سفر در نگاه اسلامی تنها جابهجایی مکانی نیست؛ آغاز مرحلهای تازه از رشد معنوی و تجربههای تازه است. انسان وقتی پا از خانه بیرون میگذارد، خود را وارد جهانی ناشناخته میکند؛ جهانی که ممکن است همراه با لطف خدا و یا گرفتار حوادثی خارج از اراده بشر باشد. به همین دلیل، معصومان(ع) همواره توصیه کردهاند که هیچ سفری نباید بدون «یاد خدا» آغاز شود. دعاهای سفر که از پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده، در حقیقت نوعی سپردن خود و خانواده به خدا، و طلب همراهی فرشتگان در مسیر است. این دعاها، نهتنها جنبه معنوی دارند بلکه آرامشی درونی ایجاد میکنند که مسافر را در طول مسیر یاری میدهد.
ریشه قرآنی دعاهای سفر
آغاز مفهوم دعا سفر را باید در قرآن کریم جستوجو کرد. خداوند در آیه ۱۳ سوره زخرف، پس از اشاره به آفریدن وسایل و امکانات سفر، انسان را دعوت میکند که هنگام سوار شدن بر مرکب بگوید: «سُبْحَانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ». این آیه، حقیقتی بنیادین را یادآوری میکند: اینکه توانایی بهرهبردن از وسایل حرکت و سفر، در اصل هدیهای از جانب خداوند است. بنابراین، خواندن دعای سفر «اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا» که برگرفته از همین آیه است، تنها یک ذکر لفظی نیست بلکه نوعی اعتراف قلبی به توحید افعالی خداوند است. انسان مسافر با این بیان، عملاً به خدا عرضه میکند که «من بر این مرکب و این سفر تسلطی از خود ندارم؛ تویی که این مسیر را برایم مسخر کردهای، پس مرا محافظت کن.»
فضیلت سوره صف
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرمایند:
هر کس در سفرهایش بر قرائت سوره صف مداومت ورزد خداوند او را حفظ می کند و از خطرات دزد و راهزن در امان است تا به خانه اش برگردد. (فسیرالبرهان، ج5، ص361)
امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:
هر کس سوره صف را قرائت کند و در سفرهایش بر قرائت آن مداومت ورزد از خطرات و راهزنان در امان می ماند. و همواره در حفظ و حراست الهی است تا به نزد خانواده اش بازگردد. (تفسیرالبرهان، ج5، ص361)
فضیلت سوره توحید
از رسول خدا (ص) روایت شده است که:
هر کس که می خواهد به سفری برود دو طرف چهارچوب در را بگیرد و 11 بار توحید را قرائت نماید خداوند پاسبان او خواهد بود تا به منزلش بازگردد.(الدعوات، ص295)
خواص آیت الکرسی برای سفر
امام صادق (علیه السلام) میفرمایند:
مَنْ قَرَأَ آیَةَ اَلْکُرْسِیِّ فِی اَلسَّفَرِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَلِمَ وَ سَلِمَ مَا مَعَهُ وَ یَقُولُ اَللَّهُمَّ اِجْعَلْ مَسِیرِی عَبَراً وَ صَمْتِی تَفَکُّراً وَ کَلاَمِی ذِکْراً
هر که در سفر آیة الکرسی را در هر شب بخواند خود و همراهانش سالم بمانند،و بگوید:خداوندا سیر مرا وسیله عبرت و سکوتم را وسیله تفکر و سخنم را ذکر قرار ده. (مکارم الأخلاق / ترجمه میرباقری ; ج 1 ص 488)
دعای سفر از پیامبر اکرم(ص)
پیامبر خدا(ص) هنگام سوار شدن بر مرکب، دعایی را میخواندند که مضمون آن در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت نقل شده است. آن حضرت ابتدا تکبیر میگفتند، سپس آیه تسخیر وسایل را تلاوت میفرمودند و در ادامه از خداوند خیر، تقوا، رضایت الهی و همراهی نیک میخواستند. این دعای سفر از پیامبر تنها یک دعا برای سلامتی نیست؛ بلکه برنامهای اخلاقی است که به انسان یاد میدهد سفر را تنها یک حرکت جسمانی نبینید. پیامبر در این دعا از خداوند «عملی که رضایت او را در پی دارد» طلب میکند؛ یعنی سفر میتواند فرصتی باشد برای تقویت اخلاق، دیدار خویشاوندان، خدمت به دیگران یا حتی خودسازی قلب. همین نگاه معنوی است که سفر را از یک امر عادی به مرحلهای الهی تبدیل میکند.
