رهبر معظم انقلاب اسلامی در خجسته عید مبعث پیامبر مکرم اسلام، اهداف این هدیه بزرگ پروردگار را «حکمرانی الهی، رشد بشر، استقرار عدالت و ایجاد حیات طیبه» خواندند و با اشاره به ضرورت منطقی برپایی نظام سیاسی برای تحقق این اهداف بسیار بزرگ افزودند: انقلاب اسلامی به ابتکار و شجاعت امام بزرگوار، خط بعثت نبی مکرم را احیا کرد و به همین علت مورد دشمنی مستمر اشرار عالم قرار گرفته است که «بصیرت و استقامت در صراط مستقیم»، این دشمنی‌ها را ناکام خواهد گذاشت.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تبریک عید نورانی مبعث گفتند: در بعثت همه پیامبران، اهداف الهی بزرگی وجود داشته که در رأس آنها توحید و سپس تزکیه و تعلیم انسان‌ها، استقرار عدالت و ایجاد حیات طیبه به معنای رشد و شکوفایی عقل و علم، آرامش روحی، آسایش مادی، امنیت محیط زندگی، رفاه و شادکامی و بالاتر از همه تکامل معنوی بشر است.
رهبر انقلاب با تأکید بر اینکه اهداف بعثت صرفاً با بیان محقق نمی‌شود، افزودند: پیامبران برای این امر بسیار مهم باید مناسبات اجتماعی ایجاد می‌کردند که طبعاً این امر نیز قدرت و نظام سیاسی می‌خواهد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با استناد به آیات متعدد قرآن، هدف پیامبران از ایجاد نظام سیاسی را حکمرانیِ منبعث از کتاب خدا و احکام الهی برشمردند و گفتند: استقرار آیین حکمرانی نیازمند راهبری، مدیریت و فرماندهی است که این مسئولیت بسیار سنگین بر دوش پیامبر قرار دارد.
ایشان افزودند: در نگاه توحیدی، دین برنامه جامع زندگی انسان در همه ابعاد فردی، اجتماعی و سیاسی است و به همین دلیل به فرموده قرآن مجید، اشرار عالم، مفسدان، مستکبران، استعمارگران و غارتگران در همه ادوار تاریخ در مقابل آیین عدالت‌بخش و ضدظلم الهی ایستاده‌اند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به خصومت ظالمان جهان با جمهوری اسلامی ایران خاطرنشان کردند: امروز هم نظام اسلامی که در تبلیغات جبهه مستکبران، اسلام سیاسی نامیده می‌شود آماج همه‌گونه حمله و توطئه است چرا که توانسته برای تحقق حکمرانی الهی، حکومت تشکیل و به ملت بزرگ عزیز ایران هویت دینی و اسلامی دهد.
ایشان، با تأکید بر اینکه نباید تعریف جامع قرآن از دین را به اعمال عبادی و فردی تقلیل داد، افزودند: بعثت پیامبر، امواج برانگیختگی و تحرک و تلاش را در جامعه صدر اسلام به همراه آورد و به فرموده امیرمؤمنان، پیامبر خاتم برای هر درد و بیماری افراد و جامعه، دارو و مرهم داشت و در این مسیر، هرگاه لازم بود حدود و مجازات اسلامی را نیز اعمال می‌کرد.
حضرت آیت الله خامنه‌ای در ادامه سخنانشان، انقلاب اسلامی را احیاگر مضمون بعثت در دوره معاصر توصیف کردند و گفتند: امام بزرگوار با ابتکار، شجاعت، اندیشه بلند و فداکاری توانست خط مستمر بعثت نبوی را پر رنگ کند و جامعیت و ابعاد سیاسی و اجتماعی اسلام را نشان دهد.
ایشان با تأکید بر اینکه انقلاب اسلامی به پیروی از بعثت نبوی، درمقابل ظلم، استبداد و استکبار، و همراه مظلومان بوده، افزودند: با تشکیل نظام اسلامی همان حوادث و شرایطی که برای پیامبران روی داد، اتفاق افتاد و اشرار و مستکبرین عالَم در مقابل ملت ایران صف کشیدند.
رهبر انقلاب اسلامی به تحریف و دروغگویی جبهه استکبار نیز اشاره کردند و گفتند: آنها به دروغ در تبلیغات خود می‌گفتند جمهوری اسلامی با تمام دنیا سرِ ناسازگاری و ستیزه دارد درحالی‌که نظام اسلامی بر اساس تأکیدات قرآن، فقط در مقابل کسانی قرار دارد که با ملت ایران دشمنی می‌کنند و با بقیه ملت‌ها و کشورها از هر آیین و نژادی روابط دوستانه دارد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به استمرار دشمنی‌ها با نظام اسلامی، تأکید کردند: برای مواجهه با دشمنِ فعال به دو عنصر مهم «بصیرت» و «صبر و استقامت» نیاز است.
ایشان افزودند: بصیرت به معنای آن است که انسان در شناخت راه درست دچار اشتباه نشود و صبر هم یعنی استقامت و پافشاری در پیمودن صراط مستقیم که اگر این دو عنصر وجود داشته باشد، دشمن نمی‌تواند به اهداف خود برسد.
ایشان لازمه حفظ این دو خصوصیت مهم را، وجود «جریان تواصی» در جامعه برشمردند و گفتند: اگر زنجیره توصیه به صبر و حق در میان مردم برقرار باشد، احساس نا امیدی، تنهایی و ضعفِ اراده در جامعه به‌وجود نمی‌آید و جرأت اقدام نیز از بین نخواهد رفت.
رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر اینکه یکی از اهداف اصلی دشمن در جنگ نرم، از بین بردن زنجیره تواصی است، خاطر نشان کردند: قطع جریان تواصی بسیار خطرناک است و جوانان به‌عنوان افسران جنگ نرم نباید بگذارند چنین اتفاقی بیفتد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گفتند: در این جنگ نرم، جوانان باید با استفاده از فرصت فضای مجازی، در جامعه امیدآفرینی و توصیه به ایستادگی و بصیرت کنند.
رهبر انقلاب اسلامی وارونه‌نمایی حقایق را یکی دیگر از شگردهای دشمن در جنگ نرم برشمردند و با اشاره به نمونه‌هایی از دروغ‌گویی‌های آشکار افزودند: مردم مظلوم یمن شش سال است که با چراغ سبز دولت امریکا زیر بمباران و محاصره اقتصادی و غذایی و داروییِ دولت سنگدل و ظالم سعودی هستند و صدای اعتراض هیچ‌یک از مجامع بین‌المللی و دولت‌های مدعی غربی بلند نشده اما حالا که مردم پر استعداد یمن، با ساخت یا تهیه برخی وسایل دفاعی به حملات دشمن پاسخ می‌دهند، صدای اعتراض و ملامت، حتی از طرف سازمان ملل بلند شده که این اقدام سازمان ملل زشت تر از اقدامات آمریکا است.
«در اختیار داشتن بزرگ‌ترین زرادخانه اتمی و کشتار ۲۲۰ هزار نفر بوسیله بمب اتم و در عین حال ادعای مخالفت با سلاح کشتار جمعی»، «حمایت از دولت سعودی که مخالف خود را با ارّه تکه‌تکه می‌کند و در عین حال ادعای طرفداری از حقوق بشر»، و «ایجاد و حمایت از گروههای تروریستی همچون داعش و قرار دادن پول و امکانات رسانه‌ای مدرن و فراهم کردن زمینه فروش نفت سوریه بوسیله آنها و در عین حال ادعای مبارزه با تروریسم» مصادیق دیگری از وارونه‌نمایی‌های دولت آمریکا بود که رهبر انقلاب به آنها اشاره کردند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به بغض و کینه آمریکایی‌ها از حضور منطقه‌ای ایران، گفتند: جمهوری اسلامی در هر جا از منطقه، چه سوریه و چه عراق وارد شده، برای دفاع از دولت قانونی آن کشور و به درخواست و رضایت آن دولت و به صورت مستشاری بوده است، در حالی‌که آمریکایی‌ها ظالمانه وارد عراق و سوریه شده و پایگاه نظامی درست کرده‌اند.
رهبر انقلاب اسلامی تأکید کردند: البته آمریکا حتماً باید عراق را تخلیه کند چرا که این قضیه خواست و قانون عراقی‌ها است و سوریه را نیز باید هر چه زودتر تخلیه کنند.
ایشان وظیفه همگان در قبال امانت گرانبهای انقلاب را تواصی به حق و صبر، شناخت دشمن و ایستادگی و تسلیم نشدن در مقابل آن و اعتماد نکردن به آن دانستند و در پایان با اشاره به بیش از یک سال تلاش و مجاهدت مجموعه‌های درمانی در مقابله با بلای همه گیر کرونا، گفتند: لازم است هم بنده و هم آحاد مردم، سپاس قلبی خود را از این عزیزان ابراز و برای آنها دعا کنیم.
 

