند و شعرای به نام، اشعار بلندی را سروده اند. همینکه طبق فرموده چند امام معصوم، بهشت جزای زائرینش است کفایت می کند که بحر وجودش را نتوان فهمید و درک کرد.

زیارت نامه با عظمت حضرت معصومه سلام الله علیها که توسط امام رضا علیه السلام ، انشاء شده است نشان از جلال حضرتش دارد که در بخشی از آن اشاره به مقام شفاعت ایشان دارد که این مقام مخصوص معصومین و آبرومندان درگاه الهی است ولی مقام شفاعت حضرت معصومه سلام الله علیها اینقدر گسترده است که تمام شیعیان از اولین و آخرین از آن بهره مند می شوند که خداوند منان به این بانوی بزرگ عنایت کرده است و مقام ویژه ای است و غیر از شفاعتی است که ممکن است بعضی از مؤمنان راستین دارای شفاعت محدودی باشند.

مرحوم علامه مصباح در سخنانی در باب مقامات حضرت آقا سلام الله علیها می فرمایند: عنایات حضرت معصومه سلام الله علیها اختصاص به اهل قم ندارد. چنین گوهری این جا هست با این فضائلی که همه ما کمابیش اعتقاد داریم، حالا بعضی چیزها را شما می دانید و من نمی‌دانم و چیزهایی را من شنیدم و شما نمی دانید، ولی همه معتقدیم که اینجا جایی است که حاجات مردم روا می‌شود، به برکت توسل به ایشان گناهانشان آمرزیده می شود و بلاها دفع می شود.

این تعبیر را مکرر از مرحوم آیت الله بهجت رضوان الله علیه شنیدم. ایشان می فرمودند سؤال شد که حضرت معصومه سلام الله علیها فقط برای مردم قم شفاعت می کنند یا برای همه مسلمان ها؟ جواب دادند میرزای قمی برای مردم قم کافی است، حضرت معصومه سلام الله علیها برای همه شفاعت می کنند!

و گوینده ای می گفت اگر شیعیان، برکات این قبر مطهر و این مزار شریف را می دانستند و درست درک می‌کردند، از بس خاک این اطراف را برای تبرک برمی داشتند شاید الآن اطراف صحن حضرت معصومه سلام الله علیها یک خندق شده بود! منتها ما آن طور که بایدوشاید معرفت نداریم که در کجا زندگی می کنیم و چه برکاتی «آناً فآناً»(لحظه به لحظه) نازل می شود.

یکی از خصوصیات مهم حضرت معصومه سلام الله علیها که کمتر بدان پرداخته شده، محدثه بودن ایشان است که شاید جالب باشد که بدانید یکی از راویان واقعه غدیر، حضرت معصومه سلام الله علیها است و روایت زیبای دیگری که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند: ألا من مات علی حُبّ آل محمّد ماتَ شهیداً، کسی که بر محبت آل محمد بمیرد، با مقام شهادت از دنیا رفته است.

و روایات مهم دیگری که حضرتش جزو راویان آن بوده است که در این مقال نمی گنجد.

در کرامات حضرت معصومه سلام الله علیها که فراوان شنیده ایم و دیده ایم که بعضی از آنها به صورت مستند به ثبت رسیده است که به حق لقب کریمه اهل بیت برازنده حضرتش است.

در پایان به نقل کراماتی از حضرت معصومه سلام الله علیها از زبان مرحوم آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی قدّس سرّه، اشاره می کنیم که ایشان نقل می کند:

«وقتی که از نجف اشرف به شهر قم مهاجرت کردیم، منزل محقّری را در پایین شهر اجاره کردیم و با نهایت فقر و قناعت روزگار می گذراندیم.

زن صاحب خانه، بسیار زن بد اخلاق و سخت گیری بود و ایراد فراوانی می گرفت. حتی موقع شستن رخت و لباس با همسر من دعوا می کرد و می گفت: «رخت ها را ببرید در کنار رودخانه بشویید تا چاه منزل پُر نشود».

یک روز بر سر این موضوع با همسرم دعوا و سر و صدای بسیار کرد، من حوصله ام سرآمد و دل تنگ شدم و قلبم پریشان شد.

چاره ای نیافتم جز این که با آن حالت پریشان برخاسته، به حرم حضرت معصومه علیها السلام مشرّف شوم و با آن حضرت راز و نیاز کنم. پس از سلام و زیارت و نماز، متوسّل به آن حضرت شده، آن بزرگوار را به درگاه خداوند شفیع قرار داده، عرض کردم: «بی بی جان! من میهمان تو هستم و به آستان تو پناه آورده ام، از خدا بخواه که مرا از این گرفتاری مستأجری خلاص کند.» دعا و گریه کرده، برگشتم.

چند روزی نگذشته بود که نامه ای از عمویم، از شهر تبریز به دستم رسید؛ نامه را خواندم و دیدم نوشته: من نذر کرده بودم اگر حاجتم روا شود برای یک طلبه ای که در قم درس می‌خواند و خانه ندارد یک باب خانه بخرم، اکنون حاجتم روا شده، خواستم به نذرم وفا کنم و چون دیدم شما نیز خانه ندارید ترجیح دادم که پول خانه را به شما بدهم، لذا مبلغ ششصد تومان حواله دادم که بروید در بازار قم، از حاج محمد حسین یزدی، تحویل بگیرید. بدین وسیله خداوند از برکت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ما را از گرفتاری مستأجری خلاص کرد».