ابن عباس می گوید:
پیامبر خدا هنگامی که می خواست عزم سفری کند، نزد اهل و عیالش، دو رکعت نماز می خواند تا خداوند، او را سالم به انان باز گرداند.( کنز العمال، ج 6، ص 731، ح 7610)
مستحب است پس از نماز این دعا را نیز بخواند:
اللهم انی استودعک الیوم نفسی و اهلی و مالی و ولدی و من کان منی بسبیل، الشاهد منهم و الغایب، اللهم احفظنا بحفظ الایمان، و احفظ علینا، اللهم اجمعنا فی رحمتک، و لا تسلبنا فضلک، انا الیک راغبون، اللهم انا نعوذ بک من و عثاء السفر، و کابه المنقلب، و سوء المنظر فی الاهل و المال و الولد فی الدنیا و الاخره، اللهم انی اتوجه الیک هذا التوجه طلبا لمرضاتک، و تقربا الیک، اللهم فبلغنی ما اومله و ارجوه فیک و فی اولیایک یا ارحم الراحمین.(الامان من اخطار الاسفار و الازمان ص 40)
پروردگارا، اکنون خودم، اقوام و خانواده ام، مال و فرزندانم و هرکه را به شیوه ای از خانواده و دوستان من است، حاضر و غایبشان را به تو میسپارمش، خدایا ما را به حفظ ایمان در هر جا و مکان حافظ باش و از ما محافظت فرما.
خدایا ما را مورد حمایت و رحمت خودت قرار بده و فضلت را هرگز از ما نگیر. قطعا همه ما فقط و فقط به سوی تو راغب و مشتاقیم. خدایا به تو پناه میبرم از رنج سفر، و اندوه بازگشت، و بدی دیدار در خاندان و مال و فرزند در دنیا و آخرت.
خدایا به تو روی می آورم که در این روی آوردن، میخواهم به سوی تو تقرب گزنیم و خشنودی و رضایتت را میخواهم. پس مرا به آنچه از تو و اولیایت آرزو میکنم و امید دارم برسان، ای مهربانترین مهربانان.
دعای سفر امام علی(ع)
امام علی (علیه السلام) هنگامی که پا در رکاب گذاشت تا عازم جنگ صفّین شود، به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشت:
أللَّهُمَّ إِنَّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ وَعَثَاءِ السَّفَرِ وَ کَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی الاَْهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ.
یعنی
بارالها من از رنج و مشقّت این سفر، و بازگشت پر اندوه از آن، و مواجه شدن با منظره ناخوشایند در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه می برم. (ترجمه و شرح خطبه 46 نهج البلاغه)
معنای دعای سفر بسم الله و بالله
روایات شیعه، دعا سفر رفتن کوتاه اما بسیار پرمغزی را نقل میکنند که خواندن آن در آغاز سفر تأکید شده است: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، اللَّهُمَّ خَلِّفْنِی فِی أَهْلِی بِخَیْرٍ، وَاخْلُفْنِی فِیهِمْ بِخَیْرٍ.» در این دعا، انسان با ذکر «بسم الله»، آغاز سفر خود را بر محور خدا قرار میدهد و با گفتن «بالله» اعلام میکند که اعتماد و اتکایش تنها بر قدرت الهی است. بخش دوم دعا نیز نشانه مسئولیتپذیری فرد نسبت به خانواده است. مسافر از خداوند میخواهد که در زمانی که او از خانواده دور است، خداوند جای او را پر کند و مراقب اهلش باشد. این بُعد عاطفی و معنوی دعا، موجب میشود سفر تنها یک رفتوآمد نباشد، بلکه پیوندی مخلصانه میان انسان، خانواده و خداوند شکل گیرد.
