تحکیم اتحاد با ترکیه، تشدید تنش با روسیه
در سال پیش رو بحران خاورمیانه به طور اعم و مسئله سوریه به طور اخص، روابط با روسیه، برنامه ریزی برای خروج از افغانستان، حضور بیشتر در شرق دور و محیط پیرامونی چین، از چالش هایی است که ناتو با آن روبرو خواهد بود.
سال 1391 سالی پرتحرک برای ناتو بود. گرچه ماموریت های اصلی ناتو در قالب پیمانی امنیتی-نظامی تعریف شده است اما سال گذشته سازمان پیمان آتلانتیک شمالی بیشتر از آنچه در امور نظامی فعال باشد در بحران های منطقه ای به طور غیر مستقیم و بیشتر در راستای اهداف واشنگتن درگیر بود. همچنین در زمینه ساختاری و بازتعریف نقشها و ماموریت های جدید چالشهای گذشته بیش از پیش خودنمایی کرد.
اردیبهشت ماه سال گذشته اجلاس سران ناتو در شیکاگو برگزار شد. پس از اجلاس 2010 سران در لیسبون پرتقال و تدوین نقشه راه برای ماموریت های آتی ناتو، انتظار می رفت اجلاس سران در شیکاگو با محوریت نقشه راه تدوین شده در جهت تحقق اهداف گام بردارد. اما بیانیه پایانی نشان داد دستاوردهای اجلاس شیکاگو نسبت به اجلاس لیسبون گامی فراتر نرفته است. اصرار فرانسوا اولاند رییس جمهور جدید فرانسه مبنی بر تصمیم جدی خروج هرچه سریعتر نیروهایش از افغانستان، تاثیر بحران فراگیر اقتصادی بر اعضا و تلاش برای کاهش سهم خود از بودجه سالیانه، بحث خروج نیروها از افغانستان به بهانه سپردن امور امنیتی آن کشور به نیروهای افغان، و از همه مهمتر ادامه اختلافات علنی روسیه و ناتو پیرامون استقرار سپر دفاع موشکی در کشورهای شرق اروپا از جمله مباحثی بود که توجه ناظران را به اجلاس شیکاگو جلب کرده بود. تنها دستاورد اجلاس شیکاگو که از دید رهبران ناتو مثبت تلقی می شد اعلام زمان خروج ناتو از افغانستان و واگذاری امور امنیتی به افغان ها بود. امری که به تدریج در حال اجراست اما به هیچ روی نشانه خروج کامل آمریکا از افغانستان تلقی نخواهد شد.
همچنین تصویب کلیات ایده دبیرکل به عنوان "دفاع هوشمند" و نیز بحث "دخالت سریع" به عنوان راهکاری برای جلوگیری از گسترش بحران های منطقه ای و فرامنطقه ای و طرح "ابتکار نیروهای وابسته به هم" به عنوان طرح مکمل دفاع هوشمند از جمله مباحثی بود که در اجلاس سران مطرح شد و تصویب آن به معنای شروع کار کارشناسی و اولیه بر روی هریک از آنهاست . برای اگاهی از اقدامات انجام شده در سال گذشته و برنامه ها و چالشهای پیش رو عملکرد ناتو در حوزه های مختلف را به اجمال مرور کرده ام.
ناتو – روسیه
سال گذشته روابط ناتو و روسیه همچنان تحت تاثیر استقرار سامانه دفاع موشکی ناتو در شرق اروپا بود. پیش از برگزاری اجلاس سران ناتو حضور یا عدم حضور ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه ، در شیکاگو مورد توجه محافل سیاسی بود. پوتین که تنها دوهفته قبل از اجاس مجددا به عنوان رییس جمهور روسیه ساکن کرملین شده بود مایل نبود اولین سفر خارج خود را از آمریکا آن هم تحت عنوان حضور در اجلاس سران ناتو آغاز کند.
در اواخر فروردین 91 تظاهراتی در شهر اولیانووسک روسیه در اعتراض به تعامل روسیه با ناتو برگزار شد. بنا به گزارش نیویورک تایمز، مردم این شهر و حامیان گروه های ملی گرای افراطی در اعتراض به موافقت روسیه با ایجاد خط ترانزیت جهت حمل خودروهای زرهی ناتو از طریق اولیانووسک به افغانستان دست به تظاهرات زده و خواستار لغو موافقت نامه مذکور شدند. برگزارکنندگان اجلاس سران پس از اطمینان از عدم حضور پوتین در شیکاگو به مسکو پیشنهاد کردند در سطح هیاتی بلندپایه در مسائل مربوط به افغانستان مشارکت داشته باشند که آن هم از سوی لاوروف رد شد. وی در واکنش به این درخواست یادآور شد که روسیه حدود شش سال است از شرکا خود در ناتو درخواست کرده است تا در رایزنی های مربوط به افغانستان مشارکت داشته باشند ولی این درخواست مسکو هرگز با پاسخ مثبتی از سوی ناتو مواجه نشده است. لاوروف دعوت از روسیه برای حضور در نشست شیکاگو را "امری صرفا ظاهری" خواند.
