با وجود اسلام‌ستیزی و سیاه‌نمائی‌هایی که به نام اسلام در جهان انجام شده، این دین مبین در کشورهای آسیای مرکزی از زمان استقلال تاکنون رشد چشمگیری داشته است.

در 2 دهه اخیر اسلام یکی از عوامل کلیدی تأثیرگذار بر وضعیت سیاسی و اجتماعی کشورهای آسیای مرکزی بوده است.

محققان و تحلیلگران قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان در قالب یک طرح واحد به بررسی چگونگی اسلامی شدن این کشورها پرداختند.

فضای مذهبی در قزاقستان توسط دولت این کشور، در قرقیزستان توسط کمیسیون ویژه و در ازبکستان و تاجیکستان توسط کمیته امور مذهبی کنترل می‌شود.

مهمترین مرکز و نهاد غیردولتی در این حوزه مرکز اسلامی تاجیکستان، شورای علماء و در سطح کشورهای منطقه اداره امور مسلمانان می‌باشد.

در حال حاضر در قزاقستان قریب 300 مسجد وجود دارد که این تعداد در سال 1991 تنها 68 عدد بود.

در قرقیزستان نیز حدود 2700 مسجد فعال است که در سال 2009 این تعداد 1973 عدد بود.

در تاجیکستان بیش از 400 مسجد و در ازبکستان نیز بیش از 2100 مسجد و سازمان اسلامی وجود دارد.

مؤسسات و مراکز آموزشی دینی در کشورهای منطقه

وضعیت تحصیل علوم دینی در کشورهای آسیای مرکزی متفاوت است. در قرقیزستان بیش از 112 مرکز و نهاد آموزش مذهبی و اسلامی به ثبت رسیده و 102 مدرسه که 88 عدد آن فعال می‌باشند.

در قزاقستان 13 مرکز آموزشی، یک دانشگاه اسلامی و یک کالج  پیشرفته، 9 مدرسه و چند مرکز برای خواندن قرآن وجود دارد.

در ازبکستان 11 مرکز آموزشی اسلامی، 2 کالج و 9 مدرسه دینی وجود دارد.

ازبکستان و رنسانس اسلامی

احیای مذهب و دین در ازبکستان پس از استقلال رشد چشمگیری یافت. به برکت این تحول تعداد مساجد در این کشور رو به افزایش گذاشت.

چالش‌های افراط‌گرایی که ازبکستان آن را از سال‌های 1990 تجربه کرده کنترل شدید دولت بر فضای مذهبی را به دنبال داشت.

در ابن کشور ساخت مراکز و سازمان‌های مذهبی و آموزش‌های مذهبی ممنوع گردید و دولت به طور غیر علنی حضور جوانان را در مساجد برای خواندن نمازهای پنجگانه محدود و برای بانوان و دختران پوشیدن حجاب را در مراکز آموزشی و گذاشتن ریش را برای مردان ممنوع کرد.

در زمان «اسلام کریم‌اف» سیاست وی به گونه‌ای بود که نقش مذهب در زندگی مردم کاهش پیدا کرد و تقویت مذهب روندی معکوس در جامعه داشت.

اگر چه به افتخار اولین رئیس جمهور ازبکستان در اکتبر سال 2016 در «تاشکند» مسجدی با نام «اسلام اتا» افتتاح گردید.

در حال حاضر در این کشور فضای جدیدی در رابطه با مذهب در حال شکل گیری است.

«شوکت میرضیایف» رئیس جمهور جدید از مکان‌های مقدس دیدن می‌کند و با روحانیون به گپ و گفت می‌پردازد. ضمن اینکه در نشست و جلسه امامان در 15 ژوئن سال 2017 در تاشکند سخنرانی کرد.

بنابراین صفحه جدیدی در روابط بین قدرت و مذهب در عصر پس از اتحاد شوروی باز می‌شود.