بعثت پیامبر اکرم(ص) فصل پایه‌گذاری حکومت صالحان در پهنه گیتی و بزرگترین جشن مسلمان به شمار می‌رود. خاتم النبیین(ص)، اهداف والای انبیای پیشین را در اشاعه دستورات الهی احیا کردند و مردم را از جهالت و گمراهی که در آن به سر می‌بردند، رهانیدند و به توحید و سرچشمه ایمان، دانش و تقوا رهنمون ساختند.

«رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است» ( سوره توبه آیه ۱۲۸) این مژده قرآن کریم به انسان هایی است که در تاریکی های زمین در جستجوی روشنی هدایت و سعادت، منتظر میلاد آخرین فرستاده خدای متعال بودند.

بیش از ۱۴ سده از واقعه بعثت پیامبراکرم(ص) می‌گذرد و هر چه اندیشه بشر تواناتر می شود، اهمیت این واقعه بزرگ بیش از بیش رخ می نماید. در واقع بعثت انبیا یک قاعده عقلی است که با هدف آفرینش انسان ارتباط مستقیم دارد، به گونه ای که هیچ فردی نمی تواند ایمان به خدا داشته باشد اما حکمت او در آفرینش جهان هستی و به ویژه خلقت انسان را انکار کند. بنابراین آفرینش انسان باید هدف داشته باشد و این هدف چیزی جز پرورش یک مخلوق کامل که پرتویی از صفات حق در او باشد و لایق قرب او شود، نخواهد بود. هدف بعثت این بوده که باید شریعت، معیشت، سیاست و معرفت آمیخته با اخلاق باشد و برای این مهم، پیامبر(ص) مبعوث شد. بی شک منظور از بعثت پیامبران، هدایت و تربیت نوع بشر در سایه برخی تعلیمات و دستورهای آسمانی است، بنابراین از یک طرف منظور از بعثت رسول اکرم(ص) هدایت و ارشاد مردم که همواره توأم با معنویات است و از جهت دیگر نیز لازمه تحقق هدایت در میان مردم، عصمت پیامبر(ص) است. آنچه که دعوت رسول اکرم(ص) را جهانی کرده، ندای یکتاپرستی و توحید است و در حقیقت بعثت پیامبر(ص) نمونه بارزی از رحمت واسعه حق محسوب می شود زیرا بسیاری از مردم جهان در پرتو تعلیماتش راه حق را پیدا کردند و به آن پیوستند. تعلیمات پیامبر اکرم(ص) برای هر فردی که طالب آرامش است، امکان پذیر و قابل انجام است و از این روست که او را رحمه للعالمین می نامند. 

بخش مهمی  از تعلیمات اسلام، اخلاق است. حال منظور آن حضرت(ص) از فضایل و مکارم اخلاقی، صفاتی مانند؛ امانت داری، درستکاری، شجاعت، راستگویی، وفاداری و رعایت عدالت است. مبعث تحولی شگرف در زندگی جامعه بشری و رستاخیزی بزرگ در روح انسان ها به وجود آورد و جا دارد که روز بعثت رسول خدا(ص) را روز «توحید» و «احیای ارزش های انسانی» نامید.

بعثت پیامبر اکرم (ص) بی گمان نقطه عطفی برای مسلمانان که در تاریخ بشریت محسوب می شود چرا که خط سیر کمال و تعالی انسان را روشن کرد. آغاز رسالت پیامبر خاتم(ص) و نزول قرآن کریم به معنای تبیین تمام اهداف پیامبران و کتاب های آسمانی و اجرای آن اهداف به طور کامل بود که این امر بر دوش کامل‌ترین انسان ها یعنی پیامبر اسلام(ص) نهاده شده بود. بنابراین بعثت تنها طلیعه اسلام نبود، بلکه سرآغاز تبلور شخصیت بزرگ پیامبر(ص) نیز بود. بعثت به معنای تثبیت توحید ناب در تمام ابعادش، یعنی برقراری عدالت فردی و اجتماعی و پیکار با هرگونه ظلم، تبعیض و بهره کشی های ظالمانه است. بعثت یعنی همان عروة الوثقی نجات و پیروزی که به تعبیر قرآن در ۲مقوله با نام های تکفیر طاغوت و ایمان به خدای بزرگ خلاصه می شود. این رخداد، جایگاه برجسته ای در بیانات ائمه معصوم(ع) داشته و آنان ضمن تبیین این رویداد مهم توجه به غایت و اهداف آن را برای همگان بسیار مهم می دانستند.

ماهیت بعثت

یکی از نکات برجسته در رویداد بعثت شخصیت بی نظیر رسول اکرم(ص) است، شخصیتی که یک تنه با قیام در مقابل بت پرستان و مستکبران ایستادند و پرچم توحید را به نفع مستضعفین به اهتزاز درآوردند و از قِلت عُدّه و عدد نهراسیدند و با عِده قلیل بدون ساز و برگ جنگی کافی و با نیروی ایمان بر سرکشان و ستمکاران تاختند و ندای توحید را در کمتر از نیم سده به گوش جهانیان رساندند. امام خمینی(ره) بعثت را فراتر از یک اتفاق صرف تاریخی دانسته و بیان می دارند: «مساله مبعث و ماهیت آن و برکات آن چیزی نیست که بتوان با زبان های الکن ما از آن ذکری کرد و به قدری ابعاد آن زیاد است و جهات معنوی و مادی او زیاد است که گمان ندارم، بتوان حول و بر او هم صحبت کرد.» رسول خدا(ص) در ۲۷ ماه رجب در مکه دعوت به دین اسلام را آغاز کردند و سال‌ها بعد در مدینه حکومت اسلامی را تشکیل دادند. حضرت محمد(ص) دین مبین اسلام را به مردمی عرضه کردند که جملگی در آتش جهل می‌سوختند و دعوت او چنان دلنشین بود که به سرعت دیوارهای جهل و خرافات را فرو ریخت و مردم موج موج به اسلام گرویدند. رسول اکرم(ص) سال‌ها به‌صورت پنهانی مردم مکه را به‌ خدا پرستی دعوت کردند و آن زمان ندا آمد که دعوت آشکار کن، دشمنان چنان عرصه را بر او تنگ کردند که به دستور خدا هجرت آغاز کردند و پس از ۱۳ سال توقف در مکه در اثر فشار، اذیت و آزار قریش از طرف خداوند مأمور شدند به مدینه هجرت کنند، هجرت پیامبر(ص) و مسلمانان به مدینه، فصل تازه‌ای در زندگی پیامبر اکرم(ص) و اسلام گشود. زمانی که پیامبر اسلام(ص) به مدینه وارد شدند و قصد ایجاد حکومتی اسلامی داشتند، جامعه مدینه ترکیبی از مسلمانان و یهودیان و نیز قبایل مختلفی بود که برخی مانند اوس و خزرج بیش از صد سال سابقه کینه و عداوت داشتند. مهاجرانی که همراه پیامبر(ص) از مکه به مدینه آمده بودند نیز گروه دیگری بودند که با دستان خالی و فرهنگی متفاوت، از قوم و قبیله خود جدا شده و برای حفظ دین، به مدینه مهاجرت کرده بودند. حضرت محمد (ص) برای یکپارچه کردن جامعه در نخستین قدم، قوانین عمومی برای اهالی مدینه تدوین و قراردادهایی میان  قبایل مختلف برقرار کرد. یهودیان مدینه با پیامبر(ص)، پیمان مصالحه بستند و عهد کردند که در صورت حمله دشمنان به مدینه در کنار مسلمانان به دفاع بپردازند و از تأمین مالی و جانی کفار قریش و برقراری روابط تجاری با آنان خودداری کنند. با اندیشه در این پیمان تاریخی به روشنی می­ توان دریافت که چگونه در فرهنگِ بعثت، انسان ها مورد احترام هستند.

پیمان اخوت سیره حضرت محمد(ص)

عقد اخوت تدبیر دیگری از جانب حضرت محمد (ص) بود که انسجام جامعه اسلامی را بسیار استوار ساخت. پیامبر (ص) به مسلمین دستور دادند با هم پیمان برادری ببندند و بدین ترتیب مرزهای جاهلی که جامعه مسلمین را چندپاره کرده بود، فروریخت و پایه های امت واحده اسلامی مستحکم شد. برخی از تحلیل گران تاریخ، معتقدند این پیمان برادری و مساوات دینی کارآمد ترین ابزار الفت در جامعه و  نشانه ای بارز از کوشش پیامبر اعظم(ص) برای پیدایش وحدت بر محورِ ایمان به خداست. سیره پیامبر اکرم (ص) در ایجاد وحدت میان امت نوپای اسلامی، الگوی کارآمدی برای اتحاد اسلامی در همه زمان ها به شمار می رود. در میان حقایق و معارف اسلامی، چیزی که به اندازه وجود پیامبر(ص) مورد توافق آراء و عقاید و نیز عواطف همه مسلمین باشد، وجود ندارد. چون درباره پیامبر(ص) نه تنها عقاید مشترک وجود دارد، بلکه عواطف و دل های مسلمانان هم در این زمینه با هم متحد است. بنابراین، وجود این بزرگوار می ‏تواند محوری برای وحدت باشد. به همین دلیل است که دشمنان اسلام در کنار همه تلاش هایشان علیه اتحاد مسلمین، همواره وجود مقدس پیامبر اکرم(ص) را هدف گرفته اند تا سدی در برابر شناخت صحیح آن حضرت(ص) ایجاد کنند.

