قرآن فقط کتاب قانون نیست، بلکه روایت شکل‌گیری یک امت در مسیر زمان است؛ در این مسیر، برخی آیات مأموریتی مقطعی داشته‌اند، اما برای همیشه به‌عنوان نشانه‌ای از حکمت و صدق وحی در متن قرآن باقی مانده‌اند.

گاه این پرسش مطرح می‌شود که اگر قرار بوده حکمی از احکام قرآن نسخ شود، پس چرا از ابتدا به صورت آیه نازل شده است؟ و اگر حکم آن برداشته شده، چرا همچنان در قرآن باقی مانده و حذف نشده است؟ و اساساً تلاوت آیات منسوخ چه دلیلی دارد؟

چرا با وجود نسخ، آیات منسوخ هنوز در قرآن هستند و چرا تلاوت می‌شوند؟

برای پاسخ درست به این پرسش‌ها، ابتدا باید معنای دقیق نسخ روشن شود. نسخ به معنای اشتباه بودن یا باطل شدن یک آیه نیست؛ بلکه به این معناست که مدت اعتبار اجرای یک حکم به پایان رسیده و حکم جدیدی جای آن را گرفته است. یعنی حکم نخست از همان ابتدا هم محدود به یک بازه زمانی خاص بوده، اما این محدودیت برای مردم آشکار نبوده و با نزول آیه ناسخ، پایان زمان اجرای آن روشن شده است. بنابراین، در نسخ هیچ‌گونه تغییر رأی، پشیمانی یا بازنگری در علم الهی وجود ندارد، بلکه فقط مرحله‌ای از تدبیر حکیمانه خداوند آشکار می‌شود.

اما اینکه چرا اصلاً آیه‌ای که قرار بوده بعداً نسخ شود، از ابتدا در قرآن آمده است، پاسخش روشن است: زیرا آن آیه دقیقاً برای همان مقطع زمانی لازم، مؤثر و تربیت‌کننده بوده است. جامعه اسلامی در آغاز شکل‌گیری، توان پذیرش همه احکام نهایی را نداشت. تربیت انسان و جامعه نیازمند حرکت تدریجی است؛ درست مانند آموزش که مرحله‌به‌مرحله انجام می‌شود. برخی احکام فقط برای عبور دادن جامعه از یک وضعیت به وضعیت بالاتر نازل شدند و پس از تحقق آن هدف، جای خود را به حکم کامل‌تر دادند. پس آیه منسوخ از ابتدا هم مأموریتی موقت داشته و نقش تاریخی، تربیتی و اجتماعی خود را به‌درستی ایفا کرده است.

در این میان، اصطلاح ناسخ و منسوخ معنا پیدا می‌کند:
آیه‌ای که حکم جدید را می‌آورد، ناسخ است، و آیه‌ای که زمان اجرای حکم آن پایان یافته، منسوخ نامیده می‌شود. اما نکته اساسی اینجاست که منسوخ بودن تنها به معنای برداشته شدن حکم عملی است، نه حذف آیه از قرآن. یعنی آیه منسوخ همچنان «کلام الهی» است و جایگاه قرآنی خود را حفظ کرده است.

چرا آیات منسوخ از قرآن حذف نشده‌اند؟
اگر آیات منسوخ از قرآن حذف می‌شدند، این کار به معنای تحریف و تصرف در آیات الهی بود و این همان دری است که اگر یک‌بار گشوده شود، دیگر حد و مرزی نخواهد داشت. در آن صورت، راه برای اهل زیغ، انحراف و بدعت باز می‌شد تا هر آیه‌ای را به بهانه «منسوخ بودن» حذف کنند، و این خطری بزرگ برای اصل قرآن و سلامت دین بود. از همین رو، باقی ماندن آیات منسوخ در قرآن، سدی محکم در برابر تحریف و دست‌کاری در کتاب الهی به شمار می‌آید.

از سوی دیگر، آیات منسوخ با اینکه حکم اجرایی ندارند، اما همچنان کلام خداوند هستند و حامل حقایق بزرگی‌اند: تاریخ نزول وحی را نشان می‌دهند، فلسفه تشریع احکام را آشکار می‌کنند،و روند تدریجی تربیت جامعه اسلامی را برای همیشه ثبت کرده‌اند.

افزون بر این، تلاوت و قرائت این آیات نیز دارای آثار و برکات فراوان دنیوی و اخروی است؛ همان نوری که در سایر آیات قرآن جاری است، در این آیات نیز وجود دارد. حذف آن‌ها به معنای محروم شدن از این برکات، انوار الهی و لایه‌های عمیق هدایت تربیتی قرآن بود.

چرا آیات منسوخ همچنان تلاوت می‌شوند؟

تلاوت قرآن فقط برای اجرای حکم نیست؛ بلکه برای: ارتباط با کلام خدا، تقویت ایمان، تدبر در مسیر هدایت و فهم فلسفه تشریع احکام
انسان با خواندن این آیات درمی‌یابد که اسلام چگونه جامعه را گام‌به‌گام ساخت، چگونه تکالیف را مرحله‌بندی کرد و چگونه میان «آرمان نهایی» و «توان واقعی مردم» تعادل برقرار نمود.

نکته مهم دیگر این است که نسخ هرگز شامل اصول بنیادین دین نشده است. اصولی مانند توحید، عدالت، اخلاق و اصل عبادت خداوند، از آغاز تاکنون ثابت بوده‌اند و هیچ‌گاه نسخ نشده‌اند. نسخ تنها در بخش محدودی از احکام اجرایی و اجتماعی رخ داده است؛ همان بخش‌هایی که مستقیماً با شرایط زمان، توان مردم و موقعیت‌های خاص جامعه ارتباط داشته‌اند.

از نظر عقل نیز نسخ کاملاً قابل فهم است. همان‌طور که برنامه آموزشی کودک، نوجوان و بزرگسال یکسان نیست، احکام اجتماعی دین هم متناسب با سطح آمادگی جامعه نازل شده‌اند. تغییر این برنامه‌ها نشانه ضعف قانون‌گذار نیست، بلکه نشانه حکمت، تدبیر و شناخت دقیق مسیر رشد انسان است.

