در بحث تاريخ تشيع در ايران يكي از نكات غير قابل انكار آمدن امام رضا _ عليه السلام _، به ايران است. بی شک باید حضور امام رضا (علیه السلام) را در نیشابور نقطه عطفی در تاریخ تشیّع این منطقه (و به دنبال آن در ایران) به شمار آورد.
بدیهی است که حضور شخصیتی چون حجّت حق، عالم آل محمد (صلی الله علیه وآله) حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در نیشابور، آن هم در شرایطی که اوضاع سیاسی - اجتماعی به گونه ای است که آوازه علویان در اطراف و اکناف جهان اسلام، به ویژه ایران پیچیده و در محیط و شرایطی که تعصبات قومی و مذهبی تا حد زیادی در هم شکسته و هزاران نفر از علما و دانشجویان و مردم عادی مشتاق زیارتش بوده و بر قدومش سیلاب اشک شوق نثار می کنند، چقدر می تواند جوّ علمی و معنوی و طبعاً جوّ مذهبی را تحت تأثیر قرار دهد. خوشبختانه تاریخ نیز گوشه هایی از این حضور مبارك و پر خير و بركت را به ثبت رسانده است که باید آن را مشتی از خروار دانست.
امام رضا (علیه السلام) از لحظه حرکت از مدینه تا مرو همیشه از روشهای گوناگون برای شناساندن شیعه بهره برد. رجاء بن ابی الضحاک که مأمور آوردن امام به مرو بود، می گوید: امام در هیچ شهری از شهرها فرود نمی آمد، مگر این که مردم به سراغ او می آمدند و مسایل دینی و اعتقادی خویش را از او می پرسیدند.

امام در طول مسیر، احادیث را از طریق پدارنش به حضرت علی و پیامبر (سلام الله علیهم اجمعین ) می رساند که این بهترین روش برای معرفی مکتب تشیّع و خنثی کننده توطئه هایی بود که شیعه را خارج از دین می شمرد. نمونه برجسته آن، حدیث سلسله الذهب بود. ایشان در جمع مردم نیشابور فرمود:
من از پدرانم شنیدم و آنان از پیامبر شنیدند و او از خداوند باری تعالی شنید که فرمود: «لا اله الا الله قلعه محکم من است هر آن کس داخل آن شود از عذاب ایمن است».
سپس با کمی تأمل فرمود: این مطلب شروطی دارد که یکی از شرایط آن، پذیرش ولایت من (اهلبیت پیامبر(صلی الله علیه وآله)) است.
ایشان با این بیان، شیعه واقعی و اعتقادی را معرفی کرد و به محبت مردم به علویان جهت داد.[۱]
آن حضرت حتی هنگام ورود به دربار مأمون که وی از امام خواست خطبه بخواند، به معرفی ولایت خود و ائمه(علیهم السلام) پرداخت و فرمود: ما به واسطه رسول خدا بر شما حق داریم و شما نیز از جانب پیامبر (صلی الله علیه وآله) بر ما حق دارید. زمانی که شما حق ما را ادا کردید، ما نیز بر خود لازم می دانیم که حق شما را به جای آوریم. پس در زمینه حق شما، حق ما هم باید ادا شود.[۲]
حضور امام در مناظره یکی دیگر از کارهایی بود که در پی آن، مکتب شیعه به درستی معرفی شد و استدلال مخالفان باطل گشت. مأمون برای محکوم کردن امام در جلسه های مناظره با بزرگان ادیان دیگر به تشکیل چنین جلسه هایی دست یازیده بود. با این حال، امام از همه آنها سربلند بیرون آمد. پس از استقبال مردم از این جلسه ها، مأمون دستور داد مردم را از در خانه امام دور کنند تا مبادا شیعه واقعی به مردم معرفی شود.[۳]
همچنین مجموعه نامه هایی که امام برای توضیح مبانی تشیع به افراد گوناگون می نوشتند، در این زمینه نقش داشت. نامه های ایشان در تبیین جایگاه اهلبیت در کتاب خدا و سنّت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، مسایل اختلافی با اهل سنّت مانند: ایمان آوردن ابوطالب، توضیح مصداق شیعه واقعی، مراد از اولوالامر در قرآن، در گسترش فکر شیعی و استحکام پایه های اعتقادی در ایران بسیار اثر داشت.[۴]
... ورود امام رضا (علیه السلام) به خراسان، حرکت گروهی سادات و شیعیان را به ایران در پی داشت. علویان از موقعیت به وجود آمده برای امام رضا (علیه السلام) در حکومت مأمون استفاده کردند و به صورت گروهی راهی ایران شدند.