آیت الله خامنه  ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرمایند: «قرآن و کعبه و فرایض و عقاید، همه مشترکند؛ اما هر کدام از اینها، یک بُعد از شخصیت انسان - مثل اعتقاد، محبت، گرایش روحی، حالت تقلید و تشبّه و تخلق عملی - را به خود متوجه می ‏کند. وانگهی در میان مسلمان ها، غالب این چیزهایی که گفته شد، با تفسیرها و دیدگاه های مختلف مورد توجه است؛ اما آنچه که همه‏ مسلمان ها از لحاظ فکر و اعتقاد و - مهمتر از عاطفه و احساس - وحدت و تفاهم، روی او اشتراک دارند، وجود مقدس پیامبر خاتم و نبیّ‏ اکرم حضرت محمّدبن عبداللَّه (ص) است. این نقطه را باید بزرگ شمرد. این محبت را باید روزبه‏ روز بیشتر کرد و این گرایش معنوی و روحی به آن وجود مقدس را باید در ذهن مسلمین و در دل آحاد مردم تشدید کرد».

بعثت پیامبر اسلام و جهانی سازی

پایه و اساس همه ادیان یکی است اما جهانی ساختن و برتری بخشیدن به دین خدا، تنها به دست پیامبر اسلام(ص) انجام گرفته است. رسول اکرم(ص) مبعوث شدند تا کار ناتمام پیامبران پیشین را به کمال برسانند. نکته مهم این است که ادیان دیگر نمی توانستند مانند اسلام، برنامه های کامل و جاودانی ارایه کنند؛ چون ادیان گذشته برای مخاطب و زمان خاصی فرستاده شده بودند و قابلیت جاودانگی و در نتیجه، جهانی شدن را نداشتند. پس با گذشت زمان دچار تحریف شدند. بنابراین، پیامبر اسلام(ص) مبعوث شدند تا برنامه کاملی برای انسان به ارمغان آورند.

پی نوشت ها:

۱. عبدالرحیم گواهی، کوثر: برداشت هایی از قرآن کریم، تهران، آفتاب توسعه، ۱۳۸۱، ج ۲، ص ۶۶۹.

۲. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۰.

۳. صحیفه نور

۴. نهج البلاغه، خطبه ۱.

۵. بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۹۴.

۶. نهج البلاغه، خطبه ۸۹.

بیست و هفتم ماه مبارک رجب مصادف با مبعث حضرت رسول اکرم (ص) است که در این مطلب به این سؤال پاسخ خواهیم داد که رسول الله (ص) قبل از بعثت چه دینی داشته است.

در اعتقاد ما جامعه شیعه و پیروان خاندان نبوت، پیغمبر اسلام از آغاز زندگی و پیش از آن که رسما پیغمبری خود را اعلام کند، معصوم و پیغمبر بوده است.

خداوند روح القدس را مأمور حفاظت او کرده بود و در مدت چهل سال پیش از رسالت و بعثت، با شریعت خود عمل می کرد. بنابر این پیرو دین و شریعت پیغمبر دیگری نبوده است.

کتاب خدا (قرآن) و سنت خود آن حضرت نیز گواه بر آن است.

دلیل ما از قرآن مجید نخست این آیه شریفه است: «بدین گونه ما روح را برای اینکه وحی ما را به تو برساند به فرمان خود به سوی تو فرستادیم، در آن وقت تو نمی دانستی کتاب آسمانی چیست و ایمان کدام است» (۱)

آنچه از کتاب و سنت در تفسیر آیه مزبور استفاده می شود این است که روح، در این آیه «روح القدس» است، نه جبرئیل.

خدا روح القدس را مامور حفاظت پیغمبر و ائمه معصومین کرده بود. این آیه گواه ماست: «خداوند مراتبی دارد، و دارای عرش عظیم است، روح را به امر خود بر هر کسی از بندگانش که بخواهد می فرستد، تا مردم را از روز برخوردها (قیامت) بترساند» (۲) رفیع الدرجات دوالعرش یلقی الروح من امره علی من یشاء من عباده لینذر یوم التلاق. (سوره مؤمن آیه ۱۵)

از آیات قرآنی استفاده می شود که القای «روح القدس» مشترک بین انبیا و رسولان بوده است. یعنی خدا او را مامور حفاظت و مراقبت از همه آنها کرده بود. روایات شیعه می گوید: پس از آخرین پیامبر «روح القدس» مامور نگهداری و حفاظت از ائمه اطهار بوده است. در روایاتی که کلینی در «کافی» نقل می کند امام علی االنقی (علیه السلام) می گوید: پس از پیغمبر خاتم دیگر روح القدس به آسمان برنگشت و او در میان ماست.

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرماید: از لحظه ای که پیغمبر را از شیر گرفتند خدا بزرگترین فرشته از فرشتگان خود را قرین او نمود تا اخلاق برجسته و صفات پسندیده را شب و روز به وی بیاموزد. من پیوسته در کنار پیغمبر بودم، هر روز ازصفات ممتازش دانشی به من می داد، و امر می کرد در هرکاری از وی پیروی کنم پیغمبر (پیش از بعثت) مدتی در هر سال در کوه حرا به سر می برد. در آن حال من او را می دیدم، ولی دیگر جز من او را نمی دید. (۳)

از این سخن علی (علیه السلام) کاملا پیداست که پیغمبر پیش از بعثت هم حالت پیغمبری داشته است ولی مأمور نبوده قوم را باخبر گرداند. این کار به طور رسمی در چهل سالگی حضرت اتفاق افتاد که شرح آن را خواهیم نگاشت.

درباره عیسی بن مریم هم قرآن می گوید: او در گهواره پیغمبر بود. یحیی نیز در همان زمان کودکی، پیغمبر بوده است. بنابراین پیغمبر خاتم که از آنها برتر است به طریق اولی باید قبل از بعثت و رسالت ظاهری دارای مقام نبوت باشد. باید توجه داشت که «نبی» با «رسول» فرق دارد.

نبی کسی است که از جانب خدا اخبار غیبی به وی می رسد، یا به وسیله جبرئیل و یا روح القدس. ولی رسول کسی است که باید اخبار الهی را به مردم برساند، و رسالت خود را ایفا کند. عیسی و یحیی در زمان کودکی نبی و پیغمبر بودند، ولی در آن سن و سال برای تبلیغ و ادای رسالت، ماموریت نداشتند.

پیغمبر خاتم نیز چنین بود. او از آغاز کودکی به وسیله روح القدس با الهامات غیبی آشنائی داشت، و از تعالیم دینی و احکام آسمانی با خبر بود، و خود بر وفق آن عمل می کرد، ولی مامورنبود آن را به آگاهی قوم برساند. این ماموریت در سن چهل سالگی به وی محول شد.

خداوند درباره عیسی می فرماید: ما به عیسی پسر مریم علائم نبوت دادیم، و او را با روح القدس تایید کردیم. (۴) که کاملا می رساند، پیش از رسمیت یافتن مقام رسالتش با تاییدات الهی و ارتباط با روح القدس، مورد توجه خاص خداوند بوده است.

باید دانست که روح القدست جبرئیل نیست. زیرا خداوند درباره جبرئیل می فرماید: «قرآن را روح الامین بر قلب تو نازل کرد» (۵) و می فرماید: «جبرئیل قرآن را بر قلب تو به امر خدا نازل کرد» (۶)

بنابراین کار جبرئیل این بود که قرآن را بر قلب پیغمبر نازل می کرد، نه این که خود وی مامور مراقبت از حضرت باشد. این ماموریت را روح القدس به عهده داشت.

محدث بزرگوار کلینی در «کافی» از ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که در تفسیر آیه «و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا» فرمود: خداوند فرشته ای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل خلق نمود، و او با رسول خدا بود. به وی خبر می داد و او را حفظ می کرد، و بعد از آن حضرت، با ائمه است.

برای اطلاع بیشتر از چگونگی وضع پیغمبر قبل از بعثت لازم است. آنچه را شیخ طوسی - سرآمد فقهای شیعه و دانشمندان عالیقدر اسلامی متوفای سال ۴۶۰ هجری - درکتاب پرارج «عدة الاصول» گفته است، در اینجا بیاوریم؛ شیخ طوسی می نویسد: «پیغمبر نه قبل از نبوت و نه بعد از آن پیرو دین پیغمبران پیش از خود نبوده است. هر عملی را که او انجام می داده، ازجانب خدا به وی الهام می شده است. قبل از بعثت امور خاصی به آن حضرت وحی می شد.» عموم دانشمندان شیعه در این خصوص اتفاق نظر دارند، و اجماع آنها نیز حجت است.