در پایان باید توجه داشت که برخلاف برخی تصورها، تعداد آیات منسوخ بسیار اندک است و طبق نظر بیشتر محققان، از ده آیه فراتر نمی‌رود. حتی بسیاری از آیاتی که گاهی منسوخ پنداشته شده‌اند، در واقع با دقت در معنا، اصلاً منسوخ نیستند و هر کدام حکم و جایگاه مستقل خود را دارند.

امام صادق علیه‌السلام:
«لا تَمْلَأْ عَیْنَیْکَ مِنَ النَّظَرِ إِلَیْهِما إِلّا بِرَحْمَةٍ وَرِقَّةٍ، وَلا تَرْفَعْ صَوْتَکَ فَوْقَ أَصْواتِهِما، وَلا یَدَیْکَ فَوْقَ أَیْدِیهِما، وَلا تَتَقَدَّمْ قُدّامَهُما.»

چشمانت را جز از روی دلسوزی و مهربانی به پدر و مادرت خیره مکن؛صدایت را بر صدای آنان بلند مکن؛دست‌هایت را بالاتر از دست‌هایشان مبر؛
و پیش از آنان راه نرو.

بحار الأنوار، ج ۷۴، ص ۷۹

سفر در نگاه اسلامی تنها جابه‌جایی مکانی نیست؛ آغاز مرحله‌ای تازه از رشد معنوی و تجربه‌های تازه است. انسان وقتی پا از خانه بیرون می‌گذارد، خود را وارد جهانی ناشناخته می‌کند؛ جهانی که ممکن است همراه با لطف خدا و یا گرفتار حوادثی خارج از اراده بشر باشد. به همین دلیل، معصومان(ع) همواره توصیه کرده‌اند که هیچ سفری نباید بدون «یاد خدا» آغاز شود. دعاهای سفر که از پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده، در حقیقت نوعی سپردن خود و خانواده به خدا، و طلب همراهی فرشتگان در مسیر است. این دعاها، نه‌تنها جنبه معنوی دارند بلکه آرامشی درونی ایجاد می‌کنند که مسافر را در طول مسیر یاری می‌دهد.

ریشه قرآنی دعاهای سفر

آغاز مفهوم دعا سفر را باید در قرآن کریم جست‌وجو کرد. خداوند در آیه ۱۳ سوره زخرف، پس از اشاره به آفریدن وسایل و امکانات سفر، انسان را دعوت می‌کند که هنگام سوار شدن بر مرکب بگوید: «سُبْحَانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ». این آیه، حقیقتی بنیادین را یادآوری می‌کند: این‌که توانایی بهره‌بردن از وسایل حرکت و سفر، در اصل هدیه‌ای از جانب خداوند است. بنابراین، خواندن دعای سفر «اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا» که برگرفته از همین آیه است، تنها یک ذکر لفظی نیست بلکه نوعی اعتراف قلبی به توحید افعالی خداوند است. انسان مسافر با این بیان، عملاً به خدا عرضه می‌کند که «من بر این مرکب و این سفر تسلطی از خود ندارم؛ تویی که این مسیر را برایم مسخر کرده‌ای، پس مرا محافظت کن.»

فضیلت سوره صف

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرمایند:

هر کس در سفرهایش بر قرائت سوره صف مداومت ورزد خداوند او را حفظ می کند و از خطرات دزد و راهزن در امان است تا به خانه اش برگردد. (فسیرالبرهان، ج5، ص361)

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:

هر کس سوره صف را قرائت کند و در سفرهایش بر قرائت آن مداومت ورزد از خطرات و راهزنان در امان می ماند. و همواره در حفظ و حراست الهی است تا به نزد خانواده اش بازگردد. (تفسیرالبرهان، ج5، ص361)

فضیلت سوره توحید

از رسول خدا (ص) روایت شده است که:

هر کس که می خواهد به سفری برود دو طرف چهارچوب در را بگیرد و 11 بار توحید را قرائت نماید خداوند پاسبان او خواهد بود تا به منزلش بازگردد.(الدعوات، ص295)

خواص آیت الکرسی برای سفر

امام صادق (علیه السلام) میفرمایند:

مَنْ قَرَأَ آیَةَ اَلْکُرْسِیِّ فِی اَلسَّفَرِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَلِمَ وَ سَلِمَ مَا مَعَهُ وَ یَقُولُ اَللَّهُمَّ اِجْعَلْ مَسِیرِی عَبَراً وَ صَمْتِی تَفَکُّراً وَ کَلاَمِی ذِکْراً

هر که در سفر آیة الکرسی را در هر شب بخواند خود و همراهانش سالم بمانند،و بگوید:خداوندا سیر مرا وسیله عبرت و سکوتم را وسیله تفکر و سخنم را ذکر قرار ده. (مکارم الأخلاق / ترجمه میرباقری ; ج 1 ص 488)

دعای سفر از پیامبر اکرم(ص)

پیامبر خدا(ص) هنگام سوار شدن بر مرکب، دعایی را می‌خواندند که مضمون آن در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت نقل شده است. آن حضرت ابتدا تکبیر می‌گفتند، سپس آیه تسخیر وسایل را تلاوت می‌فرمودند و در ادامه از خداوند خیر، تقوا، رضایت الهی و همراهی نیک می‌خواستند. این دعای سفر از پیامبر تنها یک دعا برای سلامتی نیست؛ بلکه برنامه‌ای اخلاقی است که به انسان یاد می‌دهد سفر را تنها یک حرکت جسمانی نبینید. پیامبر در این دعا از خداوند «عملی که رضایت او را در پی دارد» طلب می‌کند؛ یعنی سفر می‌تواند فرصتی باشد برای تقویت اخلاق، دیدار خویشاوندان، خدمت به دیگران یا حتی خودسازی قلب. همین نگاه معنوی است که سفر را از یک امر عادی به مرحله‌ای الهی تبدیل می‌کند.