امام باقر علیه السلام:

إنَّ العَبدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُزْوی عَنهُ الرِّزْقُ

گاهی بنده خــدا گناهی مرتکب می شود و بدین وسیله روزی از او دور می شود (و گرفتار تنگی معیشت می شود).

اصول کافی، ج ۳، ص ۳۷۱

عصمت دارای مراتبی است و رسیدن به رتبه و منزلتی از عصمت برای همه باز است و آن گناه نکردن و مطیع خداوند بودن است.

انجام واجبات و پرهیز از محرمات و عمل به مستحبات و دقایق اخلاقی و مراقبتهای ویژه مانند مداومت به نماز شب و دهها عمل مستحبی از جمله نیکوکاری و رسیدن به حال محرومان واعمال نیک و خیر که در سیره اهل بیت وارد شده است هرکس عمل نماید به درجاتی از عصمت راه خواهد یافت.

لقب معصومه (س) را براساس برخی از روایات، امام رضا (ع) به آن حضرت داده است و یقینا وجهی و حکمتی دارد و امام معصوم براساس واقعیت به این خواهرش از میان خواهران و برادران زیاد، این لقب را داده است.

قطعا با اعمالی که انجام داده است و مراتب معنوی و شأنیتی که پیش خداوند دارد به کسب این رتبه از ایمان که عصمت است نائل شده است.

برای رسیدن به رتبه های معنوی راه بسته نیست بلکه راه برای همه انسانها باز است؛ چنانکه معروف است معروف قاضی با تقید و پایبندی به سنت های رسول خدا(ص) به رتبه هایی از معنویت دست یافته بود.

درباره برخی از علما از جمله آیت الله خوانساری و آیت الله سید احمد شبیری زنجانی نیز گفته شده که در مراتبی از عصمت بودند ؛ چنانکه نقل شده از امام خمینی (ره) درباره عدالت حاج سید احمد زنجانی پرسیدند، ایشان فرمود: درباره عصمت ایشان باید تأمل کرد ؛ لذا درباره برخی از علما که مراقبت از گناه و مداومت از اعمال و تکالیف دین داشتند وصول به مراتب معنوی گزارش شده است ؛ لذا رسیدن به مراتبی از عصمت محال و غیر ممکن نیست .

حضرت معصومه (س) که با این لقب معروف است و این لقب به ایشان از سوی امام داده شده است قطعا مراتبی از عصمت برای این بانو حاصل گردیده است؛ لذا از این جهت هم می تواند برای بانوان اسوه باشد.

کرامات معنوی و فیوضات الهی

بدون تردید حرم ایشان و مرقدشان در قم مرکز کرامات بی شمار است که برخی از آنها محسوس و دیده شده است و ضبط ونگاشته شده و بسیاری هم نوشته نشده است.

هیچ تردیدی نیست که مرقدش دارای کرامات بزرگ خواهد بود به جهت این حدیث امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «وَ رُوِیَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ أَنَّهُمْ دَخَلُوا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَالُوا نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ فَقَالَ مَرْحَباً بِإِخْوَانِنَا مِنْ أَهْلِ قُمَّ فَقَالُوا نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ فَأَعَادَ الْکَلَامَ قَالُوا ذَلِکَ مِرَاراً وَ أَجَابَهُمْ بِمِثْلِ مَا أَجَابَ بِهِ أَوَّلًا فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ إِنَّ لِلرَّسُولِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ إِنَّ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ إِنَّ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ بَلْدَةُ قُمَّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ أَوْلَادِی تُسَمَّی فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ الرَّاوِی وَ کَانَ هَذَا الْکَلَامُ مِنْهُ قَبْلَ أَنْ یُولَدَ الْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ» جمعی از اهل ری که از شیعیان بودند درمحضر امام صادق مشرف بودند وخود را معرفی کردند که ما از اهل ری هستیم ، امام شروع کرد از تمجید اهل قم وبه آفرین گفتن به آنان وذکر ویژگی های آن وآنرا حرم اهل بیت شمرد وعلت آنرا قبر شریف حضرت معصومه معرفی کرد ؛

در کلام دیگر فرمودند «تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم» با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.

یکی از کرامات روشن حضرت که برای همه محسوس این است که پس از دفن این بانو در قم در پرتو توجهات و فیوضات حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ علوم اسلامی در این شهر رشد و گسترش بی نظیر در طول تاریخ یافته و عالمان بزرگی در دامن معنویت این بقعه مطهر و آسمانی تربیت شده هر یک از عالمان تربیت شده در فضای معنوی شهر قم در هر نقطه از ایران و جهان استقرار یافته اند. نور علم و معنویت را در آن منتشر کرده و بذر علم و تقوی را در دل شیفتگان علم و تقوی نهاده اند. به نحوی که شعاع نورشان تا قیامت درخشش خواهد داشت.

حضرت فاطمه معصومه ـ علیها السلام ـ با فضایل و کرامات محسوس مشتاقان علم و علمای بزرگ را مورد لطف و توجه قرار داده و هیچ حاجتمندی از لطف آن حضرت محروم نبوده است.