بیشتر متکلمان عدلیه (یعنی معتزله و شیعه) مانند ابوهاشم و ابوعلی (جبائی) عقیده دارند که پیغمبر تابع شریعت پیش از خود نبوده است. بلکه آنچه عمل می کرده است به خود وی وحی می شده است.

دلیل ما این است که پیغمبر اسلام به اعتقاد عموم مسلمین از همه انبیاء افضل بوده است. به همین جهت نیز نمی باید فاضل پیرو مفضول باشد.

اگر بگویند از کجا بدانیم که پیغمبر قبل از بعثت هم از سایر انبیا افضل بوده است؟ می گوئیم که هیچ کس فضیلت حضرت را مربوط به وقت معینی ندانسته است. بلکه گفته است پیغمبر در تمام دوران زندگی از ولادت تا وفات از همه انبیاء افضل و برتر بوده است.

ادله ای که مخالفین دارند از جمله این آیه است: «آن گاه به تو وحی کردیم که از آیین پاک ابراهیم پیروی کن» (۷) آیه دوم؛ «پس با هدایت آن پیغمبران، پیروی کن» (۸)

آیه سوم؛ «ما تورات را نازل نمودیم که در آن هدایت و نور است، و پیغمبران حکم به آن می کنند» (۹) به نظر می رسد این سه نظر آها را تایید کند و برساند که پیغمبر وظیفه داشته است که از ادیان سابق پیروی نماید.

ولی باید توضیح داد که «ملت ابراهیم» توحید و عدل بوده نه احکام و قوانین دینی. بنابر این ترجمه آیه آن است: «ای پیغمبر! به تو وحی کردیم که در یکتا پرستی و عدالت گستری ازآئین ابراهیم پیروی کن». به دلیل آیه؛ «هرکس از آئین ابراهیم سرباز زند، خود را به نادانی زده است» (۱۰) در این آیه باز لفظ «ملت» به کار رفته است، و می دانیم که آنچه موجب می شود کسی که از ملت ابراهیم سرباز زند و متصف به «سفاهت» گردد، عقلیات است. در آیه دوم نیز منظور از هدایت انبیای سابق، استدلال های عقلی آنها برای اثبات توحید و یگانگی خداست که پیغمبر خاتم نیز باید از همان راه وارد شود و با همان منطق مردم را به خدای یگانه فراخواند.

راجع به آیه سوم باید گفت هدایت و نوری که در تورات بوده است، چیزی است که همه انبیا پیش از موسی و بعد از او بر اساس آن حکم می کردند، و نمی توان آن را حمل بر شرعیات کرد.

فتال نیشابوری دانشمند مشهور شیعه در کتاب معروفش «روضة الواعظین» می نویسد: «طائفه شیعه اجماع دارند که پیغمبر پیش از بعثت درخفا پیامبر بود. از اول تکلیف روزه می گرفت، نماز می گزارد، عکس آنچه در میان قوم معمول بود. وقتی به سن چهل سالگی رسید، خداوند به جبرئیل امر نمود بر پیغمبر فرود آید و او را به طور آشکار مامور ایفای مقام رسالت خود سازد».

میرزای قمی از فقهای بزرگ شیعه در کتاب «قوانین» در این باره می نویسد: «حق این است که پیغمبر قبل از بعثت عمل به احکام شرع می نمود، ولی نه به دین پیغمبران پیش از خود. زیرا ما آن حضرت را از همه انبیا برتر می دانیم. اگر او پیرو دین قبل از خود بود، می باید مفضول بر فاضل مقدم گردد، و آن هم از نظر عقلی درست نیست.

دیگر این که اگر پیغمبر تابع شرع قبل ازخود بوده است، یا این وظیفه از راه وحی به وی ابلاغ شده بود، و یا به وسیله علمای ادیان. اگر بگوئیم از راه وحی بوده می باید قبل ازبعثت مرسل باشد و این درست نیست، و چنانچه علمای یهود و نصارا در آن نقشی داشته اند، قطعا شایع می شد، و یهود و نصارا به ان افتخار می کرد، و موضوع مکتوم نمی ماند.

علاوه شیعه و سنی روایت کرده اند که پیغمبر فرمود: «من در زمانی که آدم در بین آب و گل بود (یعنی وقتی که او را می سرشتند) پیغمبر بودم» (۱۱)

علاوه بر این وقتی عیسی در گهواره پیغمبر باشد، و یحیی در کودکی به مقام نبوت برسد، پیغمبر نبودن خاتم انبیا قبل از بعثت با افضلیت آن حضرت منافات دارد.

اینکه پیغمبر قبل از بعثت عمل به دین انبیاء سابق نمی نموده است، نیازی به ذکر ندارد. زیرا اگر چنین نباشد، می باید پذیرفت که آن حضرت کمبود داشته است، که آن هم درست نیست. در اخبار هست که آن حضرت پیش از بعثت بعضی از اعمال و حج را معمول می داشته است. بعد از بعثت نیز حق این است که تابع شریعت پیش از خود نبوده است. موافقت با آنها در بسیاری از اعمال، عین متابعت نیست! آیات «ثم اوحینا الیک ان اتبع» و «فبهدیهم» و «شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا» همه و همه حمل بر اصول عقاید می شود، نه فروع احکام و اعمال عبادی، وگرنه جایز نبود آن احکام نسخ شود. بخصوص با ملاحظه آیه «و من یرغب عن ملة ابراهیم الا من سفه نفسه».

همچنین منظور از «هدایت» در آیه «فبهدیهم اقتده» کلیه اموری است که همگان بر آن اتفاق دارند، و آن هم اصول عقاید است، چون در غیر این صورت ادیان مختلف بود. از همین جا پاسخ سایر آیاتی که مخالفین دستاویز قرارداده اند، هم آشکار می گردد.

فخر رازی دانشمند مشهور سنی در کتاب «معالم اصول الدین» می نویسد: «حق این است که محمد پیش از نزول وحی پیرو هیچیک از انبیا نبود. زیرا ادیان پیش ازدین عیسی به وسیله دین وی منسوخ شده بود. دین عیسی هم عنوان اصلی خود را به واسطه ناقلین آن که به خاطر اعتقاد به تثلیث کافر بودند، از دست داده بود. از این رو آنچه به نام دین عیسی مانده بود، اعتبار نداشت و نمی شد به آن اطمینان کرد. روی این اصل مسلم است که محمد پیش از بعثت بر دین هیچ کس نبوده است» (۱۲) ]

به توجه به آنچه مسطور گشت می گوئیم: پیغمبر اسلام قبل از بعثت به آنچه فرشته مامور خود، «روح القدس» به وی تلقین می کرد عمل می نموده است، هر چند جزئیات آن اعمال را ندانیم و تاریخ و احادیث اسلامی نقل نکرده باشد.

او دراصول اعتقادی همچون ابارهیم خلیل یکتاپرست بوده است. همه انبیاء بعد از ابراهیم نیز چنین بوده اند، و به ورش او می رفتند، و در فروع عملی تابع الهاماتی بوده که به وسیله روح القدس به وی می رسیده و آن را معمول می داشته است.

پس او قبل از بعثت مانند عیسی و یحیی نبی و پیغمبر بود، اما نه رسول و مامور به تبلیغ! رسالت وی در سن چهل سالگی بر فراز کوه حرا آغاز شد.

بهترین گواه بر این که پیغمبر قبل از بعثت مانند عیسی و یحیی پیغمبر بوده است، حالات و روحیات اوست که در تورایخ آمده است. زیرا این حالات و روحیات از کودکی و نوجوانی در محیط مکه و میان مردمی آنچنان، کاملا غیر عادی می نماید، و نظیر آن از هیچیک از اقوام و بستگان خود او حتی عبدالمطلب جدش و عبدالله پدرش و ابوطالب عمویش که همگی یکتاپرست و موحد بودند، هم دیده نشده و نقل نکرده اند (۱۳)

منبع:کتاب تاریخ اسلام، دوانی، علی

پی نوشت ها:

۱- (و کذلت اوحینا الیک روحا من امرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الایمان (سوره شوری آیه ۵۱)

۲- (رفیع الدرجات دوالعرش یلقی الروح من امره علی من یشاء من عباده لینذر یوم التلاق. (سوره مؤمن آیه ۱۵)

۳- (و لقد قرن الله به صلی الله علیه و آله من لدن ان کان فطیما اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره و لقد کنت اتبعه اتباع الفصیل اثر امه یرفع لی فی کل یوم من اخلاقه علما و نامرنی بالاقتداء به. و لقد کان یجاور فی کل سنة بحراء فاراه و لا یراه غیری (خطبه فاصعه).)