دعای سفر «اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا»؛ اظهار بندگی در برابر قدرت الهی
یکی از زیباترین بخشهای دعاهای سفر، عبارت «اللَّهُمَّ سَخِّرْ لَنَا» است. این عبارت نهتنها بر زبان جاری میشود بلکه درونیترین باور توحیدی انسان را نمایان میکند. وقتی مسافر این جمله را میخواند، به خود یادآوری میکند که اگر خداوند قدرت تسخیر به او نداده بود، نه میتوانست سوار خودرو یا هواپیما شود، نه میتوانست راهی جادهها و آسمانها گردد. در حقیقت، تمام علم، فناوری، وسایل حملونقل و حتی توان جسمی انسان، جلوهای از لطف الهی هستند. به همین دلیل، فقها توصیه میکنند این دعا در تمام سفرها—چه سفرهای زمینی، چه دریایی و چه هوایی—خوانده شود. چون ماهیت دعا فرازمانی و فرامکانی است و فلسفه آن محدود به نوع خاصی از وسیله سفر نیست.
دعای سفر در هواپیما؛ آرامش در ارتفاعات آسمان
در منابع دینی، دعایی خاص به نام «دعای هواپیما» وجود ندارد. اما از نگاه فقهی و معنوی، بهترین دعا برای سفر هوایی همان دعاهای معتبر و مأثور پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) است. مسافر میتواند هنگام نشستن روی صندلی هواپیما، علاوه بر دعای تسخیر، این ذکر نورانی امام صادق(ع) را بخواند: «أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، الْحَیُّ الْقَیُّومُ، مِنْ کُلِّ سُوءٍ فِی السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ.» این دعا گویی چتری از امنیت را در آسمان بر سر مسافر گسترده و به او یادآور میشود که حتی در ارتفاع هزاران متری نیز پناهگاهش خداوند حیّ و قیّوم است.
سفرهای هوایی معمولاً با نوعی اضطراب همراهاند؛ زیرا انسان کنترل محدودی بر شرایط دارد. خواندن دعاهای سفر در هواپیما، علاوه بر جنبه معنوی، چنین القا میکند که آرامش حقیقی نه از تکنولوژی، بلکه از توکل به خداوند حاصل میشود. همین باور، سفر را از تجربهای پرتنش به تجربهای امن و آرام تبدیل میکند.
نگاه اهلبیت(ع) به امنیت سفر
اهلبیت(ع) سفر را فرصتی برای رشد روحی و شناخت بهتر جهان میدانستند. اما در عین حال، برای حفاظت مسافر نیز آداب ویژهای بیان کردهاند. در روایات آمده است که اگر انسان هنگام خروج از منزل «بسم الله» و «توکلتُ علی الله» بگوید، دو فرشته تا لحظه بازگشت او را همراهی میکنند. این روایت به روشنی نشان میدهد که دعاهای سفر تنها برای آرامش قلبی نیست، بلکه پیوندی معنوی ایجاد میکند که نتیجه آن حفاظت الهی است. به همین دلیل، بزرگان دین توصیه کردهاند که هیچ سفری—even یک سفر کوتاه داخل شهر—نمیباید بدون یاد خدا آغاز گردد.
نتیجهگیری؛ سفر با دعا، سفر با نور
دعای سفر در فرهنگ شیعی، تنها یک مجموعه کلمات نیست؛ فلسفهای است که سفر را از یک حرکت دنیایی به مسیری الهی تبدیل میکند. انسان با خواندن دعای سفر از پیامبر، دعای سفر «بسم الله و بالله»، و آیه تسخیر که در قالب «دعای سفر اللَّهُمَّ سَخَّرَ لَنَا» شناخته میشود، در واقع مسیر را با نور خدا آغاز میکند. این دعاها یادآور میشوند که جهان زیر پوشش قدرت الهی است و هیچ حرکتی بدون اذن او به سرانجام نمیرسد. همچنین خواندن دعای سفر در هواپیما یا دیگر وسایل نقلیه، تنها یک عمل مستحبی نیست؛ بلکه ساختن حصاری از آرامش و توکل است که انسان را در برابر اضطرابها و خطرات احتمالی محافظت میکند.
مسافرِ مؤمن نه تنها قدمهایش، که نیت و قلبش را نیز به خداوند میسپارد. چنین سفری، سفری امنتر، پربرکتتر و نزدیکتر به معنویت خواهد بود.