ابن عباس می گوید:

پیامبر خدا هنگامی که می خواست عزم سفری کند، نزد اهل و عیالش، دو رکعت نماز می خواند تا خداوند، او را سالم به انان باز گرداند.( کنز العمال، ج 6، ص 731، ح 7610)

مستحب است پس از نماز این دعا را نیز بخواند:

اللهم انی استودعک الیوم نفسی و اهلی و مالی و ولدی و من کان منی بسبیل، الشاهد منهم و الغایب، اللهم احفظنا بحفظ الایمان، و احفظ علینا، اللهم اجمعنا فی رحمتک، و لا تسلبنا فضلک، انا الیک راغبون، اللهم انا نعوذ بک من و عثاء السفر، و کابه المنقلب، و سوء المنظر فی الاهل و المال و الولد فی الدنیا و الاخره، اللهم انی اتوجه الیک هذا التوجه طلبا لمرضاتک، و تقربا الیک، اللهم فبلغنی ما اومله و ارجوه فیک و فی اولیایک یا ارحم الراحمین.(الامان من اخطار الاسفار و الازمان ص 40)

پروردگارا، اکنون خودم، اقوام و خانواده ام، مال و فرزندانم و هرکه را به شیوه ای از خانواده و دوستان من است، حاضر و غایبشان را به تو می‌سپارمش، خدایا ما را به حفظ ایمان در هر جا و مکان حافظ باش و از ما محافظت فرما.

خدایا ما را مورد حمایت و رحمت خودت‏ قرار بده و فضلت را هرگز از ما نگیر. قطعا همه ما فقط و فقط به سوی تو راغب و مشتاقیم. خدایا به تو پناه میبرم از رنج سفر، و اندوه بازگشت، و بدی دیدار در خاندان و مال و فرزند در دنیا و آخرت.‏

خدایا به تو روی می آورم که در این روی آوردن، میخواهم به سوی تو تقرب گزنیم و خشنودی و رضایتت را می‌خواهم. پس مرا به آنچه از تو و اولیایت آرزو می‏کنم و امید دارم برسان، ای مهربان‏ترین مهربانان.

دعای سفر امام علی(ع)

امام علی (علیه السلام) هنگامی که پا در رکاب گذاشت تا عازم جنگ صفّین شود، به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشت:

أللَّهُمَّ إِنَّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ وَعَثَاءِ السَّفَرِ وَ کَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی الاَْهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ.

یعنی

بارالها من از رنج و مشقّت این سفر، و بازگشت پر اندوه از آن، و مواجه شدن با منظره ناخوشایند در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه می برم. (ترجمه و شرح خطبه 46 نهج البلاغه)

معنای دعای سفر بسم الله و بالله

روایات شیعه، دعا سفر رفتن کوتاه اما بسیار پرمغزی را نقل می‌کنند که خواندن آن در آغاز سفر تأکید شده است: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، اللَّهُمَّ خَلِّفْنِی فِی أَهْلِی بِخَیْرٍ، وَاخْلُفْنِی فِیهِمْ بِخَیْرٍ.» در این دعا، انسان با ذکر «بسم الله»، آغاز سفر خود را بر محور خدا قرار می‌دهد و با گفتن «بالله» اعلام می‌کند که اعتماد و اتکایش تنها بر قدرت الهی است. بخش دوم دعا نیز نشانه مسئولیت‌پذیری فرد نسبت به خانواده است. مسافر از خداوند می‌خواهد که در زمانی که او از خانواده دور است، خداوند جای او را پر کند و مراقب اهلش باشد. این بُعد عاطفی و معنوی دعا، موجب می‌شود سفر تنها یک رفت‌وآمد نباشد، بلکه پیوندی مخلصانه میان انسان، خانواده و خداوند شکل گیرد.

دعای سفر «اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا»؛ اظهار بندگی در برابر قدرت الهی

یکی از زیباترین بخش‌های دعاهای سفر، عبارت «اللَّهُمَّ سَخِّرْ لَنَا» است. این عبارت نه‌تنها بر زبان جاری می‌شود بلکه درونی‌ترین باور توحیدی انسان را نمایان می‌کند. وقتی مسافر این جمله را می‌خواند، به خود یادآوری می‌کند که اگر خداوند قدرت تسخیر به او نداده بود، نه می‌توانست سوار خودرو یا هواپیما شود، نه می‌توانست راهی جاده‌ها و آسمان‌ها گردد. در حقیقت، تمام علم، فناوری، وسایل حمل‌ونقل و حتی توان جسمی انسان، جلوه‌ای از لطف الهی هستند. به همین دلیل، فقها توصیه می‌کنند این دعا در تمام سفرها—چه سفرهای زمینی، چه دریایی و چه هوایی—خوانده شود. چون ماهیت دعا فرازمانی و فرامکانی است و فلسفه آن محدود به نوع خاصی از وسیله سفر نیست.

دعای سفر در هواپیما؛ آرامش در ارتفاعات آسمان

در منابع دینی، دعایی خاص به نام «دعای هواپیما» وجود ندارد. اما از نگاه فقهی و معنوی، بهترین دعا برای سفر هوایی همان دعاهای معتبر و مأثور پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) است. مسافر می‌تواند هنگام نشستن روی صندلی هواپیما، علاوه بر دعای تسخیر، این ذکر نورانی امام صادق(ع) را بخواند: «أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، الْحَیُّ الْقَیُّومُ، مِنْ کُلِّ سُوءٍ فِی السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ.» این دعا گویی چتری از امنیت را در آسمان بر سر مسافر گسترده و به او یادآور می‌شود که حتی در ارتفاع هزاران متری نیز پناهگاهش خداوند حیّ و قیّوم است.

سفرهای هوایی معمولاً با نوعی اضطراب همراه‌اند؛ زیرا انسان کنترل محدودی بر شرایط دارد. خواندن دعاهای سفر در هواپیما، علاوه بر جنبه معنوی، چنین القا می‌کند که آرامش حقیقی نه از تکنولوژی، بلکه از توکل به خداوند حاصل می‌شود. همین باور، سفر را از تجربه‌ای پرتنش به تجربه‌ای امن و آرام تبدیل می‌کند.