اسلام و قزاقستان

اسلام شناسان معتقدند سهم کسانی که قوانین اسلامی را در زندگی خود پیاده کردند در دهه‌های گذشته 11 تا 7 درصد از کل جمعیت مسلمان قزاقستان بوده و همین شاخص است که سطح دینداری در این کشور را از دیگر همسایگان خود در آسیای مرکزی متمایز کرده است.

در سال 1990 اسلام در سیاست داخلی کشورهای آسیای مرکزی نقش مهم و قابل توجهی نداشت ولی نقش اجتماعی دین قابل توجه بود و در اواخر سال‌های 1990 این کشورها شاهد فعالیت‌های مذهبی و ظهور رهبران و جوامع مذهبی غیر رسمی بودند.

با آغاز سال 2011 در قزاقستان سلفی‌گری که فعالیت شدیدی نیز در حملات تروریستی داشتند ممنوع شد.

بنا بر آمار رسمی از سال 2016 در این رابطه بیش از 500 نفر به اتهام شرکت در فعالیت‌های تروریستی و افراط‌گرایی زندانی شدند.

به همین دلیل دولت و حکومت تلاش کردند از طریق اداره امور روحانیون، فضاهای مذهبی را کنترل کند.

بحث درباره جزئیات و ویژگی‌های لباس اسلامی در نهادهای عمومی و مدارس قزاقستان از سال 2010 آغاز شد و ممنوعیت پوشیدن حجاب در سال 2016 توسط دولت این کشور مطرح شد.

با این حال نقش رو به رشد اسلام را می‌توان در قزاقستان از تعداد کسانی که در ماه رمضان روزه می‌گیرند یا افرادی که به سفر حج واجب می‌روند مشاهده  کرد.

اغلب کارمندان دولت جلسات کاری خود را در روز جمعه نمی‌گذارند تا بتوانند در نماز جمعه شرکت کنند و این یعنی اینکه اسلام به یک آئین اجتماعی تبدیل شده است.

تاجیکستان: اسلام و سیاست

اسلام در تاجیکستان نقش عمده‌ای را بازی می‌کند و هویت دینی اغلب با هویت ملی همگرایی دارد.

خاطرات تاریخی تاجیکان در عصر اتحاد جماهیر شوروی و حکومت شوراها، همواره با غیر قابل شکست بودن ارزش‌های اسلامی همراه بوده که در آن زمان به شدت سرکوب می‌شد.

در زمان شوروی سابق در تاجیکستان برای اولین بار حزب نهضت اسلامی ایجاد شد که تنها حزب اسلامی دولتی در آسیای مرکزی بود ولی پس از استقلال این کشور، به قدرتمندترین حزب تبدیل شد.

تعامل اسلام سیاسی با حکومت سکولار تاجیکستان را می توان به 3 مرحله تقسیم کرد:

اول: تقابل بدون سازش برای حفظ ماهیت ملی دولت (1997-1991 و جنگ داخلی تاجیکستان)

دوم: حفظ موقعیت در چارچوب توافقنامه صلح 2010-1997

سوم: نزدیک شدن اسلام سیاسی به عرصه سیاسی- اجتماعی  از سال 2010 تاکنون

در سال‌های جنگ داخلی 1997-1992 و در سال‌های بازسازی بعد از جنگ 2008-1997 پروژه ساخت مسجد به عنوان محل عبادت با شتاب انجام شد و کار به جایی رسید که تعداد آنها با تعداد مدارس سطح کشور برابری می‌کرد.

مقامات نگران روند دینی شدن سطح زندگی مردم شدند و تلاش کردند که از روند اسلام گرایی در جامعه جلوگیری کنند.

شورای علمای تاجیکستان که یک ارگان مردم نهاد بود توسط دولت کنترل شده و حقوق و دستمزد امامان از طرف دولت پرداخت می‌شد.

بعد از حوادث سپتامبر سال 2015 که دولت آن را یک کودتای نظامی معرفی کرد، دادگاه عالی تاجیکستان فعالیت حزب نهضت اسلامی را ممنوع اعلام کرده و بعد از رفراندوم قانون اساسی در 22 می 2016 ممنوعیت فعالیت این حزب تصویب شد.