باب کرامت و بخشش امامت از سوی آن بانوی الهی نیز پیوسته در حال تربیت نفوس کریم است. هر یک از ابعاد شخصیتی آن بانوی مقدس برای دانشمندان یک ویژگی و برتری بخشیده است.

درباره کرامات آن بانوی گرامی مراجع عظام و طلاب علوم دینی خاطرات و تجارب ذی قیمتی دارند که اگر تمام آنها به دقت ثبت شود هزاران اوراق را طلایی خواهد کرد.

در خصوص سخن معروف امام کاظم (ع) در مود حضرت معصومه (س) که فرمودند پدرش به فدایش و اینکه پیامبر هم چنین سخنی در مورد حضرت فاطمه(س) بیان کردند چه چیزی باعث شده این تعبیر در مورد حضرت معصومه(س) بیان شود؟

گروهی از مسلمانان از راهی دور به قصد دیدار مولایشان امام کاظم (ع) آمده بودند. وقتی به مدینه رسیدند، خستگی در تن هایشان باقی ماند؛ چون شنیدند که سرورشان موسی‏ بن‏ جعفر علیه‏السلام به سفر رفته است. پرسش‏هایی که داشتند بر کاغذی نوشته به فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر گرامی آن مولا سپردند.

فردا روز که به عزم بازگشت به وطن و خداحافظی، باردیگر به منزل امامشان آمدند، آن حضرت هنوز از مسافرت برنگشته بود، اما حضرت معصومه پاسخ سوالات را نوشت و به آنها داد. آنان شادمانْ مدینه را ترک کردند. در اثنای راه، حضرت موسی‏بن‏جعفر علیه‏السلام را دیدند و همه ماجرا را برایشان باز گفتند. حضرت چون پاسخ پرسش‏ها را دید، موجی از شادی در دلش هویدا شد و سه بار فرمود: «پدر به فدای چنین دختری باد».

این شبیه سخنی است که پیامبر(ص) به دخترش فاطمه (س) فرمود ؛ این گزاره ها این پیام را دارد که منزلت علمی ومعنوی حضرت معصومه همانند مادر عزیزش حضرت زهرا (س) است؛ چنانکه او اسوه والگو برای همه است حضرت معصومه نیز الگو وسرمشق است ؛ در عفت و حجاب وعلم و عبادت ؛ چنانکه گفته شده پس از ورود به قم در محلی ساکن شد ودرآنجا به عبادت مشغول شد تا روز رحلت ؛این محل در شهر قم (بیت النور) موجود و مورد احترام است.

زیارت حضرت معصومه (س)

امام رضا ـ علیه السلام ـ که در ایران حضور داشت بر اساس برخی از روایات در قم حضور یافته و قبر خواهر کریمه اش را زیارت و نحوه زیارت وبرخی از آثار و برکات آن را به برخی از اصحاب خاص تبیین فرموده، نظیر روایتی که سعد قمی از امام نقل کرده که هر کس او را (معصومه) با شناخت و معرفت زیارت کند، پاداش معنوی آن معادل بهشت است.

افزون برآن قضیه است که از آیه الله العظمی مرعشی از پدر بزرگوارشان نقل نموده که متوسل شده برای یافتن قبر حضرت فاطمه (س) در مکاشفه ای به ایشان الهام وگفته شده اگر می خواهید قبر فاطمه را زیارت کنید به زیات فاطمه دختر موسی بن جعفر در قم مشرف شوید.

در روایت دیگر نیز گفته شده است هرکس فاطمه معصومه را زیارت کند ثوابش بهشت است.

حقیقت این است که حرم این بانوی بزرگ گوشه ای از بهشت در نقطه ای از زمین است اگر قدر آن شناخته شود .

رابطه حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) چطوری بوده و چقدر میتونه الگوی برای جامعه امروز ما باشه؟

ارتباط معنوی بین این دو خواهر وبرادر وجود دارد ؛ ضمن اینکه هر دو از یک مادر هستند خانم نجمه مادر هردو بزرگوار است؛ ارتباط دیگر اینکه هنوز بیش از ده سال از عمر شریف حضرت معصومه نگذشته بود که پدر بزرگوارش را از دست می‌دهد و تحت تربیت امام رضا ـ علیه السّلام ـ برادر بزرگوارش قرار می‌گیرد که با اقامت اجباری امام رضا ـ علیه السّلام ـ در خراسان، حضرت معصومه ـ سلام الله علیها ـ برای زیارت برادرش از مدینه به مقصد خراسان حرکت می‌کند و وقتی به شهر ساوه می‌رسند بیمار و رنجور شده و به قم منتقل می‌شوند و مدت ۱۷ روز در قم و در سرای موسی بن خزرج به عبادت مشغول شده و بعد رحلت می‌فرمایند.

قدرشناسی وجود مقدس

در مرحله اول مردم ایران به وجود مرقد این بانوی بزرگ افتخار کنند و قدر این مکان معنوی را بشناسد وحرمت نگهدارند وبه زیارت این مرقد و بزرگداشت او بکوشند در مرحله بعدی هم اهل قم باید بدانند که امام صادق (ع) قرنها پیش به آنان آفرین گفته و تشویقشان کرده است؛ باید این رتبه استثنائی را قدر دانست.

نخبگان علمی ساکن قم واهل فرهنگ و فرهنگ مداران قم و علما و طلاب و دانشجویان خارجی وایرانی که افتخار زندگی در جوار مرقد این کریمه اهل بیت را دارند اولین مخاطب این تشویق هستند.