۴- (و اتینا عیسی بن مریم البینات و ایدناه بروح القدس - سوره بقره آیه ۸۷ و ۲۵۲)

۵- (نزل به روح الامین علی قلبک سوره شعرا آیه ۱۹۲)

۶- (قل من کان عدوا لجبریل فانه نزله علی قلبک باذن الله. سوره بقره آیه ۹۶)

۷- (ثم اوحینا الیک ان اتبع ملة ابراهیم حنیفا سوره نحل آیه ۱۲۳)

۸- (فبهدایهم اقتده سوره انعام آیه ۸۹)

۹- (انا انزلنا التوریة فیها هدی و نورا یحکم بها النبیون. سوره مائده آیه ۴۴)

۱۰- (و من یرغب عن ملة ابراهیم الا من سفه نفسه. سوره بقره آیه ۱۳۰)

۱۱- (کنت نبیا و آدم الماء و الطین.)

۱۲- (حاشیه نقد المحصل (تلخیص المحصل) چاپ مصر ص ۱۱۱)

۱۳- (نگاه کنید به گفتار دانشمند محترم آقای قاضی طباطبائی در کتاب «جنة الماوا».)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سپس در سخنانی، گیاه و فضای سبز را عاملی مهم در زندگی و در ساخت تمدن بشری خواندند و با اشاره به ریشه‌های معرفتی و دینی توجه به محیط زیست، گفتند: کاشتن درخت و نشاندن نهال از جمله‌ی حسناتی است که در شرع مقدس اسلام بر آن تأکید شده است.
 
رهبر انقلاب اسلامی به اهمیت محیط زیست در قانون اساسی نیز اشاره و خاطرنشان کردند: فعالیتهای محیط زیستی، فعالیتهای دینی و انقلابی است و نباید به آنها نگاه تجملاتی و تزئینی شود.
 
ایشان تنوع زیستی و اقلیمی کشور را بستری مناسب برای فعال شدن آحاد مردم و جوانان در زمینه محیط زیست خواندند و با ابراز تأسف از تخریب جنگل‌ها، منابع طبیعی و سفره‌های زیرزمینی به‌دست افراد سودجو، تأکید کردند: تخریب محیط زیست بلای بزرگی است که آینده بشر را هدر می‌دهد، بنابراین مسئولان و همه مردم باید در مقابل آن بایستند.
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به حوادثی مثل آتش‌سوزی جنگل‌ها و یا خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، گفتند: این حوادث قابل پیشگیری است و مسئولانی که به وظایف خود عمل نمی‌کنند، دچار تقصیر هستند.
 
رهبر انقلاب اسلامی در بخش دیگری از سخنانشان به مسئله کرونا در آستانه سال نو پرداختند و گفتند: سال گذشته در ایام عید، مردم عزیز به توصیه‌ها کاملاً عمل و بلای بزرگی را از سر کشور دور کردند اما امسال خطر بیشتر و فراگیرتر است بنابراین امسال هم همگان توصیه‌ها را رعایت کنند.
 
ایشان تأکید کردند: هر چه ستاد ملی مقابله با کرونا اعلام کرد باید عمل شود. اگر سفر را ممنوع کردند، مردم به سفر نروند، بنده هم قطعاً مانند سال گذشته به سفر نخواهم رفت.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به مشکلات معیشتی مردم در اثر کرونا، گفتند: اگر کرونا ادامه پیدا کند مشکلات معیشتی بیشتر خواهد شد، بنابراین باید با همکاری همه، این بیماری هر چه زودتر برطرف شود.
 
رهبر انقلاب اسلامی با ابراز ناخرسندی از گرانی‌ها و مشکلات معیشتی، افزودند: این وضع در آستانه عید غصه بزرگی ایجاد کرده است. البته اجناس مانند میوه‌ها فراوان است اما قیمت‌ها بسیار بالا است که سود این قیمت بالا هم به جیب باغداران زحمتکش نمی‌رود بلکه نصیب دلالها و واسطه‌های سودجو می‌شود و ضرر آن به مردم می‎رسد.
 
ایشان با تأکید بر اینکه مسئولان باید مشکل معیشتی و گرانی را حل کنند، گفتند: این مشکلات، همه راه‌حل دارد و بارها در جلسات متعدد این نکات را تذکر داده و راه‌حل‌های مورد نظر کارشناسان را به مسئولان گفته‌ایم.
 

- سؤال

معنای خلد در آتش چیست؟ آیا درباره کافرین و منافقین این حقیقت دارد؟

- پاسخ

خلود در لغت به معنای بقای طولانی و نیز به معنای ابدیت است و خلود در جهنم [۱] عبارت  از همیشگی و جاودان بودن عذاب آن است. بهشت و جهنم هر دو دوام و بقای ابدی دارند.  

مطابق آن چه از آیات و روایات استفاده می‌شود، انسان هایی که داخل بهشت می‌گردند، ‌از آن منزلگاه دیگر خارج نمی‌شوند و آن جا منزلگاه ابدی آنها خواهد بود.

مرحوم علامه مجلسی (ره) در این باره می‌فرماید: «بدان که خلود و ابدی بودن اهل بهشت در بهشت از مواردی است که همه مسلمانان آن را قبول دارند».[۲] امّا جهنم و عذاب آن با این که دایمی و ابدی است، ولی انسانهایی که داخل آن می‌گردند دو دسته هستند.

دسته اوّل انسان هایی که در دنیا مؤمن به خدا بودند ولی مؤمنی گنه کار بوده‌اند، آن چه از ظواهر آیات و نصوص روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ استفاده می‌شود، ماندن آنها در جهنم دایمی نمی‌باشد؛ بلکه پس از این که گناهان آنها به واسطه عقوبت و عذاب الهی در جهنم از بین رفت از آن جا خارج می‌گردند. چنان چه امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: گنهکاران از اهل توحید و خداپرستی، داخل در آتش جهنم می‌شوند، پس از عذاب و عقوبت از آن خارج می‌شوند. [۳]

البته چگونگی عقوبت آنها و بررسی دلایل آن مجال بیشتری می‌طلبد.

امّا گروه دوّم از انسانهایی که داخل   جهنم می شوند، کسانی هستند که عذاب آنها دایمی می‌باشد و برای همیشه در جهنم باقی می‌مانند، مجازات ابدی و جاودان منحصر به کسانی است که تمام روزنه‌های نجات را به روی خود بسته‌اند و از روی علم و آگاهی و با اصرار و از روی عمد غرق در فساد و تباهی کفر و نفاق گشته‌اند و سایه شوم گناه تمام وجودشان را پوشانیده و به رنگ کفر و گناه درآمده‌اند، چنان چه خداوند می‌فرماید: «کسی که مرتکب گناه گردد و آثار آن تمام وجود او را احاطه ‌کند  اهل آتش ابدی خواهد بود».[۴]

آن چه از قرآن کریم و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ استفاده می‌شود، تنها معاندین از کفار و منافقین  هستند که در جهنم به صورت دایمی و همیشگی استقرار می‌یابند و از آن خلاصی نمی‌یابند.

خداوند در سوره مبارکه توبه آیه ۶۸ می‌فرماید: خداوند به مردان و زنان منافق و کفار وعده آتش جهنم داده که دائماً در آنند و همین برای آنها کافی است و لعنت خدا بر آنها و عذاب دایمی بر آنها باشد.

یا در سوره مبارکه تغابن آیه ۱۰ می‌فرماید: و کسانی که کفر ورزیدند و آیات ما را تکذیب کردند. آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود و چه بد سرانجامی است.

باز در سوره مبارکه فاطر آیه ۳۶ می‌فرماید: کسانی که کافر شدند آتش دوزخ برای آنهاست هرگز فرمان مرگشان صادر نمی‌شود تا بمیرند و چیزی از عذاب آنها تخفیف داده نمی‌شود ...

و نیز آیات فراوان دیگری دلالت بر این دارند که معاندین از کفار و منافقین برای همیشه در آتشند.

و نیز امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: خداوند کافران (معاند) را از آتش (جهنم) خارج نمی‌کند و آنها را وعده داده به آتش جهنم و باقی ماندن در آن. [۵]

با توجه به این آیات و روایات است که همه مسلمانان معتقدند که کفار (از دیدگاه قرآن منافقین هم از جمله کفار محسوب می‌شوند بلکه بدتر از آنها) در آتش جهنم عذاب دایمی می‌بینند. [۶]

حضرت امام خمینی(ره) در این رابطه می‌فرماید: بندگان کامل پروردگار از همین امر پیوسته در هراس بوده و بر این امر می‌گریسته‌اند و این سوء عاقبت کار کاشف از سوء پیشینه آدمی است و ایمنی خاطر جز با خلاصی از این مرحله برای انسان حاصل نمی‌گردد.