تحولات سوریه و حضور ناتو در مرز با سوریه تحت عنوان استقرار سیستم رادارهای ردیاب پاتریوت نیز از جمله عواملی بودند که همچنان روابط ناتو - روسیه را تحت الشعاع قرار دادند. از سوی دیگر در اجلاس شیکاگو مجددا بحث سیستم دفاع موشکی بالستیک ناتو مطرح شد و اعلام شد مرحله اول اجرایی شدن این طرح برای دفاع از قلمرو کشورهای عضو ناتو در مقابل موشک ها ی بالستیک انجام شده است. روسیه قبلا واکنش جدی به این طرح نشان داده و توسط ژنرال های ارشد خود تهدید کرده بود که در مقابل، موشک های اسکندر را که توان حمل کلاهک هسته ای دارند در برابر سایت های ناتو در رومانی و لهستان مستقر می کند. سال گذشته ناتو همچنان سیاست گسترش به شرق و تحدید روسیه را در دستور کار داشت. علیرغم مخالفت های شدید روسیه، ماه گذشته مجددا میرچا دوسا وزیر دفاع رومانی از تصمیم ناتو بر استقرار سامانه رهگیری های ضدموشک در آن کشور خبر داد. وی تصریح کرد " از طرف آمریکایی ها اطمینان لازم را کسب کرده ام که این امر در رومانی محقق خواهد شد".
در واکنش به این امر روسیه در آخرین روزهای سال گذشته اعلام کرد برای مقابله با این سامانه موشکی آمریکا، سامانه موشکی 3M-54KLUBرا بر روی 3 فروند ناوچه کلاس کرایواک 4 خود نصب خواهد کرد. گرچه ناتو سال گذشته انصراف خود را از اجرای مرحله چهارم استقرار سامانه ضدموشکی در لهستان اعلام کرده بود اما روسیه معتقد است لغو این مرحله از استقرار موشک ها هیچ امتیازی به روسیه نیست. سرگئی ریباکوف معاون وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرد "این امتیاز دهی به روسیه نیست و مخالفت های روسیه همچنان ادامه دارد." به این ترتیب نگرانی ها و سوظن های مسکو به ناتو مانندگذشته پابرجاست.
از سوی دیگر تلاش ناتو برای نزدیکی هرچه بیشتر به متحدین سابق مسکو همانند گرجستان، مقدونیه و جمهوری آذربایجان نشان می دهد راهبرد دراز مدت آمریکا مبنی بر محدود کردن حوزه عملیات روسیه کما فی السابق ادامه دارد.
مشارکت برابر در طرح های امنیتی اروپا و نیز درخواست تضمین ها حقوقی که سامانه های موشکی ناتو در اروپا علیه روسیه هدفگیری نشود همچنان به عنوان خواسته های اصلی روسیه از ناتو خودنمایی می کند. ضمن آنکه روس ها خروج ناتو از افغانستان را در سال 2014 عملی شتابزده دانسته و نگران توسعه ی تروریسم بعد از خالی شدن صحنه توسط نظامیان ناتو هستند.
ناتو – ترکیه
سال گذشته ترکیه خبرسازترین عضو ناتو بود. دخالت های این کشور در سوریه و حمایت از گروه های معارض سوری باعث ایجاد تنش در روابط ترکیه با سوریه شد. ورود جنگنده های ترکیه به خاک سوریه و سرنگونی یک فرورند جنگنده اف 4 آن کشور توسط سوریه تنش بین دو کشور را شدت بخشید و به دنبال آن ترکیه ضمن هشدار به اسد از "پاسخ قاطع" به این عمل سوریه خبر داد.
گرچه بعضی ناظران خارجی پیش بینی می کردند ناتو با استناد به بند 5 منشور به جانبداری از ترکیه وارد عمل خواهد شد اما از آنجا که حمله ای از سوی سوریه به ترکیه انجام نشده بود و حریم آن کشور مورد تعرض قرار نگرفته بود رجوع به بند 5 از منظر حقوقی قابل استناد نبود. ناتو بدون ورود مستقیم به موضوع صرفا به صدور بیانیه ای در حمایت از ترکیه اکتفا کرد. در ادامه با پیچیده تر شدن اوضاع سوریه و ناکامی معارضین در براندازی اسد حضور فعال تر ناتو در محیط پیرامونی سوریه مورد توجه قرار گرفت.