باید پیام امام صادق (ع) را که قرنها پیش داده است درک کنند ومصداق تشویق باشند و در ترویج و تبلیغ پیام اهل بیت(ع) در جهان ونجات مردم دنیا از تاریکی و جهل بکوشند.

در حدیثی دیگر ذکر شده «لولا القمیین لضاع الدین» اگر اهل قم نبودند و زحمات طاقت فرسا و وسیع آنان در راه نشر علوم وفرهنگ اهل بیت نبود، دین خدا از بین می رفت.

این روایت درباره هیچ گروه جمعیتی دیده نشده است ؛ منظور از اهل قم علما و بزرگان ومحدثین و مردم متدین قم هستند که علما با قلم و بیان و عمل و مردم و تجار و بازاریان و کسبه با عمل و اطاعت از فرامین شریعت دین را زنده داشته اند.

بدون شک و تردید همه اینها از برکات و امتیازات وجود با برکت حضرت معصومه (س) هست.

چنانکه در تاریخ بوده اند افرادی که تاجر بودند از قم در ترویج مکتب اهل بیت کوشیده اند و هنوز نیز هستند.

سخن دیگر اینکه بانوان ایرانی برای درک منزلت حضرت معصومه (س) و تقدیر از جایگاه آن بانوی اسلام و تشکر از ساحتش از آن حضرت تأسی و سرمشق بگیرند و از عفت و تهجد (شب زنده داری) وعبادتش الگو گرفته و به آن حضرت اقتدا کنند تا از این بلاها وآسیبهای اجتماعی فرزندان وخانواده خود را نجات دهند .

امر به معروف و نهی از منکر یکی از فریضه‌های مهم ادیان آسمانی است که ادای صحیح آن، سبب  اصلاح و بهبودی وضعیت جامعه می‌شود. جامعه‌ای که در آن گزاره‌های "معروف" به حداقل رسیده باشد و عده‌ای هم نباشند که به امور خیر دعوت کنند، به مرور زمان به سمت "منکرات" و مسائل منفی سوق می‌یابد؛ مانند آب راکدی که پس از مدتی کرم‌زده می‌شود و خاصیت خود را از دست می‌دهد. از این جهت خداوند امر می‌کند «باید از میان شما، گروهى امر به معروف کنند و از زشتى بازدارند؛ و آنان همان رستگارانند.»¹

اما همین عده‌ای از نیکان روزگار که سعی می‌کنند در میان انبوهی از مسائل منفی جامعه، وارد عمل شوند و دست به امر به معروف و نهی از منکر بزنند، باید شرایط و ضوابطی را مدنظر داشته باشند. امام صادق علیه‌السلام در روایتی، این ضوابط را تابع خصلت و یا صفت شخص امرکننده می‌آورند و می‌فرمایند « تنها کسى مى‏‌تواند امربه‌معروف کند یا نهى‌ازمنکر کند که داراى سه صفت باشد:

1. به آنچه امر مى‏‌کند و از آنچه نهى مى‏‌کند عالم است؛ عَالِمٌ بِمَا یَأْمُرُ عَالِمٌ بِمَا یَنْهَى
2. عادل است نسبت به آنچه امر و نهی می‌کند؛‌ عَادِلٌ فِیمَا یَأْمُرُ عَادِلٌ فِیمَا یَنْهَى (از حدود تجاوز نکند)
3. با مهربانى و دوستانه امر و نهى کند؛ رَفِیقٌ بِمَا یَأْمُرُ رَفِیقٌ بِمَا یَنْهَى (تحف‌العقول، ص358)

امام صادق علیه‌السلام اولین شرط آمر به معروف و ناهی از منکر را علم به ماجرا معرفی می‌کنند؛ به این معنا که فرد باید نسبت به آنچه می‌گوید علم کافی و وافی را داشته باشد. فردی که دعوت به نماز می‌کند، باید علم به فوائد و احکام حداقلی آن داشته باشد و بلکه طعم اقامۀ نماز را چشیده باشد، همچنان که وقتی از چیزی نهی می‌کند،  باید نسبت به مضرات آن آگاهی داشته باشد. در صورت کلی، علم موضوعات را می‌داند و با اشراف، وارد عمل می‌شود. وقتی علم نباشد، تعصب جای آن را می‌گیرد و کار را خراب‌تر می‌کند.

دوم اینکه امام در شرط آمر به معروف و ناهی از منکر می‌فرماید باید عادل باشد. منظور از عادل در اصطلاح فقهى این است که خود هرگز مرتکب گناهان بزرگ نمی‌شود و بر ارتکاب گناهان کوچک نیز اصرارى نمی‌‏ورزد و نخست عیب خود را اصلاح می‌‏کند و سپس منصفانه به امر و نهى دیگران می‌پردازد. (اتابکی مترجم تحف‌العقول _⁽رهاورد خرد_⁾) بین افراد فرق نگذارد، به طوری  که اگر شخص بی‌گانهی  کاری  انجام دهد آن را منکر بداند، اما  اگر فرزند خودش انجام دهد، منکر نداند. بالاتر از این، بین خود و دیگران عدالت داشته باشد و اگر دیگران را نهی  از منکر می‌کند، اوّل خودش آن کار را انجام ندهد. بالاتر از این تعابیر، تعبیری  است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: «إنِّی  وَاللهِ لاَ أحُثُّکُمْ عَلی  طَاعَةِ اللهِ إلاَّ وَ أسْبَقُکُمْ إلَیْهَا وَ لاَ أنْهَاکُمْ مِنْ مَعْصِیَةِ الله إلاَّ أنْتَهِی قَبْلَکُمْ عَنْهَا; یعنی اگر من شما را به چیزی  امر می‌کنم، قبل از شما خودم انجام می دهم و اگر از چیزی  نهی  می‌کنم، اوّل خود آن را ترک می‌کنم.