انسان به واسطه عقاید نادرست و ملکات ناپسند یا بر اثر اعمال گذشته برایش حالتی پدید می‌آید که موجب شک و یا انکار او می‌شود و این شک و انکار بر قلب او غلبه کند و پرونده کار او در همین حالت بسته شود، که این سبب خلود و جاودانگی او در آتش خواهد بود. [۷]

در پایان روایتی از امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ را از چگونگی عذاب جهنمیان و خصوصاً آنها که عذاب‌شان دایمی است برای شما نقل می‌کنیم، حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «و امّا اهل معصیت (را خداوند) در آتش خوار   می کند قدمهایشان را میخکوب نموده، دستهایشان را به گردنهایشان می‌بندد، بر اجسادشان پیراهن‌هایی از قطران و لباسهای کوتاهی از آتش می‌پوشاند (این بدبختان) در عذابی به سر می‌برند که حرارتش بسیار شدید است. اتشی است که اهلش را احاطه کرده و هرگز منفذی بر آن گشوده نمی‌شود و هوایی (نسیم خنکی) بر آنها نمی‌وزد و هرگز عمرشان به سر نمی‌آید. عذاب همواره (الی الابد) شدید و عقربها همواره جدید (عقرب پی عقرب خلق می‌شود) این خانه، خانه‌ای نیست که زایل گردد و فانی شود و عمر اهلش به سر رسد. سپس حضرت ندای اهل آتش را حکایت کردند: «و نادوا یا مالک لیقض علینا ربّک» ای مالک دوزخ بخواه از پروردگارت که بس کند (یعنی ما را بمیراند) امّا مالک پاسخ می‌دهد: انکم ماکثون: شما ماندگارید. [۸]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱. تفسیر المیزان، ترجمه انتشارات جامعه مدرسین، ج  ، ص ۶۲۲ تا ۶۲۶.

۲. تفسیر نمونه، ج ۹، ص ۲۴۱ تا ۲۴۵ و ج ۹، ص ۲۳۹ تا ۲۴۶.

۳. کتاب اسرار الصلوة، حضرت امام(ره)، چاپ مرکز نشر آثار حضرت امام(ره)، چ ششم، ص ۲۳۲ و ۳۹۰.

۴. کتاب نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، آیت الله مهدوی کنی، نشر دفتر فرهنگ و نشر اسلامی، ج ۱، ص ۳۸۳، چ هفتم.

۵. کتاب بحار الانوار، تألیف علامه مجلسی (ره)، ج ۸، ص ۳۴۱ تا ۳۶۴.

۶. تصویری از بهشت و جهنم، تألیف احمد حبیبیان، نشر سازمان تبلیغات، ص ۲۹۳ تا ۳۲۴.

۷. بحار الانوار، تألیف علامه مجلسی، ج ۸، ص ۲۸۵.

پی نوشت ها:

[۱] . ابن منظور، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزة، ۱۴۱۵ هـ ق، ج ۳، ص ۱۶۴.

[۲] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ‌ بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ هـ. ق، ج ۸، ص ۱.

[۳] . همان، ص ۳۶۲.

[۴] . بقره/ ۸۱.

[۵] . بحار الانوار، همان؛ و خصال صدوق، بیروت، چاپ الوفاء، انتشارات جامعه مدرسین، ص ۶۰۳.

[۶] . حلی، کشف المراد، تعلیقة آیت الله سبحانی، نشر مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ، ص ۲۷۴.

[۷] . سید روح الله، موسوی خمینی، اسرار الصلاه، دفتر نشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، ص ۲۳۲.

[۸] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۸۵.

خداوند متعال در حدیث قدسی به جایگاه أمیرالمؤمنین علی علیه السلام اشاره کرده‌اند.

بی گمان آن چیز که سبک زندگی از جمله سبک زندگی سیاسی هر فرد یا امتی را تعیین می‌کند، فلسفه و اندیشه‌هایی است که نسبت به هستی و آفرینش انسان دارد؛ کسی که هستی را محدود به عالم محسوس و دنیا می‌کند، به طور طبیعی، سعادت یعنی آرامش و آسایش را در دنیا و مادیات دنیوی می‌جوید و برای دستیابی به آن از هر ابزاری استفاده می‌کند، مگر آنکه استفاده از آن ابزار موجب شود که به خود او «شر» یا «ضرر» افزون‌تری برسد که در آن زمان برای ایجاد تعادل با دیگران و دفع شر و ضرر، از برخی از خواسته‌ها یا ابزارها دست می‌کشد؛ چنانکه مفهوم آزادی در فلسفه مادی غربی همین بار معنایی و مفهومی را دارد، به طوری که هر کسی آزاد است تا به شرط عدم آزار دیگران، هر کاری را بکند؛ زیرا آزار دیگران به طور طبیعی، در چارچوب ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین اصول انسانی یعنی عدالت، مقتضی «مقابله به مثل» است. پس هر کسی سعی می‌کند تا در شرایطی قرار نگیرد که عدالت مقابله به مثلی، او را از خواسته‌ها و منافع مادی دنیوی محروم کند؛ از همین رو پذیرش قوانین عادلانه و اعمال آن در همه جوامع بشری که هیچ اعتقادی به آخرت ندارند، امری عادی و طبیعی است؛ زیرا برای تامین اهداف دنیوی و فلسفه زندگی مادی دنیوی، چاره‌ای جز این نیست که به قوانین عادلانه احترام بگذارند.

اما کسی که معتقد است که هستی شامل عالم غیب و شهادت است و جهانی دیگر به نام جهان غیب از جمله آخرت وجود دارد که انسان می‌بایست برای آن تلاش کند، به طور طبیعی، سبک زندگی خویش را به گونه‌ای قرار می‌دهد که تامین‌کننده دنیا و آخرتش باشد و از حسنات دنیا و آخرت بهره‌مند شود. بر خلاف دنیاگرایان و مادیگرایان که دنیا را بر آخرت مقدم می‌دارند؛ زیرا اعتقادی به آن ندارند(نازعات، آیه 38)، معقتدان به آخرت و غیب،  آخرت را بر دنیا مقدم می‌دارند و برای سعادت اخروی خویش تلاش می‌کنند، از این رو دنبال حسنات دنیا و آخرت می‌روند، ولی آخرت را در سبک زندگی خویش مقدم می‌دارند و با احسان و انفاق مالی و زکات و دیگر رفتارهای نیک خویش این ایثار و تقدم را نشان می‌دهند.(بقره، آیات 200 و 201؛ حشر، آیات 8 و 9؛ انسان، آیات 8 و 9)

بی گمان امیرمومنان(ع) به عنوان یک مسلمان مومن به آموزه‌های قرآن، همان نگرش را به هستی و انسان دارد که قرآن بیان کرده است. از همین رو آن حضرت(ع) ضمن بهره‌مندی از حسنات و طیبات و حلال‌های دنیا (بقره، آیه 201) بی‌آنکه آنها را بر خود حرام سازد(اعراف، آیه 32)، به گونه‌ای با آنها عمل می‌کند که تامین‌کننده سعادت اخروی ایشان باشد.

از نظر قرآن، هر مسلمانی باید افزون بر عالم شهادت به عالم غیب از جمله آخرت و معاد اعتقاد داشته(بقره، آیات 3 و 285؛ نساء، آیه 136) و آن را زندگی جاودانه بداند و برای آن در زندگی دنیا با تقوای الهی و اعمال صالح و در چارچوب آموزه‌های وحیانی اسلام عمل کند؛ زیرا مفهوم عبودیت و بندگی خدا که  انسان برای آن آفریده شده، چیزی جز آن نیست.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیات 1 تا 5 و 21)

از همین رو آن حضرت(ع) با آنکه نیازمند به ابتدایی‌ترین امور از جمله غذا و طعام است، برای رضایت خدا و دستیابی به سعادت اخروی ابدی، از نیاز ضروری خویش می‌گذرد و با ایثارگری ،آن را حتی به دشمن اسیر در جنگ می‌دهد که برای نابودی و قتل او به میدان آمده بود.(انسان، آیات 8 تا 20)

* عدالت، هدف و روشی ارزشمند

براساس تعالیم قرآن، عدالت به دو معنای هدف و روش دارای ارزش است، به این معنا که عدالت به معنای قرار گرفتن هر چیزی در جای حق الهی آن، یک امر ثابت در نظام هستی است؛ زیرا خدای عادل به گونه‌ای در آفرینش، تقدیر کرده که هر چیزی در جایگاه حق خود قرار بگیرد و هر کسی با توجه به مظهریت نسبت به صفات و اسمای الهی، از قدر و ارج و اندازه خویش بهره‌مند باشد.