پي نوشتها:
۱- تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، سازمان تبلیغات اسلامی، ص۵۴.
۲- تاریخ انتشارات تشیّع در ایران، اصحابی دامغانی، نشر علامّه، ۱۳۵۰، ج۱، ص۲۵۱.
۳- عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، جهان، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.
۴- تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، صص ۱۵۸-۱۵۷.

پایه و اساس اسلام بر پایه اخلاق و رعایت تقوای الهی شکل گرفته است. اهمیت این امر را قرآن کریم در سوره مبارکه شمس بعد از ۱۱ قسم بسیار مهم و پیاپی بیان می کند: «قدْ أَفْلَحَ مَن زَکاهَا وَقدْ خابَ مَن دَسَّاهَا؛[1] به راستى رستگار شد، آن كس كه نفس خود را تزكيه كرد و بى شک محروم و نا اميد گشت هر كس كه آن را به پليدى آلود.»

این کمال و سعادت جز با رسیدن انسان به صفات عالی انسانی و کمالات اخلاقی که همان مکارم اخلاق است، تامین نمی گردد. این امور نشان می دهند که اسلام برای اخلاق و تقوا اهمیت زیادی قائل است.

سیره رسول خدا
پیامبر صلی الله علیه و آله  با یاران خود و حتی با دشمنان و منافقان در بعضی موارد با مهربانی و عطوفت برخورد می کردند. از این رو خدا در وصف اخلاق پیامبر می فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ و لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ؛[2] پس به سبب رحمتی از جانب خدا با آنان مهربان و خوش خوی شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند.»

پیامبر روز بدر، ابوعزه را که شاعر بود و علیه اسلام و پیامبر شعر می سرود، امان داد و او را بدون دریافت فدیه آزاد کرد؛ زیرا ابوعزه به پیامبر گفت: من پنج دختر بینوا دارم که چیزی ندارند. ای محمد، به پاس آنان بر من مرحمت فرمای؛ و پیامبر پذیرفت. ابوعزه گفت: من عهد استوار می بندم که دیگر با تو جنگ نکنم و مردم را بر ضد تو جمع نسازم و پیامبر او را رها فرمود، ولی همین که قریش می خواست برای جنگ اُحد بیرون آید او نیز با آنان همراه شد.[3]

بخشش و مهربانی
رفتار غالب مردم بر این است که در صورت قدرت گرفتن از شخص ظالم انتقام بگیرند؛ ولی با بررسی سیره پیامبر به نتیجه دیگری می رسیم و روحیه رحمت و مهربان خدا و رسولش را به نمایش می گذارد.

به عنوان مثال، در روز فتح مکه با آن همه ظلم و ستمی که قریش نسبت به پیامبر و مسلمانان روا داشته بودند، عکس العمل حضرت غیر قابل انتظار بود. حضرت پس از فتح مکه رو به قریش گفتند: «امروز حرجی بر شما نیست و خداوند شما را خواهد بخشید، چرا که او بخشنده مهربان است.»[4]

 بر این اساس می توان گفت، حضرت مأمن رحمت الهی بودند، به عنوان نمونه در همان غزوه فتح مکه بود که سعد بن عباده شعارمی‌داد: «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَلْحَمَةِ؛ امروز، روز انتقام است»؛ اما پیامبر، حضرت علی علیه السلام را فرستاد تا جلوی سعد را بگیرد و شعار «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَرْحَمَةِ؛ امروز، روز مهربانی و ترحم است» را بیان کردند.[5]

بنابراین چگونگی برخورد پیامبر صلی الله علیه و آله با مخالفان، به خصوص در غزوات و درگیری ها، از جمله موضوعات مهم تاریخی بوده که مورد توجه مورخان قرار گرفته است. حضرت به عنوان حاکم سیاسی و مذهبی جامعه اسلامی در حین جنگ و پس از آن تلاش بسیار می کردند تا اصول اخلاقی را رعایت کرده و نکات تربیتی را به اصحاب و یاران آموزش دهند.