سومین نکته و بلکه اساس همه اینها، رفق و مهربانی با دیگران است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید باید با کسی که او را دعوت به خیر می‌کنی و از شرّ بازش می‌داری، با حالت دلسوزانه و مهربانانه برخورد کنی. «رفیق»، صیغه مبالغه به این معناست که همواره باید اینگونه باشی و خیرخواهانه مردم را راهنمایی کنی. نمونۀ عملی آن را سیرۀ رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت وحی می‌بینیم. ایشان در نهایت عطوفت و بردباری با اطرافیان برخورد می‌کردند و با روش‌هایی زیبا و دلچسب اطرافیان را دعوت به خیر می‌کردند و از بدی باز می‌داشتند. سوگوارانه این روحیه پدرانه و مهربانانه مدت‌هاست که در روش‌های امر به معروف و نهی از منکر از بین رفته و رفتارهای سلبی و زننده جای آن را گرفته است. بسیارند کسانی  که با خشونت، بی‌ادبی، اهانت، تهمت و... امر به معروف و نهی  از منکر کرده و افراد را به لجبازی  وادار می‌کنند، در حالی  که اگر با ادب، برخورد نیکو و بدون تحقیر و توهین باشد، همه آن را می‌پذیرند. (مشکات هدایت، آیت‌الله مکارم شیرازی) ما نیز از این مسئله مستثنی نیستیم و امید که در راستای جبران اشتباهات گذشته به اخلاق اسلامی روی بیاوریم.

----------------
پاورقی:
«وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ‏ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (آل عمران 104)