نگاه اهل‌بیت(ع) به امنیت سفر

اهل‌بیت(ع) سفر را فرصتی برای رشد روحی و شناخت بهتر جهان می‌دانستند. اما در عین حال، برای حفاظت مسافر نیز آداب ویژه‌ای بیان کرده‌اند. در روایات آمده است که اگر انسان هنگام خروج از منزل «بسم الله» و «توکلتُ علی الله» بگوید، دو فرشته تا لحظه بازگشت او را همراهی می‌کنند. این روایت به روشنی نشان می‌دهد که دعاهای سفر تنها برای آرامش قلبی نیست، بلکه پیوندی معنوی ایجاد می‌کند که نتیجه آن حفاظت الهی است. به همین دلیل، بزرگان دین توصیه کرده‌اند که هیچ سفری—even یک سفر کوتاه داخل شهر—نمی‌باید بدون یاد خدا آغاز گردد.

نتیجه‌گیری؛ سفر با دعا، سفر با نور

دعای سفر در فرهنگ شیعی، تنها یک مجموعه کلمات نیست؛ فلسفه‌ای است که سفر را از یک حرکت دنیایی به مسیری الهی تبدیل می‌کند. انسان با خواندن دعای سفر از پیامبر، دعای سفر «بسم الله و بالله»، و آیه تسخیر که در قالب «دعای سفر اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا» شناخته می‌شود، در واقع مسیر را با نور خدا آغاز می‌کند. این دعاها یادآور می‌شوند که جهان زیر پوشش قدرت الهی است و هیچ حرکتی بدون اذن او به سرانجام نمی‌رسد. همچنین خواندن دعای سفر در هواپیما یا دیگر وسایل نقلیه، تنها یک عمل مستحبی نیست؛ بلکه ساختن حصاری از آرامش و توکل است که انسان را در برابر اضطراب‌ها و خطرات احتمالی محافظت می‌کند.

مسافرِ مؤمن نه تنها قدم‌هایش، که نیت و قلبش را نیز به خداوند می‌سپارد. چنین سفری، سفری امن‌تر، پربرکت‌تر و نزدیک‌تر به معنویت خواهد بود.

علل و عوامل رسیدن به نشاط در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی

درباره علل و عوامل رسیدن به نشاط، هم برای خودمان، هم برای خانواده و هم برای جامعه سخن گفته می‌شد؛ اینکه در این گرفتاری‌های دنیا و در پستی‌وبلندی‌ها و فرازوفرودهای طبیعی که لازمه طبع این دنیاست، چه باید کرد. هیچ‌چیز در این دنیا همواره در اوج نیست و هیچ‌چیز نیز همیشه در حضیض باقی نمی‌ماند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: گاهی انسان در فراز است و گاهی در فرود؛ گاهی در عزت است و گاهی در سختی. در نهج‌البلاغه نیز آمده است که روزگار میان انسان‌ها دست‌به‌دست می‌شود؛ گاهی به سود و گاهی به زیان.

اگر عمر انسان را مثلاً شصت سال در نظر بگیریم، ممکن است سی سال آن در شادی، سلامت و آسایش بگذرد و سی سال دیگر در گرفتاری، نزاع‌ها، مشکلات اداری و دشواری‌های مختلف. خدا رحمت کند آیت‌الله بهجت را که می‌فرمود: «دنیا اگر یک نوش به تو بدهد، صد نیش می‌زند». دنیا همین‌گونه است؛ یک روز شادی و لذت به انسان می‌دهد، اما در کنار آن، انواع امتحانات و سختی‌ها نیز وجود دارد. اگر انسان از همین امروز حساب کند، می‌بیند یک روز خوب و خوش در کنار خانواده، فرزندان و نوه‌ها دارد، حقوقش هم مکفی است، پیامک عیدی هم می‌رسد، اما اندکی بعد، یک گرفتاری، یک اختلاف، یک بدخلقی، یک تهمت، یک مشکل اداری یا یک نزاع خانوادگی پیش می‌آید. این فراز و فرودها در زندگی طبیعی است.

با وجود اینکه طبع دنیا چنین است که در کنار هر یک «نوش»، صد «نیش» وجود دارد، انسان باز هم می‌تواند شاد باشد. در خطبه‌های گذشته، چهارده عامل برای شاداب و بانشاط بودن بیان شد؛ نشاطی که به‌معنای مستی نیست، بلکه شادابی، آرامش و طراوت روح است؛ حالتی که مردم وقتی انسان را می‌بینند، احساس آرامش می‌کنند، دوست دارند با او بنشینند، هم‌کلام شوند، با او ارتباط بگیرند و پیام بدهند. چنین انسانی، حتی اگر خودش هم مشکلی داشته باشد، اما برای دیگران منبع آرامش است.

یکی دیگر از عوامل نشاط این است که انسان در «تکامل برزخی» تفکر کند. معنای تکامل برزخی این است که انسان با مرگ، پرونده‌اش بسته نمی‌شود؛ بلکه همچنان می‌تواند مسیر تکامل را ادامه دهد، البته نه به وسعت دنیایی، بلکه به اندازه «آب باریکه‌ای» که خداوند قرار داده است. این تکامل، شرط و شروط دارد؛ از جمله اینکه انسان دنیا را «مزرعه» بداند، نه «مقر». دنیا ایستگاه نیست، عبورگاه است.

در گذشته، مردم برای رفتن به ییلاق، از دشت به سمت جنگل حرکت می‌کردند. مسیر طولانی و ناهموار بود؛ با اسب، گاو و گوسفند حرکت می‌کردند، یک یا دو شب در مسیر می‌ماندند و زحمت حمل وسایل را به جان می‌خریدند. حتی نگه‌داشتن شیشه چراغ تا سالم به ییلاق برسد، زحمت فراوان داشت. اما وقتی به ییلاق می‌رسیدند، خنکای هوا، رهایی از شرجی تیر و مرداد و لذت زندگی در کنار دام و کشاورزی، همه آن سختی‌ها را جبران می‌کرد.

