پایه و اساس اسلام بر پایه اخلاق و رعایت تقوای الهی شکل گرفته است. اهمیت این امر را قرآن کریم در سوره مبارکه شمس بعد از ۱۱ قسم بسیار مهم و پیاپی بیان می کند: «قدْ أَفْلَحَ مَن زَکاهَا وَقدْ خابَ مَن دَسَّاهَا؛[1] به راستى رستگار شد، آن كس كه نفس خود را تزكيه كرد و بى شک محروم و نا اميد گشت هر كس كه آن را به پليدى آلود.»

این کمال و سعادت جز با رسیدن انسان به صفات عالی انسانی و کمالات اخلاقی که همان مکارم اخلاق است، تامین نمی گردد. این امور نشان می دهند که اسلام برای اخلاق و تقوا اهمیت زیادی قائل است.

سیره رسول خدا
پیامبر صلی الله علیه و آله  با یاران خود و حتی با دشمنان و منافقان در بعضی موارد با مهربانی و عطوفت برخورد می کردند. از این رو خدا در وصف اخلاق پیامبر می فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ و لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ؛[2] پس به سبب رحمتی از جانب خدا با آنان مهربان و خوش خوی شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند.»

پیامبر روز بدر، ابوعزه را که شاعر بود و علیه اسلام و پیامبر شعر می سرود، امان داد و او را بدون دریافت فدیه آزاد کرد؛ زیرا ابوعزه به پیامبر گفت: من پنج دختر بینوا دارم که چیزی ندارند. ای محمد، به پاس آنان بر من مرحمت فرمای؛ و پیامبر پذیرفت. ابوعزه گفت: من عهد استوار می بندم که دیگر با تو جنگ نکنم و مردم را بر ضد تو جمع نسازم و پیامبر او را رها فرمود، ولی همین که قریش می خواست برای جنگ اُحد بیرون آید او نیز با آنان همراه شد.[3]

بخشش و مهربانی
رفتار غالب مردم بر این است که در صورت قدرت گرفتن از شخص ظالم انتقام بگیرند؛ ولی با بررسی سیره پیامبر به نتیجه دیگری می رسیم و روحیه رحمت و مهربان خدا و رسولش را به نمایش می گذارد.

به عنوان مثال، در روز فتح مکه با آن همه ظلم و ستمی که قریش نسبت به پیامبر و مسلمانان روا داشته بودند، عکس العمل حضرت غیر قابل انتظار بود. حضرت پس از فتح مکه رو به قریش گفتند: «امروز حرجی بر شما نیست و خداوند شما را خواهد بخشید، چرا که او بخشنده مهربان است.»[4]

 بر این اساس می توان گفت، حضرت مأمن رحمت الهی بودند، به عنوان نمونه در همان غزوه فتح مکه بود که سعد بن عباده شعارمی‌داد: «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَلْحَمَةِ؛ امروز، روز انتقام است»؛ اما پیامبر، حضرت علی علیه السلام را فرستاد تا جلوی سعد را بگیرد و شعار «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَرْحَمَةِ؛ امروز، روز مهربانی و ترحم است» را بیان کردند.[5]

بنابراین چگونگی برخورد پیامبر صلی الله علیه و آله با مخالفان، به خصوص در غزوات و درگیری ها، از جمله موضوعات مهم تاریخی بوده که مورد توجه مورخان قرار گرفته است. حضرت به عنوان حاکم سیاسی و مذهبی جامعه اسلامی در حین جنگ و پس از آن تلاش بسیار می کردند تا اصول اخلاقی را رعایت کرده و نکات تربیتی را به اصحاب و یاران آموزش دهند.

درنتیجه اخلاق و مکارم اخلاقی آن چنان در اسلام از اهمیت برخوردار است که هدف از بعثت انبیاء و پیامبر اسلام، آموزش اصول تربیتی و اتمام مکارم اخلاقی بیان شده است.[6] به همین خاطر رعایت اصول اخلاقی و تربیتی در جامعه امری ضروری و پایبندی به آن در مواقع خطر و جنگ از اهمیت خاصی برخوردار است.

پی نوشت‌ها:
[1] سوره شمس، آیه12.
[2] سوره آل عمران، آیه159.
[3] تاریخ بیهقی، ج9، ص65.
[4] همان، ص118.
[5] صحیح بخاری، ج2، ص876.
[6] بحارالانوار، ج16، ص210.