شمه اي از فضائل حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ
حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ دختر امام موسي بن جعفر الکاظم و خواهر امام علي بن موسي الرضا و عمه امام محمد تقي الجواد ـ عليهم آلاف تحيه و السلام ـ است.
مادر امام رضا ـ عليه السلام ـ و حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ نجمه خاتون است، اين بانو فقط اين دو فرزند بزرگوار را داشته است و هر دوي آنها با حضور خود در سرزمين اهلبيت (ايران) سبب پيشرفت و تعالي معنوي و فرهنگي شده اند.
فضايل حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ وقتي روشن مي شود که پيوند آن بزرگوار با علم معلوم گردد. علم و دانش اين بانوي گرامي اسلام بيش از آن است که در معرض شناخت ما قرار گرفته است. جايگاه علم در دين مبين اسلام بسيار خطير است. خداوند متعال علم و دانش را از الطاف خاص و ويژه خود به پيامبران و دانشمندان قرار داده درک و دريافت وحي و ابلاغ آن را با علم عجين کرده است. براي پي بردن به فضيلت و مقام والاي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ و اينکه چرا و چگونه بوده است که آن بانوي کريمه در بين ديگر امامزادگان از برتري و جلالت شأن ويژه برخوردار بوده است در اين خصوص کافي است به فضايل و ويژگي هاي علمي آن بانوي گرامي پي ببريم. پيوند بين علم و معنويت است که به انسان جاودانگي مي بخشد چون علم از صفات الهي است و از تجليات بزرگ خداوند است و همين تجلي بزرگ است که آدم را مسجود ملائکه قرار داده.1
درباره امتيازات و ويژگي هاي همه پيامبران علم برجستگي خاص و يک مأموريت ويژه است، پيامبران به همان ميزان که مأمور به انذار بوده اند، مأمور به تعليم نيز بوده اند، انذار و تزکيه مقدمه علم است. تعليم مردم و علم محوري و حمايت از دانش يکي از ماموريت هاي بزرگ انبياي الهي است. هر جا علم و دانش رونق داشته فرهنگ و تمدن در دامن آن جوانه زده است اگر گذشته تاريخ بشريت و تمدن ها را مورد بازشناسي قرار دهيم. مهد تمدن هاي بزرگ انساني در نقطه اي از جهان قرار دارد که پيامبران بزرگ الهي از آن برخاسته اند. علم و تمدن از محل زيستن انبياء به جاهاي ديگر رسيده است.
در دين اسلام علم و عالم از جايگاه بي نظير برخوردار است. نگاه قرآن و سيره معصومان به علم نيز مؤيد جايگاه رفيع علم است. امتياز و ويژگي بزرگ حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ پيوند آن حضرت با علم است. تأکيد ائمه به زيارت و پاداش بزرگ زيارت آن حضرت،2 همه از اين جهت است که مکانت علمي حضرت براي ديگران روشن شود.
پيوند آن بانوي گرامي با علم و فضيلت است که مدفن آن حضرت سبب پيدايش يک شهر بزرگ معنوي در مرکز ايران گرديده و پس از حضور آن حضرت در اين شهر و واقع شدن مزارش، علم اهل بيت در اين شهر جوانه زده و روز به روز رشد يافته است. محدثان بزرگ در اين شهر برخاسته و علوم اهلبيت را رواج داده اند، و آثار علمي بزرگ پديد آورده و تمدن اسلامي را رونق بخشيده اند.
پس از حضور حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در شهر قم به عنوان يک شهر بزرگ علمي مورد توجه قرار گرفت، و به تدريج اين شهر تبديل به مرکزي در علم گرديد که براي خود سبک خاص داشت.
برخورداري حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ از برجستگي علمي و نيز با حضورش در قم، روح بزرگ علمي از مدينه به ايران مهاجرت کرد همان سان که با حضور برادرش در خراسان علم از مدينه غروب کرد و در ايران طلوع نموده، امام رضا ـ عليه السلام ـ به منزله خورشيد از مدينه غروب و در شرق ايران طلوع کرد، علم الهي نيز با آن حضرت در خراسان طلوع کرد، که پس از حضور آن حضرت خراسان هم از جهت تمدني روز به روز در پيشرفت بود هم از لحاظ علمي و رويش عالمان کم نظير تاريخ، که در بلاغت و هنر نوشتن سرآمدان تمام روزگار در جهان اسلام شده اند، بسياري از دانشمندان بليغ و زبردست در اين منطقه پرورش يافته اند، نفس قدسي امام و جلسات علمي و مناظرات با دانشمندان فضاي خراسان را علمي کرد و عالمان و فقيهان بزرگ اسلام از اهل سنت و شيعه از اين ديار برخاستند، همين پيوند و قرابت علمي در حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ نيز وجود داشت چنان که نقل شده جمعي از شيعيان به مدينه آمدند تا به محضر امام برسند و سئوالات خود را جواب بگيرند، حضرت حضور نداشت، مراجعه کنندگان که سئوال علمي داشتند مي خواستند از در خانه حضرت با يأس و نااميدي و اندوه برگردند اما حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ که هنوز به سن بلوغ نرسيده بودند آنها را از اندوه رها کرد و تمام سئوال هاي آنان را پاسخ داد. شيعيان مدينه را ترک و در بيرون شهر با امام روبرو شدند و پاسخ هاي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ را به آن حضرت نشان دادند و امام با ديدن دستخط و پاسخ هاي دخترش اظهار شعف و شادي نمود و فرمود «فداها ابوها» پدرش فداي چنين دختري باد.3
اين پيوند با علم و دانش، با روح ملکوتي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ به شهر قم منتقل شد و فقاهت را در شهر قم به اوج رشد خود رسانيد، حکمت و سرّ برتري حضرت معصومه به ساير امامزادگان را بايد با ادراک شهودي و باطني تفسير کرد. حيات انسانيت با علم است و علم حياتي مرگ ناپذير است، علم هميشه زنده است و مايه حيات جوامع انساني است از اين رو شهرهايي که مدفن و مزار اهلبيت در آن قرار گرفت چون شمع هميشه روشن، مرکزيت علمي را مختص خود کرده اند، در حالي که قبرستان هاي فراواني در دنيا وجود دارد که هرگز بوي علم از آنها به مشام نمي رسد بلکه بوي ويراني و اندوه از آنها مشام انسان را از حيات نااميد مي کند، اما مزار اهلبيت، مرکز نشر علوم شده است، تفاوت قبر آنها با ديگران در اين است چنان که در زيارت جامعه مي خوانيم «قبورکم في القبور» قبرهاي شما در ميان قبرهاست اما با اين تفاوت که از آنها زندگي رضايت و معنويت به جامعه الهام مي شود اين ويژگي از پيوند علم با اين خاندان حکايت دارد. برتري حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ از اين قرابت و پيوند حکايت دارد که مدفنش مرکز نشر علوم گرديده و علم از کوفه و نجف و مدينه غروب کرده و در شهر مقدس قم سر برآورده است. اين مرکزيت علمي در اخبار اهلبيت نيز منعکس شده4 که حکمت آن بعدها روشن شده و روند تاريخ علمي به خوبي نشان مي دهد که پس از رحلت حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در قم اين شهر مرکز ثقل علمي شد بي حکمت نيست که بزرگترين فلاسفه و حکماي جهان افرادي چون ملاصدراي شيرازي بهترين آثار علمي خود را در مجاورت و با استعانت از اين بانوي بزرگ مي نويسد.5 حال و هواي شهر قم مملو از رويش علمي است و اين فرصت بي نظير در هيچ نقطه جهان با اين امنيت ميسر نبوده است، چون معصومه بانوي علم و فضايل است.
يکي ديگر از علل برتري بانوي فضيلت و کريمه اهلبيت نسبت به ساير امامزادگان تقوي زهرا گونه آن حضرت است، بانوي فضيلت ها چونان مادرش در تقوي و پاکدامني در عصر خود در ميان بانوان نظير نداشته، اگر چه اطلاعات زيادي از زندگي آن حضرت در مدينه در منابع ديرين وجود ندارد اما با اينکه آن حضرت در جواني در شهر قم رحلت نموده و در مدت کمي که در شهر قم، اقامت کرد محل عبادت مخصوصي داشت، که اکنون مزار عابدان و مؤمنان در شهر قم و محلي است که الهام بخش و منعکس کننده اوصاف و سيره عبادي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ است.
اين دو ويژگي مهم حضرت معصومه از شهر قم يک شهر مهم مذهبي و علمي بي نظير در دنيا ساخته است که مردم از تمام کشورها و ملت هاي جهان براي تحصيل در اين شهر حضور دارند و به کسب علوم آل محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ با عشق وافر و زايد الوصف اشتغال دارند.