گفته شد: اگر ییلاق خوب می‌خواهی، باید بار را از شلاق برداری؛ یعنی باید دنیا را مزرعه آخرت بدانی. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «الدنیا مزرعةُ الآخرة». امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز دنیا را محل کِشت معرفی می‌کند. دنیا می‌تواند مزرعه خیر باشد یا مزرعه شر. هرچه در آن بکاری، همان را درو خواهی کرد.

حضرت عیسی علیه‌السلام نیز در وصایای خود که در منابع متعدد از جمله در آثار فیض کاشانی نقل شده، به این حقیقت اشاره می‌کند که فلسفه آفرینش دنیا، همین مزرعه بودن است؛ دنیا برای کِشت است، نه برای ماندن. انسان در این دنیا می‌کارد و نتیجه آن را در آخرت برداشت می‌کند.

بعضی‌ها در این دنیا، بدبینی می‌کارند؛ نسبت به زمین و زمان، سیاست، مسئولان، خانواده، همسر و فرزندان بدبین هستند. گاهی این بدبینی به فجایع انسانی منجر می‌شود. نقل شد که فردی که ظاهراً اهل ذکر و دیانت بود، به‌سبب سوءظن به همسرش، مرتکب قتل شد. این نمونه‌ای از آثار ویرانگر بدبینی است.

در مقابل، انسان می‌تواند خوش‌بینی آگاهانه داشته باشد؛ یعنی ضمن توکل بر خدا، هم عیب‌ها را بشناسد و هم ظرفیت‌ها را. راه درست، راه میانه است؛ نه ساده‌لوحی و نه بدبینی مطلق، بلکه شناخت درست واقعیت‌ها و مدیریت مشکلات.

وقتی انسان دنیا را مزرعه بداند، نوع نگاهش به زندگی تغییر می‌کند. اگر بدبینی، وسواس، تهمت، درگیری و نزاع بکارد، همان را برداشت می‌کند. اما اگر خیر، محبت، خدمت، صدقه و اصلاح بکارد، نتیجه آن در دنیا و برزخ و آخرت به او بازمی‌گردد.

در روایات، تکامل برزخی یک حقیقت مسلم معرفی شده است و برخی آیات قرآن نیز به آن اشاره دارد؛ از جمله آیه دوازده سوره حدید: «یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَیٰ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ». برخی مفسران این آیه را ناظر به تکامل برزخی دانسته‌اند.

تفکر درباره تکامل برزخی به انسان انرژی می‌دهد و او را از خستگی نجات می‌دهد. نمونه آن، شخصیت‌هایی مانند شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر است که با وجود فشارها و تهدیدها، خستگی‌ناپذیر بود. وقتی به او می‌گفتند چرا این‌قدر کم می‌خوابی و زیاد کار می‌کنی، پاسخ می‌داد: وقتی دشمن در حال شکار ایمان بچه‌های شیعه است، خواب برای من معنا ندارد.

همچنین شهید مهدی زین‌الدین که در مسیرهای طولانی، در خودرو استراحت می‌کرد تا وقت از دست نرود. چنین انسان‌هایی، خستگی را خسته می‌کردند، چون نگاهشان فراتر از دنیا بود.

تکامل برزخی حتی در وصیت‌نامه انسان نیز جلوه می‌کند. برخی وصیت می‌کنند که اموالشان صرف امور شخصی وراث شود؛ اما برخی دیگر به‌گونه‌ای وصیت می‌کنند که صدقه جاریه برایشان ایجاد شود: کمک به مسجد، حسینیه، پل‌سازی، جهیزیه نیازمندان، رد مظالم و امور ماندگار. این‌ها سرمایه‌هایی است که بعد از مرگ هم برای انسان باقی می‌ماند و موجب ادامه تکامل او در برزخ می‌شود.

اگر انسان، نگاه برزخی داشته باشد، دیگر از نیش‌وکنایه‌ها، بی‌مهری‌ها، کنار گذاشته شدن از مسئولیت‌ها و فشارهای اجتماعی فرسوده نمی‌شود؛ زیرا می‌داند این اقدامات، پشتوانه آینده او در عالم دیگر خواهد بود. تفکر در تکامل برزخی، خستگی را برطرف می‌کند و انسان را در مسیر خدمت، ماندگار می‌سازد.

جهان ادیان مجموعه‌ای متنوع است که برخی ریشه در سنت ابراهیم(ع) و برخی مسیر و منشأیی مستقل و جداگانه دارند.

ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی چیست؟

ادیان ابراهیمی

«ادیان ابراهیمی» به سه دین بزرگ یهودیت، مسیحیت و اسلام گفته می‌شود؛ زیرا هر سه، حضرت ابراهیم(ع) را الگو و نیای معنوی خود می‌دانند.

در نگاه یهودیان، او جدّ بنی‌اسرائیل است و در نگاه مسلمانان، از طریق اسماعیل(ع) نیای عرب‌ها به شمار می‌رود.

این سه دین در باور به خدا، وحی، پیامبری، وجود کتاب مقدس و اعتقاد به معاد اشتراکات گسترده‌ای دارند.

یهودیت به «تورات»، مسیحیت به «عهدین» و اسلام به «قرآن» تکیه دارد و هر یک، اعتبار الهی کتاب‌های دیگر را به‌گونه‌ای نقد می‌کند.

در آثار علمی، این دین‌ها را با عنوان‌هایی چون «ادیان توحیدی»، «ادیان وحیانی»، «ادیان سامی» و در تعبیر علامه طباطبایی «ادیان نبویه» نیز می‌شناسند.

ادیان غیرابراهیمی

«ادیان غیرابراهیمی» به مجموعه گسترده‌ای از آیین‌ها و سنت‌های دینی گفته می‌شود که ریشه‌ای در حضرت ابراهیم(ع) ندارند؛ مانند آیین‌های هندویی، بودایی، تائویی، کنفوسیوسی و غیره.