از همین رو عدالت برای انسان دارای اراده و اختیار می‌بایست به عنوان یک هدف مطرح باشد و انسان به عنوان موجودی دارای اراده و اختیار لازم است به گونه‌ای در زندگی خویش عمل کند که عدالت تحقق یابد و هر چیزی در جایگاه حق الهی خودش قرار گیرد؛ زیرا هر گونه تصرفی بر خلاف عدالت به معنای خروج از آن به سوی «ظلم» است که به معنای نادیده گرفتن حق هر چیزی است که خدا برای او «مقدر» کرده است.(فرقان، آیه 2)

از نظر قرآن، هر چیزی بر اساس همان مقتضای «عدالت» به گونه‌ای «مقدر» شده است که بایسته و شایسته آن چیز است. از همین رو «عدل» برای انسان به سبب دارا بودن همه اسماء و صفات جلال و جمال، همان حالت «تسویه» و «استواء» برخاسته از اسمای جلالی و جمالی و در گرایش‌های روحی و روانی است(انفطار، آیه 7؛ بقره، آیه 31؛ شمس، آیات 7 تا 10)؛ زیرا هدایت‌های فطری و تکوینی باطنی که برای هر آفریده‌ای است(طه، آیه 50)، برای انسان نیز قرار داده شده تا او را به سمت «حق» سوق دهد و با اراده و اختیار خویش «عدالت» را اجرا کند که تامین‌کننده «حق » است. البته از آنجا که انسان در «اسفل السافلین»(تین، آیه 5) گرایش بیشتری به فجور و آزادی مطلق عمل و حدودگریزی دارد و همچنین وسوسه‌های شیطانی ابلیس نیز مزید بر علت می‌شود، خدا به انسان رحمت کرده و نعمت بزرگ ولایت تشریعی را داده که موجب می‌شود تا انسان از هدایت تشریعی افزون بر هدایت تکوینی بهره‌مند شود.(بقره، آیات 2 و 3 و 37 )

پس هر کسی باید تلاش کند تا حق هر چیزی به آن چیز در قالب عدالت داده شود. از همین رو امیرمومنان علی(ع) در تعریف حق می‌فرماید: وضع کل شیء موضعه؛ و هر چیزی در جای حق خویش قرار گیرد.(نهج‌البلاغه، کلمات قصار، کلمه 37)

البته برخی گفته‌اند که بر هر کسی است تا عدالت ورزد و حقوق دیگران را ادا کند؛ زیرا لازم است تا انسان‌ها نسبت به احقاق حق خود و دیگران اقدام کنند و اجازه ظلم به خود و دیگری را ندهند.(نساء، آیه 75) بر این اساس می‌توان گفت که عدالت، اعطاء کل ذی حق، حقه؛ یعنی حق هر صاحب حقی به او داده شود.(محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 271)

این بدان معنا است که عدالت به عنوان یک امر ثابت حق الهی برای هر چیزی در هستی یک نگرش هستی شناسانه است؛ همچنین می‌بایست به عنوان یک هدف مطرح باشد و هر کسی تلاش کند که اراده و اختیار خویش را در تصرفات هستی برای قراردادن هر چیزی در جای حق و مناسب آن به کار گیرد و اگر حق چیزی به او نرسیده به روشی آن حق را به او برساند.

همچنین عدالت به معنای ایجاد تعادل در امور باید به عنوان یک روش به کار گرفته شود تا به دور از هرگونه افراط و تفریط امور در جای حق و مناسب و مقدر خودش قرار گیرد.

* فلسفه سیاسی امیرمومنان علی(ع)

با توجه به آنچه مطرح شد، باید گفت که امیرمومنان علی(ع) به چنین اموری به عنوان فلسفه زندگی انسان توجه دارد و براساس آن آموزه‌ها، فلسفه سیاسی و اجتماعی خود را شکل می‌دهد. بنابراین، وقتی فلسفه و اندیشه امیرمومنان علی(ع) بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، توحید محوری، عدالت محوری و تقدم آخرت بر دنیا در کنار بهره‌مندی معقول و مقبول از حسنات و طیبات دنیا است، به طور طبیعی همین نگرش در حوزه فلسفه و اندیشه‌های سیاسی ایشان نیز تاثیر مستقیم به‌جا می‌گذارد و از نظر ایشان حکومت و سیاست به معنای تدبیر امور اجتماعی، نمی‌تواند جدا از نگرش هستی‌شناسی نسبت به خدا و معاد و عدالت باشد.

از آنجا که مقتضای عدالت قرار دادن هر چیزی در جایگاه حق الهی است که مقدر برای اوست، هرگونه جابه‌جایی به معنای ظلم خواهد بود که امیرمومنان علی(ع) آن را باطل می‌داند و هرگز راضی نمی‌شود تا حق را ضایع کند، هر چند که دنیایش با قدرت و حکومت تضمین شود.

ابن عباس نقل می‌کند: در سرزمین ذی قار خدمت امام رفتم، در حالی که ایشان کفش خود را پینه می‌زد، هنگامی که من را دید، فرمود: قیمت این کفش چقدر است؟ گفتم: بهایی ندارد. فرمود: به خدا سوگند، این کفش بی‌ارزش، نزد من، از حکومت بر شما محبوبتر است، مگر اینکه «حق» را با آن به پا دارم یا باطل را از میان بردارم.(نهج‌البلاغه، خطبه 33)

آن حضرت(ع) در جایی دیگر نیز می‌فرماید: خدایا! تو می‌دانی که جنگ و درگیریِ ما، برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود، بلکه می‌خواستیم نشانه‌های حق و دین تو را به جایگاه خویش بازگردانیم و در سرزمین‌های تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستمدیده‌ات در امن و امان زندگی کنند.(نهج‌البلاغه، خطبه 131)

در فلسفه سیاسی - اجتماعی امیرمومنان علی(ع) بر اساس همان فلسفه هستی‌شناسی و انسان‌شناسی قرآن، حکومت و زعامت سیاسی و اجتماعی مردم یک پست و مقام دنیایی برای تامین عدالت در زندگی اجتماعی است. پس همین قدرت ظاهری و مقام اجتماعی، مانند سایر مظاهر مادی دنیا، از آب بینی بزغاله‌ای بی‌مقدارتر است، اگر عامل تامین عدالت اجتماعی نباشد و حقی ادا نشود و ظلمی دفع نشود.

اما همین حکومت  اگر برای احقاق حق و اقامه عدالت باشد که فلسفه بعثت همه پیامبران است(حدید، آیه 25) از اعمال صالح برجسته است؛ زیرا حکومت و قدرت وسیله‌ای برای اجرای عدالت، گرفتن حق و خدمت به اجتماع شده است و حضور امام عادل و حق گرا اجازه نمی‌دهد تا دشمنان انسان و اسلام، از فقدان رهبران الهی و عدم حضور آنان سوءاستفاده کنند و به تضییع قوق مردم بپردازند.

* جایگاه اولیای الهی در اجتماع

البته برخی از تشکیک‌کنندگان با‌ اشاره به اینکه مالک، خدا است و حکم جز برای او نیست(یوسف، آیه 40)، هر گونه حکومت را مردود می‌شمارند و ولایت انسان بر انسان و امت را نفی می‌کنند؛ در حالی که از نظر آموزه‌های قرآن، هر چند که ولایت به عنوان یک حق ذاتی برای خدا است(شوری، آیات 9 و 28)، ولی همین ولایت برای مظاهر الهی که صفات خدا را در خود ظهور بخشیده‌اند، ثابت است و خدا بصراحت آن را برای آنان از جمله پیامبر مکرم (ص) در  قرآن(احزاب، آیه 6) و امامان از جمله امیرمومنان علی(ع) در آیه 55 سوره مائده و آیات دیگر ثابت کرده و آنان را به عنوان «اولواالامر» دارای ولایت امور از جمله امور سیاسی و اجتماعی از حکومت و مانند آن معرفی کرده است، به طوری که مخالفت با آنان به معنای عصیان و مخالفت با پیامبر(ص) و خدا و اطاعت از آنان اطاعت خدا و پیامبر(ص) خواهد بود.(نساء، آیه 59؛ آل عمران، آیات 32 و 132؛ ممتحنه، آیات 8 و 9)

بر اساس فلسفه سیاسی امیرمومنان(ع) اجتماع انسانی به گونه‌ای سامان داده شده است که انسان‌ها باید تابع اولیای الهی باشند؛ و اگر این ولایت الله را نپذیرفتند به طور طبیعی گرفتار ولایت طاغوت و شیطان خواهند شد(بقره، آیه 257؛ نساء، آیه 76) از همین رو امیرمومنان علی(ع) درباره ضرورت ولایت و حکومت در اجتماعات بشری می‌فرماید: لابُدَّ للنّاسِ مِنْ أمیرٍ بَرّ أوفاجرٍ؛ برای مردم چاره‌ای جز امارت امیران نیکوکار یا بدکار نیست.(نهج‌البلاغه، خطبه 40)