درنتیجه اخلاق و مکارم اخلاقی آن چنان در اسلام از اهمیت برخوردار است که هدف از بعثت انبیاء و پیامبر اسلام، آموزش اصول تربیتی و اتمام مکارم اخلاقی بیان شده است.[6] به همین خاطر رعایت اصول اخلاقی و تربیتی در جامعه امری ضروری و پایبندی به آن در مواقع خطر و جنگ از اهمیت خاصی برخوردار است.

پی نوشت‌ها:
[1] سوره شمس، آیه12.
[2] سوره آل عمران، آیه159.
[3] تاریخ بیهقی، ج9، ص65.
[4] همان، ص118.
[5] صحیح بخاری، ج2، ص876.
[6] بحارالانوار، ج16، ص210.

امام رضا علیه السلام، هشتمین امام واجب التعظیم شیعیان است که در سال 148 هـ ق، در مدینه به دنیا آمد. پدر ایشان امام موسی بن جعفر علیهما السلام و مادرش نجمه خاتون علیها السلام است. نام مبارکش، علی و به لقب «رضا» شهرت دارد.[1]

یکی از فراز و نشیب‌ها در زندگی امام رضا علیه السلام، مبارزات آن حضرت در قالب مناظره با مجموعه‌ای از انحرافات فکری و اعتقادی بود؛ زیرا همواره در کنار حق و حقیقت، جریان‌های انحرافی مانند کف روی آب خودنمایی می‌کنند.[2]

قرآن کریم این نوع مبارزه را «جِدال أحسن» نامیده است. «وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛[3] و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن!»

مناظره، آداب و شرایطی دارد که رعایت آنها، به نتیجه مناظره کمک می‌کند:

یک. استفاده از منابع مورد قبول طرف مقابل
یکی از شرایط مناظره استفاده از منابع مورد قبول طرف مقابل است. همانگونه که امام رضا علیه السلام، به خوبی از این مورد استفاده کرده است.

رأس الجالوت (بزرگ یهودیان) در جریان مناظره با امام رضا علیه السلام گفت: هیچ دلیلی از تو نمی‌پذیرم، مگر اینکه از تورات برای من استدلال کنید. امام رضا علیه السلام نیز برای اثبات نبوت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله، از تورات دلیل آورده و فرمودند: آیا می‌دانی که موسی به بنی اسرائیل گفت: به زودی پیامبری از فرزندان برادران شما می‌آید؛ سخن او را بشنوید و کلامش را تصدیق کنید؟ آیا برای بنی اسرائیل برادرانی جز فرزندان اسماعیل وجود دارد؟ به یقین می‌دانی اسرائیل فرزند اسحاق و اسحاق برادر اسماعیل است و هر دو فرزندان حضرت ابراهیم هستند.

رأس الجالوت گفت: درست است. این سخن حضرت موسی است. حضرت فرمود: آیا از برادران بنی اسرائیل و از نسل حضرت اسماعیل، کسی غیر از حضرت محمّد صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله آمده است؟ رأس الجالوت گفت: نه![4]

در این مناظره امام رضا علیه السلام از توراتی که مورد قبول رأس الجالوت است، نبوت پیامبر خاتم را ثابت کرد.