این ادیان هرکدام دستگاه فکری، اسطوره‌ای و معنوی مستقل و متفاوتی دارند و بخش بزرگی از فرهنگ‌های آسیایی و شرقی را شکل داده‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا پناهیان در یکی از سخنرانی های خود به راهکار جذب دیگران به نماز اشاره کرد و گفت:

«بعضی افراد می‌پرسند چگونه بی‌نمازها را قانع کنیم که نماز بخوانند؟»

در پاسخ باید بگوییم: لازم نیست به آنان توضیح دهید چرا باید نماز بخوانند؛ ابتدا باید پرسید خودِ نمازخوان چه بهره و تأثیری از نماز برده است.

نمازخوان باید ثمره نماز خویش را نشان دهد. لذت و اثراتی را که از نماز برده است در رفتار و منش خود به جهانیان عرضه کند تا دیگران نیز مشتاق نماز شوند. بسیاری از بی‌نمازها به رفتار نمازخوان‌ها نگاه می‌کنند و می‌گویند: تو که نماز می‌خوانی چه دستاوردی داشته‌ای و چه تغییری در تو ایجاد شده است؟

اخلاق، رفتار و شخصیت نمازگزار باید نشان دهد نماز کدام بخش از وجود او را آباد کرده و چگونه موجب جذب دیگران شده است.

قاعده‌ای طلایی را همواره به خاطر بسپاریم: «تا خوب‌ها خوب‌تر نشوند، بدها خوب نخواهند شد».

حجت الاسلام والمسلمین سیدعلیرضا تراشیون در یک پرسش و پاسخی به موضوع «کنترل آزارگری پسر بزرگ خانواده» پرداخت که تقدیم شما فرهیختگان می شود.

* پرسش:

* سه پسر دارم. پسر بزرگم سیزده ساله است و از آزار رساندن به برادرانش لذت می‌برد. با اینکه بارها برای او توضیح داده و حتی تهدیدش کرده‌ایم که اگر به برادرانش آزار برساند و آنها را عصبانی کند، مجازات خواهد شد، باز هم نتیجه نگرفته‌ایم و به این رفتار نامناسب ادامه می‌دهد.

* پاسخ:

معمولاً ما رفتار کودکان را خوش‌بینانه تفسیر می‌کنیم و می‌گوییم این فقط سر به سر گذاشتن بچه‌هاست و خیلی سریع اصلاح می‌شود.

در بیشتر موارد همین‌طور است، اما در این موقعیت نگرانی والدین کاملاً منطقی است، زیرا اگر کودک واقعاً از آزار رساندن به دیگران لذت ببرد، این یک مشکل جدی است و ممکن است به شکل «جنون آزار» بروز کند.

البته باید توجه داشت که اغلب کودکان سر به سر گذاشتن با همدیگر را به عنوان بازیگوشی و سرگرمی انجام می‌دهند و این نوع رفتار از جنس مشکل روحی و روانی نیست.

در این شرایط، توصیه‌های مهم برای والدین به شرح زیر است:

۱. اجتناب از تهدید و تنبیه:

به هیچ عنوان از تهدید کردن، توبیخ یا تنبیه کودک استفاده نکنید. این روش‌ها نه تنها مفید نیستند، بلکه می‌توانند رفتار آزارگری را تشدید کرده و حتی زمینه‌ساز شکل‌گیری سادیسم در کودک شوند.

۲. طراحی بازی‌ها و فعالیت‌های گروهی:

با توجه به حضور سه پسر در خانه، والدین باید برنامه‌ریزی کنند و بازی‌ها و فعالیت‌های گروهی مناسب طراحی کنند.

این بازی‌ها می‌توانند در محیط خانه یا بیرون از خانه انجام شوند و هدف آن‌ها این است که کودکان سرگرم شده و انرژی خود را در محیطی مثبت و سازنده تخلیه کنند.

مثلا بازی‌های گروهی که همکاری و تعامل بین کودکان را تقویت می‌کنند یا بازی‌هایی که قابل پیش‌بینی نیستند و در مراحل مختلف، شاخه‌ها و مسیرهای مختلفی برای تصمیم‌گیری دارند.

در این بازی‌ها کودک یاد می‌گیرد که بین چند راهکار انتخاب کند و بهترین گزینه را برای موفقیت خود انتخاب نماید. این نوع بازی‌ها مهارت‌های تفکر، تصمیم‌گیری و حل مسئله را تقویت می‌کنند.

طبیعی است که در این بازی‌ها کودکان ممکن است گاهی سر به سر هم بگذارند؛ این امر بخشی از تجربه یادگیری و تعامل اجتماعی است و نباید آن را بیش از حد جدی گرفت.

۳. آموزش مهارت‌های عملی و اقتصادی:

در صورتی که والدین موقعیت و امکانات لازم را دارند، می‌توانند کودک بزرگ‌تر را به محیط‌های شغلی و حرفه‌ای مناسب همراه خود ببرند. این اقدام چند هدف دارد:

کودک از محیط منفی و بحرانی دور می‌شود.

مهارت‌های عملی، اقتصادی و حرفه‌ای را فرا می‌گیرد.

تجربه واقعی زندگی و سواد اقتصادی به او منتقل می‌شود.

توجه داشته باشید که در این مسیر، بهتر است کودک در مشاغل خدماتی یا تولیدی قرار گیرد و نه فروشندگی صرف.

هدف این است که تجربه یادگیری حرفه‌ای و کاری به دست آورد، مسئولیت‌پذیری و خلاقیت او تقویت شود و محیط یادگیری او مثبت و سازنده باشد.