بحث استقرار سامانه دفاع موشکی متحرک یا رادار های ردیاب (پاتریوت) به تدریج جدی تر شد و در نهایت سه کشور آمریکا – هلند – آلمان سامانه دفاع موشکی پاتریوت را در اختیار ترکیه قرار دادند. این کار باعث ایجاد واکنش سریع روسیه و ایران گردید و دو کشور نارضایتی عمیق خود را از این امر ابراز داشتند. مقامات آنکارا استقرار این سامانه موشکی را امری صرفا دفاعی خوانده که علیه همسایگان از جمله ایران و روسیه به کار گرفته نخواهد شد.
ناتو – افغانستان
افغانستان مهم ترین مسئله ناتو در سال گذشته بود. در اجلاس سران شیکاگو به جز بیانیه پایانی، بیانیه ای مجزا در خصوص افغانستان صادر شد که سران ناتو بر خروج کامل نیروهای سازمان از افغانستان تا پایان سال 2014 میلادی تاکید کردند. در بیانیه مذکور روند انتقال کامل تامین امنیت مردم و شهرهای افغانستان به نیروهای افغان تا ماه می 2013 میلادی مورد تاکید مجدد قرار گرفته است.
اما سال گذشته این روند فراز و فرودهایی داشت که موجب درگیری های لفظی دولت افغانستان و ناتو شد. تاخیر در واگذاری امور زندان ها به خصوص زندان بگرام به دولت افغانستان، تکرار چندباره ی لزوم حضور بخشی از نیروهای ناتو در افغانستان به بهانه آموزش نیروهای امنیتی آن کشور و از همه مهم تر افشای ملاقات و دیدارهای مقامات آمریکا و ناتو با اعضای طالبان موجب واکنش شدید حامد کرزی گردید. کرزی این عمل آمریکا را نادیده گرفتن دولت مرکزی افغانستان دانست. و همزمان با حضور سرزده چاک هگل وزیردفاع آمریکا در کابل صراحتا اعلام کرد "افغانستان 2013 با سرزمینی که در سال 2001 به بهانه مبارزه با تروریسم حمله کردید متفاوت است."
از دید کرزی مذاکره پنهان با طالبان، تلاش آمریکا برای تسلط بر منابع زیرزمینی افغانستان تعبیر شد. انتقاد های گزنده کرزی از متحد اصلی خود و ناتو تا بدانجا پیش رفت که کنفرانس مطبوعاتی مشترک که معمولا بنا به عرف دیپلماتیک در پایان این سفرها برگزار می شود به بهانه مسائل امنیتی لغو شد.
اعلام خروج زودهنگام نیروهای فرانسوی و استرالیایی از افغانستان نیز خبرهایی بود که در سال گذشته مطرح شد و شکاف بیشتر بین اعضا بر روی مسئله افغانستان را آشکارتر کرد. به هر حال موضوع خروج ناتو تا پایان 2014 از افغانستان امری حتمی است. ناتو اینک به دنبال راه خروج آبرومندانه از افغانستان است تا این خروج از منظر خارجی، خروجی خفت بار تلقی نگردد.
اما این به معنای پایان نگرانی آمریکا در رابطه با افغانستان نیست. انتخابات ریاست جمهوری 2014 افغانستان از هم اکنون توجه ناظران را به خود جلب کرده است. آیا ناتو افغانستان را تحویل طالبان خواهد داد؟ آیا سناریوی تقسیم افغانستان به دو بخش پشتون ها و غیرپشتون ها در دستور کار غربی هاست؟ و یا نیروی سومی غیر از طالبان و دولت فعلی ظهور خواهد کرد؟ این ها سوالاتی است که به مرور زمان پاسخ خود را خواهد یافت. خروج کامل ناتو از افغانستان و انتخابات 2014 آن کشور همچنان پرونده افغانستان و ناتو را بازنگه می دارد.
ناتو - پاکستان
سال گذشته حملات هواپیماهای بدون سرنیشین ناتو به مناطق قبیله ای نشین و مرزی پاکستان همچنان ادامه یافت. علی رغم اخطارهای مکرر دولت زرداری به آمریکا و متحدین آن کشور در ناتو ادامه عملیات مذکور بر روابط امریکا با متحد قدیمی خود در اسلام آباد سایه انداخت. در حالیکه قبل از شروع اجلاس سران ناتو در شیکاگو توجه محافل سیاسی به احتمال حضور زرداری رییس جمهور پاکستان در آن نشست معطوف شده بود در پایان اجلاس مشخص شد اختلاف نظرها در این باره ادامه داشته و پاکستان بدون دریافت تضمین های لازم مبنی بر عدم تکرار حملات هوایی به آن کشور مایل به بازگشایی خطوط ارتباطی و لجستیک ناتو نیست.