در پرتو توجهات و فيوضات حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ علوم اسلامي در اين شهر رشد و گسترش بي نظير در طول تاريخ يافته و عالمان بزرگي در دامن معنويت اين بقعه مطهر و آسماني تربيت شده6 هر يک از عالمان تربيت شده در فضاي معنوي شهر قم در هر نقطه از ايران و جهان استقرار يافته اند. نور علم و معنويت را در آن منتشر کرده و بذر علم و تقوي را در دل شيفتگان علم و تقوي نهاده اند. به نحوي که شعاع نورشان تا قيامت درخشش خواهد داشت.
حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ با فضايل و کرامات محسوس مشتاقان علم و علماي بزرگ را مورد لطف و توجه قرار داده و هيچ حاجتمندي از لطف آن حضرت محروم نبوده است. باب کرامت و بخشش امامت از سوي آن بانوي الهي نيز پيوسته در حال تربيت نفوس کريم است. هر يک از ابعاد شخصيتي آن بانوي مقدس براي دانشمندان يک ويژگي و برتري بخشيده است. درباره کرامات آن بانوي گرامي مراجع عظام و طلاب علوم ديني خاطرات و تجارب ذي قيمتي دارند که اگر تمام آنها به دقت ثبت شود هزاران اوراق را طلايي خواهد کرد.
از ديگر علل برتري حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ و توجه و علاقه عمومي و اقبال مردم به زيارت آن حضرت، که از توجه ائمه ـ عليهم السلام ـ به آن حضرت برآمده به نحوي که رواياتي از امام صادق و ساير ائمه ـ عليهم السلام ـ درباره فضايل و امتيازات شهر قم وارد شده که رويکرد آنها به وجود مرقد حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در شهر قم است،7 اين روايات در بين مردم توسط علما رواج يافته و توجهات عمومي را به اين شهر معطوف داشته است.
امام رضا ـ عليه السلام ـ که در ايران حضور داشت بر اساس برخي از روايات در قم حضور يافته و قبر خواهر کريمه اش را زيارت و نحوه زيارت و آثار و برکات آن را به مردم تبيين فرموده، نظير روايتي که سعد قمي از امام نقل کرده که هر کس او را (معصومه) با شناخت و معرفت زيارت کند، پاداش معنوي آن معادل بهشت است.8 زيارتنامه اي که حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ دارد مأثور است، چون امام رضا ـ عليه السلام ـ آن را به مردم تعليم و آموزش داد، که شايد بيشتر امامزادگان چنين متن زيارتي معتبر نداشته باشند. از اين روي شهر قم همواره امتيازات و ويژگي خاص داشته و دارد و تمام امتيازات معنوي و فرهنگي که در اين شهر وجود دارد مرهون وجود اين بانوي بسيار کريم است.
دلايل ديگر:
در ميان امام زادگان ايران و شهرقم وفرزندان حضرت امام موسي (عليه السلام) كه نورافشاني مي‌كنند، ماه تاباني كه همه آنها را تحت‌الشعاع انوار درخشان خود قرار داده ، تربت پاك شفيعه محشر، كريمه اهل بيت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ دخت گرامي موسي بن جعفر، حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ مي‌باشد.
حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از جهت شخصيت فردي و كمالات روحي در بين فرزندان موسي بن جعفر ـ سلام الله عليها ـ بعد از برادرش، علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ در والاترين رتبه‌ جاي دارد. اين در حالي است كه شيخ مفيد و ديگران فرزندان دختر امام كاظم ـ عليه السّلام ـ حداقل هجده تن بوده‌اند و فاطمه در بين اين همه بانوي مكرمه سرآمد بوده است.9
حاج شيخ عباس قمي درباره دختران موسي بن جعفر مي‌نويسد: «برحسب آنچه به ما رسيده، افضل آنها سيده جليله معظمه، فاطمه بنت امام موسي ـ عليه السّلام ـ معروف به حضرت معصومه است».10
اما شيخ محمد تقي تستري در «قاموسي الرجال» فضيلت وي را نه تنها در بين دختران،‌ بلكه پسران حضرت غير از امام رضا ـ عليه السّلام ـ بي‌نظير مي‌داند و مي‌نويسد: «در ميان فرزندان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ با آن همه كثرتشان، بعد از امام رضا ـ عليه السّلام ـ كسي هم‌شأن حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ نيست.»11
بي‌گمان اين نحوه اظهار نظرها و نگرش به شخصيت فاطمه دختر موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ بر برداشتهايي استوار است كه از متن روايات وارده از ائمه به دست آمده است. رواياتي كه مقامهايي را براي فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ برشمرده‌اند مقامي كه نظير آن را براي ديگر برادران و خواهران وي ذكر نكرده‌اند و به اين ترتيب نام فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ را در شمار زنان برتر جهان قرار داده‌اند. حال به طور اختصار به بررسي بعضي از خصوصياتي كه آن حضرت را از ديگر امام‌زادگان جدا مي‌كند مي‌پردازيم.
1 . شرافت خانوادگي: تأثير شخصيت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمي‌توان انكار كرد. اين تأثيرپذيري در وجود فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از برجستگي خاصي برخوردار است. اواز هر دو طرف (پدر و مادر) فضايلي را به ارث برد كه تنها برادرش علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ آنها را به صورت كامل در خود جمع كرده بود و به نظر مي‌رسد بتوان سربرتري شخصيت والاي فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ بر ديگر فرزندان حضرت موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ را در همين نكته يافت كه فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ مانند برادرش از هر دو طرف پاكيزه‌ترين خصال و ويژگيها را به ارث برد با وجود بانوان ديگري در خاندان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ گويي «نجمه» ستاره پر نور بانوان امام كاظم است كه به سان پرفروغ‌ترين ستاره‌ها مي‌درخشد و به راستي كه تمام فروغش را به دو پاكيزه گوهرش، علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ و فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ منتقل كرد.12
مطالعه سيره ائمه گواهي مي‌دهد كه طهارت و پاكي مادر شرط اساسي براي گزينش مادران امامان بوده است و سعادتي كه نصيب فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ شده اين بود كه مادرش، مادر امام رضا ـ عليه السّلام ـ نيز بود. لذا از هر آلودگي در هر اندازه‌اش به دور ماند.13
2 . شفاعت گسترده: بالاترين جايگاه شفاعت از آن رسول گرامي اسلام است،14 اما دو تن از بانوان خاندان رسول مكرم شفاعت گسترده‌اي دارند كه بسيار وسيع و جهان شمول است و مي‌تواند همه اهالي محشر را فرا گيرد: 1 . خاتون محشر، صديقه اطهر، حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ 2 . شفيعه روز جزا حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ
در مورد شفاعت گسترده حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ طبق احاديث منقول از اهل سنت و شيعه هيچ شكي نيست. اما در مورد حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ از جهت گستردگي شفاعت، هيچ‌كس ـ حداقل هيچ بانويي ـ به شفيعه محشر معصومه نمي‌رسد،‌كه امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ در اين رابطه مي‌فرمايد: «تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنه باجمعهم» با شفاعت او همه شيعيان ما وارد بهشت مي‌شوند.15
3 . و ده‌ها ويژگي ديگر: مثل عصمت، محدثه بودن، ورود زيارتنامه مخصوص، و ... باعث شده كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ از ديگر امام‌‌زادگان پيشي گيرد.16 و همچون ستاره‌اي درخشان در اين آسمان بدرخشد و صاحب شأن و مقام خاصي بشود همان‌طوري كه امام رضا ـ عليه السّلام ـ در فقره‌اي از زيارتنامه آن حضرت مي‌فرمايد:‌ «فان للك عند الله شانا من الشان»17 يعني تو در محضر الهي شأن و منزلت وصف‌ناپذيري داري، كه بر خاك‌نشينان اين عالم قابل تصور نيست و تنها خدا و پيامبر و اوصياء طاهرينش بر آن واقفند.