دیدارهای سالانه مقام معظم رهبری با دانشجویان و مسئولین تشکل‌های دانشجویی، یکی از مهمترین فرصت‌ها برای تبیین نقشه راه جنبش دانشجویی و پاسخ به چالش‌های فکری و سیاسی روز است. ایشان در این دیدارها، به تشریح گفتمان انقلاب اسلامی و تبیین وظایف دانشگاه‌ها، دانشجویان و تشکل‌های دانشجویی در راستای پیشبرد این گفتمان می‌پردازند. در انتهای این دیدارها نیز توصیه‌هایی به دانشجویان و مطالباتی از آنان بیان کرده‌اند. مهمترین توصیه‌ها و مطالبات ایشان در سالهای اخیر از دانشگاه‌ها، دانشجویان و تشکل‌های دانشجویی را می‌توان به‌شرح زیر مورد بررسی قرار داد؛

نقش، اهمیت و رسالت دانشگاه

مهم‌ترین مطالبه مقام معظم رهبری از دانشگاه، توجه به مسئله علم است. ایشان علم را مایه قدرت ملی می‌دانند که برای حل مشکلات و تأمین نیازهای اساسی کشور یک ضرورت است، به همین دلیل جذب دانشجو در رشته‌های مورد نیاز کشور که امکان اشتغال بعد از تحصیل را برای دانشجویان فراهم آورد از مسئولیت‌های اصلی دانشگاه‌ها می‌دانند.

ایفای نقش و به‌عهده گرفتن سهم مؤثر در پیشرفت علمی کشور از دیگر مطالبات رهبر معظم انقلاب اسلامی از دانشگاه است، لذا توصیه می‌کنند: «بنشینید فکر کنید، فکر بایدها و نبایدها را تعیین می‌کند. در مسیر پیشرفت علمی کشور فعالیت کنید که یک وظیفه ملی و انقلابی است.»[1]

ایشان افقی بلند و البته دست‌یافتنی برای کار علمی در دانشگاه مطرح می‌کنند و آن این است که پیشرفت علمی دانشگاه‌ها در کشور باید آن‌چنان باشد که هرکسی خواست از تازه‌های علمی دنیا بهره ببرد مجبور باشد زبان فارسی یاد بگیرد.

ایشان موفقیت دانشگاه در انجام چنین مأموریت‌های حساسی را در گروی محیط رشدیابنده دانشگاه می‌دانند و معتقدند که آنچه فضای دانشگاه را برای انجام رسالت‌های خود امن و محیط دانشگاه را برای گسترش و تعمیق کار علمی پویا می‌سازد توجه به ارزش‌های اسلامی و رعایت موازین شرعی از جمله حجاب و فاصله‌گذاری بین زن و مرد در دانشگاه‌ها است و در این رابطه می‌فرمایند: «من خواهش می‌کنم که هم مسئولان دانشگاه‌ها و رؤسای دانشگاه‌ها، هم مدیران وزارتهای مربوط به دانشگاه‌ها، هم خود دانشجوها ـ به‌خصوص دخترخانم‌ها ـ به مسئله‌ی حجاب، به مسئله‌ی فاصله‌گذاری بین زن و مرد که در اسلام وجود دارد توجّه کنند، به آن اهمّیّت بدهند، موازین شرعی را در دانشگاه رعایت کنند.»[2]

نقش و مسئولیت‌های دانشجو

یکی از مهم‌ترین مطالبات مقام معظم رهبری از دانشجویان تقوا و خودسازی و زنده نگاه‌داشتن روح امید در خود و جامعه است، بر این اساس ایشان دانشجویان را به تقویت مبانی دینی، انس با قرآن، نماز اول‌وقت و حضور قلب در نماز و... توصیه می‌کنند. ایشان تأکید می‌کنند که دانشجویان باید مراقب خودشان باشند و هرگز دچار ناامیدی و انفعال نشوند چرا که ناامیدی و انفعال نه‌تنها موجب تنزل نقش دانشجو می‌شود بلکه موجب کند شدن بقیه موتورهای حرکت رو به جلو در جامعه خواهد شد و در زوایای مختلف کشور تأثیر منفی خواهد گذاشت.

ایشان دانشجویان را تشویق به مطالعه می‌کنند و از آنها می‌خواهند نهضت کتابخوانی راه بیندازند و با درست کردن فهرست مطالعاتی، برنامه‌های مطالعاتی و هئیت‌های اندیشه‌ورز تشکیل دهند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی به دانشجویان توصیه می‌کنند جبهه انقلاب را گسترش دهند و به همین منظور از آنان می‌خواهند به‌جای طرد و نفی هم‌جبهه‌‌ای‌های خود، علی‌رغم اختلاف سلیقه‌هایی که ممکن است با هم داشته باشند، با هم همراهی کنند و با افزایش قدرت جذب و تأثیرگذاری خود بر سایر دانشجویان ، دیگران را هم به این جبهه فرا بخوانند.

بر اساس مطالبات رهبر معظم انقلاب اسلامی از دانشجویان می‌توان دریافت که ایشان معتقدند دانشجویان لازم است با تقویت بنیه معنوی، بصیرت سیاسی، هوشیاری، مسئله‌شناسی، وحدت، توان علمی، مسئولیت‌پذیری، در خط مقدم دفاع از گفتمان انقلاب اسلامی و تبیین آرمان‌های آن مانند استکبارستیزی و عدالت‌خواهی در فضای پیچیده جنگ نرم دشمن حرکت کنند و با پشتکار در جهت پیشرفت علمی خود و جامعه گام بردارند.

نقش تشکل‌های دانشجویی

رهبر معظم انقلاب اسلامی معتقدند تشکّل‌های دانشجویی می‌توانند پیشران حرکت‌های دانشجویی باشند و با حرکت‌های جهادی در راستای اهداف انقلاب و نظام، تحولی ایجاد کنند. مقام معظم رهبری وجود تشکل‌های دانشجویی را یکی از فرصت‌های بزرگ کشور می‌دانند و به آنها توصیه می‌کنند بنیه دینی و انقلابی‌شان را تقویت کنند. رهبر معظم انقلاب حضور و فعالیت تشکل‌ها را بین خیل عظیم دانشجویان یک فرصت و البته تکلیف‌آفرین می‌دانند و معتقدند آنها می‌توانند با تلاشی جدی و برنامه‌ریزی‌شده و با گفتمان‌سازی در اثرگذاری فکری، دینی و باز کردن گره‌های فکری سایر دانشجویان ایفای نقش کنند.