دو. علم و دانش کافی 
علم و دانش، از ابتدایی‌ترین نیازهای مناظره است؛ زیرا بدون علم هرگز راه به جایی برده نمی‌شود. ابا صلت هروی در باره گستردگی علم امام رضا علیه السلام، گفت: «من از علی بن موسی الرضا علیه السلام دانشمندتر و عالم‌تر ندیده‌ام و هیچ عالمی او را دیدار نکرد مگر اینکه همین را مانند من شهادت داد.»[5]

امام رضا علیه السلام وقتی با هر قومی با زبان خودش سخن گفت، برای فرو نشاندن اعجاب ابا صلت، فرمود: «يَا أَبَا الصَّلْت‏، أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَتَّخِذَ حُجَّةً عَلَى قَوْمٍ وَ هُوَ لَا يَعْرِفُ لُغَاتِهِمْ؛[6] ای ابا صلت، من حجت خدا بر مردم هستم و هرگز خدا کسی را بر قومی حجت قرار نمی‌دهد در حالیکه نسبت به زبان آن قوم شناخت نداشته باشد.»

مأمون عباسی، برای کم‌ کردن نفوذ امام در قلوب مردم، اقدام به تشکیل جلسات مناظره کرد تا با مغلوب شدن حضرت در یکی از این مناظرات به هدف شوم خود برسد. یکی از اصحاب امام به نام نوفلی، از اینکه امام رضا علیه السلام مغلوب شود در هراس بود. حضرت برای تسلی خاطر نوفلی فرمود:

«زمانی که با اهل تورات با توراتشان، با مسیحیان با انجیلشان، با اهل زبور با زبورشان، با صابئین به زبان عبری، با زرتشتیان به فارسی و با رومیان به رومی و با هر فرقه‌ای از علماء به زبان خودشان بحث نموده، همه را مغلوب کنم، مأمون از تشکیل چنین جلساتی پشیمان خواهد شد.»[7]

سه. فراهم کردن آوردن فضایی آرام، برای طرح دیدگاه طرفین 
یکی از آداب مناظره، فراهم کردن زمینه، برای طرح نظریات مخالف است، تا وی به سهولت بتواند به آنچه که می‌خواهد استدلال کند. این گونه برخورد علاوه بر اینکه طرف مقابل را خلع سلاح می‌کند، هر گونه بهانه را از وی می‌گیرد. حضرت امام رضا علیه السلام بر همین روش عمل می‌کرد.

امام رضا علیه السلام بعد از غلبه بر مسحیان، یهودیان و زرتشتیان، فرمود: «آیا در میان شما کسی هست که با اسلام مخالف باشد؟ اگر مایل است، بدون اضطراب و نگرانی سؤالاتش را مطرح کند.» در اینجا بود که عمران صابی بلند شد و گفت: اگر دعوت نمی‌کردی! سوال نمی‌کردم، سپس سوالاتی در مورد خدا و نخستین وجود پرسید و امام علیه السلام جواب دادند.[8] پس اگر امام زمینه را فراهم نکرده بود، هرگز عمران صابی سوالش را مطرح نمی‌کرد.

به هر حال امام رضا علیه السلام در مناظره چنان با تسلط کامل سخن گفت که تمام افراد، در مجلس‌های مختلف و به گونه‌های مختلف، وی را تحسین کردند.

پی نوشت‌ها:
[1]. إعلام الورى، طبرسی، ج2، ص40.
[2]. سوره رعد، آیه17.
[3]. سوره نحل، آیه125.
[4]. التوحید، صدوق، ج1، ص422.
[5]. اعلام الوری، طبرسی، ج2، ص64.
[6]. عیون اخبار الرضا علیه السلام، صدوق. ج2، ص228.
[7]. همان، ج1، ص156.
[8]. همان، ص168.

دگرگونى اخلاقى یکی از فلسفه های اساسی حج به شمار می رود که تحولی بزرگ در انسان ها به وجود مى آورد. مراسم «احرام» نیز با توجه به محتواهایش انسان را به کلى ازمادیات و امتیازات ظاهرى و لباس هاى رنگارنگ و زیورهای دنیا بیرون مى برد.

 با احرام شدن، انسان از برخی از لذت ها جدا شده و با پرداختن به خودسازى، از جهان ماده جدا می شود. انسان در عالمى از نور، روحانیت و صفا فرو مى رود.