اکنون نام حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تنها در تاریخ این کشور باقی مانده که یک حزب سیاسی اسلامی در سراسر آسیای مرکزی بود.

قرقیزستان، سیاست و اسلام

پس از فروپاشی شوروی، اسلام تنها الگوی ایدئولوژیک مردم قرقیزستان نبود که نگاه خود را به آن دوخته باشند زیرا ایده‌های لیبرالی، دموکراسی، آزادی و حقوق بشر جذابیت زیادی برای قرقیزها داشت.

روند جستجوی هویت ایدئولوژیک در قرقیزستان، همچنان ادامه دارد و نقش اسلام نیز در این فرایند هم چنان رو به رشد است.

موضع محتاطانه «عسکر آقایف» اولین رئیس جمهور قرقیزستان در رابطه با اسلام کاملا مشخص و متمایز است. وی اعتقاد داشت که نباید اسلام را از دیگر ادیان جدا کرد و اسلام را بیشتر در حوزه فرهنگی قرار داد.

آقایف حداقل در انظار عمومی دعا نمی‌کرد و نماز هم نمی‌خواند.

«قربان بیک باقی اف» دومین رئیس جمهور قرقیزستان، درست مثل اقایف محصول عصر اتحاد شوروی بود ولی توجه بیشتری نسبت به مسائل دینی و اسلام داشت.

اولین قانونی که باقی اف تایید کرد آزادی مذهب بود.

اما «الماس بیک آتامبایف» در دوران ریاست جمهوری خود، در درجه های مختلف به اسلام توجه می‌کرد و نسبت به روسای جمهور پیشین ، وی بیشتر از مذهب، هویت و امنیت صحبت می‌کند.

آتامبایف در سال 2015 حضور خود در ساخت مسجدی در بیشکک برای یادمان قربانیان حوادث سال 2010 را به خوبی نشان داد.

اما حمله 11 سپتامبر سال 2001 در آمریکا، منجر به برخی تغییرات در این روند شد. علیرغم تلاش دولت برای محدود کردن نفوذ دین، به ویژه در حوزه سیاست، این فرایند به هر دلیلی رشد خودش را داشت و رشد مذهب آنهم در فضای سیاسی بیشتر و بیشتر شد.

در سال 2010 «تورسون بای باقر اوغلو» نماینده مجلس به جای قسم به قانون اساسی به قرآن قسم خورد و در سال 2011 در ساختمان پارلمان این کشور برای اولین بار نمازخانه ساخته شد و بعد در سال 2015 نمازخانه دوم با مساحتی بیشتر ساخته شد.

نفوذ اسلام در ذهن و خلق و خوی مردم به کیفیت آموزش در موسسات آموزشی مذهبی مربوط می‌شود.

در حال حاضر کمیسیون امور مذهبی قرقیزستان با اداره روحانیت این کشور، فعالیت مشترکی دارند و مفاهیم آموزشی مذهب بررسی می‌شود.

در مجموع اداره امور معنوی مسلمانان می‌تواند ادامه دهنده شیوه‌های مدیریت متمرکز بر شورا ولی در فضای مذهبی برای هر یک از کشورهای آسیای مرکزی باشد.

فرایند آشکار و عینی رشد ارگان‌های مذهبی در اولین سال‌های استقلال کشورهای آسیای مرکزی غیر قابل انکار بود ولی به مرور دولت‌ها گام‌هایی در جهت کنترل این فرایند برداشته و نظارت را بر این امور تقویت نمودند.

در آسیای مرکزی تنها تاجیکستان تجربه خوبی در جهت دارا بودن یک حزب سیاسی مذهبی داشت که امروز نیز مشارکت این ارگان در حیات سیاسی دولت این کشور غیر ممکن شده است.

احیای اسلام سنتی در کنار فعالیت دولت‌ها به نوبه خود باعث ایجاد اعتماد متقابل بین دولت‌ها و مسلمانان در منطقه خواهد شد.