ایشان همچنین توصیه می‌کنند تشکل‌های دانشجویی با تفکر و هم‌اندیشی و تشکیل کارگروه‌‌های فعال و برپایی کرسی‌های آزاد‌‌اندیشی مسائل اساسی نظام را شناسایی کنند و برای آنها راه‌حل‌های سنجیده و قوی ارائه دهند و خود نیز با تشکیل گروه‌های علمی، همکاری‌های با شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله در عرصه اقتصادی و تشکیل گروه‌های جهادی برای اجرای راه‌حل‌ها و عملیاتی ساختن آنها تلاش کنند.

ایشان تشکل‌های دانشجویی را به حساسیت نسبت به مسائل بین‌المللی و مسائل جهان اسلام توصیه می‌کنند و از آنها می‌خواهند دایره فعالیت‌های خود از داخل کشور را به حوزه‌های بین‌المللی توسعه دهند و روابط خود را با گروه‌های دانشجویی در اروپا و کشورهای منطقه تقویت نمایند تا هم بتوانند جمهوری اسلامی را به آنها بشناسانند و هم به آنها در راه مبارزات حق‌طلبانه خود کمک کنند.

ایشان به تشکل‌های دانشجویی توصیه می‌کنند با ایجاد شبکه‌ای از نویسندگان از میان دانشجویان، در نشریات دانشجویی در حوزه نشر فعال شوند و در عرصه جهاد تبیین نقش‌آفرینی مؤثر داشته باشند.

این مطالبات مقام معظم رهبری از تشکل‌های دانشجویی نشان می‌دهد نگاه ایشان به این تشکل‌ها، یک نگاه استراتژیک و گفتمان‌محور است و توقع دارند دانشجویان به‌عنوان پیشران‌های فکری جامعه و خط مقدم دفاع از انقلاب و آرمان‌های انقلاب با تقویت بنیه فکری و دینی خود در عرصه فرهنگ و سیاست و اثرگذار در باز کردن گره‌های فکری سایر دانشجویان در داخل و خارج کشور نقش‌آفرین باشند.

رئیس و اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی با حضور در ستاد ارتش با امیر سرلشکر امیر حاتمی فرمانده کل ارتش دیدار و گفت‌وگو کردند.

امیر سرلشکر حاتمی در این دیدار، با اشاره به خصومت دیرینه آمریکا و رژیم صهیونیستی با نظام اسلامی، گفت: دشمنی استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و رژیم صهیونیستی با جمهوری اسلامی ایران، دیرینه و قدیمی بوده  و از بدو پیروزی انقلاب اسلامی آنچه در توان داشتند به کار گرفته‌اند و هر قدر که پیش‌تر رفتیم، ابعاد این دشمنی گسترده‌تر و عمق و شدت آن بیشتر شده است.

وی با اشاره به جنگ تحمیلی  ۱۲ روزه افزود: جمهوری اسلامی ایران در حال مذاکره با آمریکا بود که مورد تهاجم وحشیانه رژیم صهیونیستی با حمایت و همکاری آمریکا قرار گرفت.

فرمانده کل ارتش اضافه کرد: رژیم صهیونیستی با هدف از بین بردن توان هسته‌ای، موشکی و پدافندی و به شهادت رساندن فرماندهان به ما حمله کرد که در ادامه، ساقط کردن نظام اسلامی و کشور ایران را نیز که جزو  اهداف بعدی این رژیم بود را هم بیان کرد که البته با تدبیر ارزشمند مقام معظم رهبری و فرماندهی معظم کل قوا در جایگزینی فرماندهان، از خودگذشتگی و اقتدار نیروهای مسلح و بصیرت ملت قهرمان ایران، شکست خورد و تقاضای آتش بس کرد.
سرلشکر حاتمی اظهار کرد: ما در این جنگ پیروز شدیم؛ چرا که دشمن در رسیدن به اهداف خود در این جنگ ناکام ماند.

فرمانده کل ارتش در ادامه با تاکید بر اینکه حس رژیم صهیونیستی به ما،  تهدید موجودیتی است، تصریح کرد: ما بعد از جنگ لحظه‌ای را در ارتقای توان دفاعی و اقتدار خود از دست نداده و قوی‌تر شدن را سرلوحه کار خود قرار داده‌ایم.

امیر سرلشکر حاتمی ضمن قدردانی از نقش تعیین کننده مردم  در حفظ امنیت و منافع ملی در جنگ ۱۲ روزه، گفت: ما در هر شرایط در دفاع از  نظام اسلامی تا پای جان ایستاده‌ایم و باور داریم که کم‌ترین آسیب به نظام اسلامی، ضربه به استقلال و تمامیت ارضی و کشور عزیزمان ایران است.

غلامرضا تاجگردون رئیس کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی نیز در این دیدار، ضمن قدردانی از اقدامات و دفاع مقتدرانه ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ ۱۲ روزه و دفاع از نظام اسلامی، امنیت و سلامت را برابر فرمایشات ائمه اطهار(ع) دو نعمت ارزشمند دانست و گفت: نیروهای مسلح و ارتش در ایجاد و تقویت نعمت بی‌بدیل امنیت نقش اساسی دارند و جایگاه ارتش در این میان جایگاه ویژه‌ای است.

در این دیدار، امیر دریادار سیاری رئیس ستاد و معاون هماهنگ کننده ارتش، تعدادی از معاونان ارتش و اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی به بیان برخی نقطه نظرات خود پرداختند.

رزمایش مشترک ضد تروریستی سهند ۲۰۲۵ با حضور هیأت های نظامی ۱۰ کشور عضو سازمان همکاری شانگهای و چهار کشور عربستان، عراق، آذربایجان و عمان که به صورت مهمان در این رزمایش حضور دارند، روز پنجشنبه ۱۳ آذر در شبستر آغاز شد.