پس اگر کسی ولایت الله را نپذیرد به طور طبیعی تحت ولایت شیطان و طاغوت خواهد بود و شق سوم ندارد؛ و اگر گفته شود که شق سوم همان آنارشیسم و هرج و مرج‌گرایی است، آن شق سوم چیزی جز ولایت طاغوت و شیطان نیست؛ اگر ولایت الله موجب انسجام و وحدت انسان‌ها و نظم در امور زندگی آنان است؛ ولایت طاغوت و شیطان جز تفرقه و هرج و مرج و نزاع چیزی را به دنبال ندارد، چنانکه خدا در قرآن بر این امر تاکید دارد.(حجرات، آیه 10؛ بقره، آیات 257  و 285 و 136 و 102؛ مائده، آیات 90 و 91؛ آل عمران، آیات 84 و 103)

از آنجا که ولایت الهی نور است و مردم را از ظلمات متعدد به نور واحد می‌رساند، همچنین ولایت معصومان و اولیای الهی این گونه است؛ در حالی که ولایت طاغوت، مردم را از نور به ظلمت می‌برد و تفرقه و جدایی را موجب می‌شود. بنابراین، جایگاه اولیای الهی را در وحدت اجتماع می‌توان به عنوان حبل الله دانست که موجب وحدت و اتحاد و پرهیز از تفرقه می‌شود؛ به سخن دیگر، هر اجتماعی اگر بخواهد وحدت و اتحاد داشته باشد، می‌بایست به حاکمیت اولیای الهی تکیه کند و آن را حق و عامل عدالت و وحدت بداند؛ چنانکه امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: جایگاه رهبر، همانند ریسمان محکم است که مهره‌ها را متحد ساخته، به هم پیوند می‌دهد. اگر این رشته از هم بگسلد، مهره‌ها پراکنده شده هر کدام به سویی خواهند افتاد و هرگز جمع نخواهند شد.(نهج‌البلاغه، خطبه 146)

از نظر امیرمومنان روشی که پیشینیان در پیش گرفته بودند، بر خلاف حق و عدل بوده و نمی‌توان آن را معیاری برای حکومت اسلامی قرار داد. از همین رو در همان آغاز هجوم مردم به ایشان و درخواست برای پذیرش خلافت می‌فرماید: اگر روش گذشتگان را می‌خواهید، دیگری را طلب کنید، مرا وا گذارید و دیگری را طلب کنید؛ زیرا ما به استقبال چیزی می‌رویم که چهره‌های مختلف و جهات گوناگون دارد.

ایشان سپس می‌افزاید: دل‌ها بر این امر استوار، و عقل‌ها ثابت نمی‌ماند، چهره افق حقیقت را ابرهای تیره فساد گرفته و راه مستقیم، ناشناخته مانده است. آگاه باشید! اگر دعوت شما را اجابت کنم طبق آنچه خود می‌دانم با شما رفتار می‌کنم و به سخن این و آن و سرزنش سرزنش کنندگان گوش نخواهم داد، اگر مرا رها کنید، من چون یکی از شما هستم، شاید من شنواتر و مطیع‌تر از شما به امیر باشم. در این شرایط من وزیر و مشاورتان باشم، بهتر از آن است که امیر و رهبرتان شوم. (نهج‌البلاغه، خطبه 92)

امام علی(ع) در تقسیم بیت‌المال همان مبانی حق و عدل را مراعات می‌کند که البته موجب رنجش بسیاری از جمله طلحه و زبیر می‌شود، به طوری که در این باره حرف و حدیث بسیار شده و آن حضرت ناچار به واکنش می‌شود.

در روایت است که امام (ع) پس از واقعه‌ای که درباره تقسیم بیت‌المال پیش آمده بود، به مسجد آمد و بر منبر رفت و اعلام کرد که خداوند برای هیچ کس جز به تقوا برتری قائل نشده و پاداش آن را در آخرت خواهد یافت. آنگاه فرمود: من روشی جز قرآن و سنت پیغمبر انتخاب نخواهم کرد، هرکس به آن راضی نیست، هر کجا می‌خواهد برود، کسی که خدا را اطاعت کند و به حکم او، حکم نماید، از هیچ کس وحشت ندارد.

سپس از منبر فرود آمد و دو رکعت نماز خواند، آنگاه طلحه و زبیر را پیش خود خواست و فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا اینطور نبود که من از بیعت کراهت داشتم و شما با رغبت بیعت کردید؟ گفتند: بلی.

فرمود: پس این چه وضعی است که از شما مشاهده می‌شود؟ گفتند: بیعت کردیم که بدون مشورت ما کاری نکنی و ما را بر دیگران برتری بخشی، اما اموال را مساوی تقسیم کردی و بدون مشورت ما این عمل را انجام دادی؟

امام فرمود: استغفار کنید (که من چنین شرطی را از شما برخلاف رضای خدا پذیرفته باشم) هم‌اکنون بگویید آیا حقی از شما گرفته‌ام یا به شما ستم کرده‌ام. گفتند: معاذ الله

فرمود: آیا حکم و یا حقی مربوط به یکی از مسلمان‌ها بوده که من جاهل به آن بوده‌ام و یا از گرفتن آن عاجز مانده‌ام؟

گفتند: نه! فرمود: پس چرا مخالفت می‌کنید؟ گفتند: به خاطر اینکه در تقسیم بیت‌المال برخلاف عمر بن خطاب قدم بر می‌داری و ما را با دیگران مساوی قرار می‌دهی با اینکه غنایم با شمشیر ما به دست آمده است.

امام فرمود: اما در‌باره مشورت با شما، من به حکومت رغبتی نداشتم مرا به سوی آن دعوت کردید و اصرار ورزیدید، ترسیدم اگر رد کنم اختلاف افتد. پس از قبول مسئولیت، در کتاب خدا و سنت پیامبر نظر افکندم، آنچه مرا راهنمایی کردند، عمل نمودم، احتیاج به نظر و رای شما ندیدم چنانچه (فرضا) حکمی در کتاب خدا نباشد و در سنت پیامبر دلیلی بر آن نیابم و نیاز به مشورت بود، با شما مشورت خواهم کرد. اما درباره تقسیم به طور مساوی، همه می‌دانیم پیامبر(صلی الله علیه وآله) چنین دستور داده و کتاب خدا همین را می‌گوید. اما اینکه گفتید ما بیشتر زحمت کشیده‌ایم، می‌دانید عده‌ای از همه بیشتر اسلام را یاری کرده‌اند و پیامبر آنان را با دیگران در تقسیم بیت‌المال فرقی نمی‌گذاشت.

امام (ع) وقتی دید رعایت مساوات در عطایای بیت‌المال مورد اعتراض جمعی از یارانش قرار گرفت و آن را برخلاف سیاست دانستند، فرمود: اتامرونی ان اطلب النصر بالجور فیمن ولیت علیه! والله لااطور به ما سمر سمیر و ما ام نجم فی السماء نجما؛ آیا از من می‌خواهید که برای پیروزی خود، از جور و ستم، در حق کسانی که بر آنها حکومت می‌کنم استمداد جویم؟!...(نهج‌البلاغه، خطبه 126؛ ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج 1، ص 153؛ تحف العقول، ص 131؛ فروع کافی، ج 4، ص 31؛ مفید، المجالس، ص 95؛ امالی طوسی، ج 1، ص 197.)

بر اساس همان فلسفه زندگی، امام در بیان فلسفه و اندیشه سیاسی به ویژگی رهبر و اولیای امور‌اشاره می‌کند و می‌فرماید: او (انسان برتری که شایستگی امامت دارد) از معادن و گنجینه‌های آیین خدا و از ارکان زمین است. خود را ملزم به عدالت کرده و نخستین گامش در راه عدالت، اجتناب از هواپرستی و تمایلات شخصی است. او چهره حق را آنچنانکه هست می‌نمایاند و خود بدان عمل می‌کند، هیچ کار خیری نیست جز آنکه برای انجام آن همت گمارده و هر کجا گمان خیری می‌رود او در تعقیب آن است. خود را در اختیار کتاب خدا نهاده و آن را پیشوا و امامش قرار داده، هر کجا که قرآن بار می‌نهد او در همان جا فرود می‌آید و آنجا که منزل می‌کند، او نیز همانجا را منزلگاه خود قرار می‌دهد. (نهج‌البلاغه، خطبه 87)

اصولا از نظر امیرمومنان علی(ع) مناصب و امتیازات دنیوی زمانی ارزش می‌یابد که در راستای «حق و عدل» و احقاق و اقامه آنها باشد وگرنه هیچ ارزشی ندارد. آن حضرت در نامه‌ای که به «عثمان بن حنیف انصاری » فرماندار بصره نوشته به مسئولیت سنگین خود‌اشاره کرده می‌گوید: ااقنع من نفسی بان یقال: هذا امیرالمؤمنین ولا ‌اشارکهم فی مکاره الدهر او اکون اسوة لهم فی جشوبة العیش؛ آیا خود را به همین قانع کنم که گفته شود: من امیر مؤمنانم ولی با مردم در سختی‌ها و رنج‌های روزگار سهیم نباشم و پیشوا و مقتدایشان در تلخی‌های زندگی نباشم؟ (نهج‌البلاغه، نامه 45.)