1 . سوره بقره.
2 . شيخ عباس قمي، سفينة البحار، ج2، ص376، ماده قم.
3 . مهدي پور، علي اکبر، زندگاني کريمه اهلبيت، قم، نشر حاذق، چاپ اول، 1380ش، ص135 به نقل از کشف اللئالي.
4 . حسن بن محمد بن حسن قمي، تاريخ قم، قم، آستانه مقدسه، چاپ اول، 1385ش، ص140.
5 . خواجوي، محمد، ترجمه مفاتيح الغيب، تهران، نشر مولي، چاپ اول، 1363ش، ص122.
6 . حکيمي، محمد، حضرت معصومه و شهر قم، قم، نشر دفتر تبليغات، چاپ دوم، 1376ش، ص47.
7 . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، دارالوفاء، 1404ق، ج99، ص267.
8 . حرعاملي، وسائل الشيعه، ج14، ص576؛ بحارالانوار، همان، ج48، ص316 به نقل از شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا.
9 . صدوق، عيون‌الاخبار، موسسه الاعلمي للمطبوعات، بيروت، ج 1، ص 14؛ شيخ مفيد، الارشاد، دارالمفيد، ج 2،‌ص 244.
10 . شيخ عباس قمي، منتهي‌الامال، انتشارات هجرت، ج 2، ص 273.
11 . ر.ك: مجله كوثر، شماره 33،‌ شخصيت‌حضرت معصومه.
12 . كليني، اصول كافي، چاپ مكتبة الصدوق، تهران، ج 1، ص 477.
13 . طبرسي، اعلام الوري، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ص 302.
14 . سوره بقره، آيه 256.
15 . سفينة البحار، شيخ عباس قمي، كتابخانه سنائي، تهران، ج 2، ص 376.
16 . طبق حديثي از امام رضا ـ عليه السّلام ـ لقب حضرت به حضرت فاطمه دادند و اين دلالت بر عصمت و پاكي آن حضرت دارد. طبق نقل علامه اميني در الغدير، حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ ناقل حديث از اجداد خود بوده است از اين روي به وي محدثه مي‌گويند. (علامه اميني، الغدير، ج 1، ص 196).
17 . علامه مجلسي، بحارالانوار،‌مؤسسة الوفاء، بيروت، ج 102، ص 266.