گرچه پس از چندماه با توجه به اظهار تاسف وزیر خارجه آمریکا مجددا مسیر ارتباطی توسط پاکستان بازگشایی شده اما نگرانی آمریکا و ناتو از تماس دولتمردان و نظامیان پاکستان با طالبان، گسترش دامنه فعالیت طالبان پاکستان، و تسری آن به داخل افغانستان هنوز پابرجاست. باید دید با ورود دوباره پرویز مشرف به داخل پاکستان بازیگران شطرنج سیاسی کدام مهره ها را جابجا خواهند کرد و روابط ناتو – پاکستان به کدام سو خواهد رفت؟
ماموریت ها و چالش های پیش رو
بحران اقتصادی غرب اثرات خود را بر ماموریت های ناتو گذاشته است. گزارش بودجه سالیانه که راسموسن دبیرکل ناتو در اجلاس شیکاگو ارائه کرده نشان دهنده آن است که به دلیل کمبود بودجه بار مالی ناتو بیش از گذشته بر دوش آمریکاست. دبیرکل ناتو برای کاهش هزینه ها و نیز جلب مشارکت مالی بیشتر اعضا راهکارهایی به اجلاس سران ارائه داده است. از جمله سیاست های کلی دفاعی شامل "تشکیل نیروهای وابسته و مرتبط" و نیز "دفاع هوشمند".
بر اساس گزارش سالیانه دبیرکل در حالیکه مجموع ثروت متحدین غیرآمریکایی بر مبنای تولید ناخالص داخلی (GDP)بیش از آمریکاست با این حال همه متحدین غیرآمریکایی در ناتو کمتر از نیمی از آنچه آمریکا صرف هزینه های دفاعی می کند خرج می کنند. این گزارش می افزاید از سال 2008 در حالیکه هزینه های دفاعی متحدین غیرآمریکایی به شدت کاهش یافته اما همچنان سه چهارم هزینه های کلی ناتو بر عهده آمریکاست. در حالیکه سهم آمریکا از هزینه های دفاعی از 68 درصد در سال 2007 به 72 درصد در سال 2012 افزایش نشان می دهد سهم بقیه متحدین از 32 درصد به 28 درصد کاهش یافته است.
برمبنای این گزارش درحالیکه سه کشور اصلی اروپایی عضو ناتو فرانسه – انگلیس – آلمان بیش از پنجاه درصد هزینه های دفاعی متحدین اروپایی را می پردازند سهم بقیه متحدین اروپایی از 8.8 درصد به 7.5 درصد کاهش یافته است. نگاهی به آمارهای ارائه شده در بالا نشان می دهد ناتو در ادامه راه برای انجام ماموریت های جدید به طور جدی با مشکلات مالی روبروست. و گسترش آن نیز با جذب کشورهای کمتر توسعه یافته و لزوم بازسازی و نوسازی تجهیزات نظامی آن ها بار مالی اضافی بر دوش سازمان خواهد بود. بنابر اقرار صریح راسموسن اتکای هرچه بیشتر ناتو به آمریکا و افزایش عدم تقارن بین متحدین اروپایی می تواند بر توانایی ناتو برای مدیریت بحران های بین المللی اثرگذار باشد.
البته صرف فاکتور بحران مالی در غرب را نباید عامل اصلی در چشم پوشی ناتو از اهداف و برنامه ها دانست. تغییر اولویت ها و جابجایی برنامه ها می تواند در آینده قابل پیش بینی باشد. استراتژی جدید سازمان که برای دهه 2010 تا 2020 در لیسبون به تصویب رسیده همچنان معتبر است. اما تغییرات ساختاری در فرماندهی ناتو، کاهش تعداد نهادها و سازمانهای وابسته و تغییرات اداری و پرسنلی در دبیرخانه، راهکارهایی است که برای کاهش هزینه ها مطرح شده است.
در سال پیش رو بحران خاورمیانه به طور اعم و مسئله سوریه به طور اخص (گرچه مقامات ناتو به صراحت اعلام کرده اند قصد مداخله در امور سوریه را ندارند)، روابط با روسیه، برنامه ریزی برای خروج آبرومندانه !! از افغانستان، حضور بیشتر در شرق دور و محیط پیرامونی چین، از چالش هایی است که ناتو با آن روبرو خواهد بود. اینها که گفته شد جدای از مسائل و فوریت هایی است که هرلحظه ممکن است در صحنه بین الملل رخ داده و ناتو را درگیر مسایل جدید کند.
علی اکبر فرازی