سپس مراسم های دیگر حج یکى پس از دیگرى انجام مى گیرند، مراسمی که بعد از دل بریدن در احرام، علاقه هاى معنوى انسان را لحظه به لحظه با خدایش محکم تر و رابطه او را نزدیک تر و قوی تر مى سازند.

به عبارتی انسان از گذشته تاریک و گناه آلودش بریده و به آینده اى روشن و پر از صفا و نور پیوند مى خورد.

یادآوری خاطرات اولیاء الهی
 در مراسم حج و در هر قدم خاطرات ابراهیم بت شکن و اسماعیل ذبیح الله و مادرش هاجر یاد آوری می شود؛ مجاهدت ها و ایثارگرى آن ها لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم مى شود.

همچنین سرزمین مکه و مسجدالحرام و خانه کعبه و محل طواف، خاطرات پیامبر اسلام و پیشوایان بزرگ و مجاهدت هاى مسلمانان صدر اسلام را یاد آوری می کنند. با هر قدم در هر گوشه اى از مسجدالحرام و سرزمین مکه، انسان، چهره پیامبر صلى الله علیه وآله و امیرالمومنین علیه السلام و سایر پیشوایان بزرگ را مى بیند، صداى آواى حماسه هاى آن ها را مى شنود.

این یادآوری ها، انقلاب اخلاقى را در ذهن انسان عمیق تر مى کنند. همه این ها دست به دست هم مى دهند و به گونه اى توصیف ناشدنى ورق زندگانى انسان را برمى گردانند و صفحه نوینى در حیات او آغاز مى کنند.

از این رو در روایات امام صادق علیه السلام در مورد کسى که حج را به طور کامل انجام دهد، می فرماید: «اَلْحَاجُّ يَصْدُرُونَ عَلَى ثَلاَثِ أَصْنَافٍ صِنْفٌ يُعْتَقُ مِنَ اَلنَّارِ وَ صِنْفٌ يَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَيْئَةِ يَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ صِنْفٌ يُحْفَظُ فِي أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَذَاكَ أَدْنَى مَا يَرْجِعُ بِهِ اَلْحَاجُّ؛[1]

حج گزاران هنگام بازگشتن سه دسته اند: دسته ای از آتش دوزخ رهايی می‌يابند و دسته ای مانند روزی كه از مادر تولد يافته اند از گناهان پاک می‌شوند و دسته ای ديگر، خانواده و دارايی ايشان محفوظ مي ماند و اين  کمترين چيزی است كه از آن حج گزاران می شود.»

بعد سیاسى حج
مراسم حج در عین حالی که خالص ترین و عمیق ترین عبادات را عرضه مى کند، مؤثرترین وسیله براى پیش‌برد اهداف سیاسى اسلام نیز است؛ زیرا حج عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان وعامل مبارزه با تعصبات ملى و نژاد پرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافیائى است.

در مراسم حج که همه مسلمانان با یکدیگر ملاقات می کنند، اخبار سیاسى کشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه دیگرمنتقل می شود و حج، تبدیل به عامل مؤثرى می شود براى شکستن زنجیرهاى اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین.

به همین دلیل حاکمان بنى امیه و بنى عباس، هرگونه تماس میان قشرهاى مسلمان را زیر نظر مى گرفتند تا هر حرکت آزادى بخشی را سرکوب کنند؛ زیرا فرا رسیدن موسم حج دریچه اى بود به سوى آزادى و تماس قشرهاى جامعه بزرگ اسلامى با یکدیگر و طرح مسائل مختلف سیاسى.

امیرمؤمنان على علیه السلام وقتی که فلسفه فرائض و عبادات را مى شمرد درباره حج مى فرماید: «الْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّينِ؛[2] خداوند حج را براى تقويت دين واجب نمود.» از این رو می توان گفت که حج یک عمل عبادی سیاسی است و در بیشتر موارد حول محور این دو هدف می چرخد.

پی نوشت:
1. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص480.
2. نامه 67 نهج البلاغه.