بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) ،با الهام از آموزه های اسلامی،از همان آغاز مبارزه و بخصوص پس از پانزده خرداد 1342 ، در درس های اخلاقی خویش، ، راه های مبارزه با استبداد و استکبار را نیز آموزش می دادند. به همین دلیل بود که عوامل رژیم شاه درس های اخلاق ایشان را تعطیل کردند. امام با ترویج اندیشه های سیاسی نوین و مبتنی بر شرع، توانست بر خلاف آموزه های زمان که سیاست را امری بشری و عقلی و در نتیجه غیر دینی معرفی می نمود، دین،اخلاق و معنویت را به عنوان یک ارزش وارد مفاهیم سیاسی کند.از دید امام ، احکام اخلاقی و سیاسی اسلام منفک از یکدیگر نبوده وهماهنگی اخلاق و سیاست،لازمه تاسیس حکومت اسلامی می باشد. برای نمونه حکم مومنین برادر هستند نه تنها حکمی اجتماعی و سیاسی بلکه یک حکم اخلاقی نیز هست. در کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، امام خمینی(ره) به نقش حکومت در ایجاد امنیت و جلوگیری از فساد اخلاقی اشارات مهمی دارند.امام بیش از تاکید بر تقدم اخلاق بر سیاست، از تعامل این دو با یکدیگر سخن می گوید. اوج این پیوند در نظریه ولایت فقیه امام نمایان می گردد که برخاسته از مبانی عقلی و دینی است و شایستگی سیاسی و اخلاقی را به یک میزان در تعیین ولی فقیه موثر نشان می دهد.
نگاه حضرت امام به سياست خارجي يك نگاه ايدئولوژيك است. توجه به مبانی اخلاقی در سیاست،بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ،در عرصه های مختلف از جمله سیاست خارجی نیز جلوه داشت و نهادهای مرتبط با امور دیپلماتیک کشور نیز موظف به مراعات امور اخلاقی و ترویج آن شدند. بر اساس مبانی اخلاقی، سیاست خارجی امام خمینی(ره) بر حفظ صلح و امنیت بین المللی، عدم تجاوز به خاک کشورها ، حسن همجواری با همسایگان وتقویت همکاری با دولت ها بر مبنای احترام متقابل قرار داشت.
سیاست خارجی امام خمینی(ره) ، علیرغم جوانی، بواسطه اصول اعتقادي، اهداف عظیم و والایی را در عرصه هائی به وسعت سراسر جهان پیش روی خود داشت.
در دیپلماسی امام، اخلاق که برگرفته از اعتقادات اسلامی بود در شكل گيري سياست خارجي نقشی موثر داشت.
مي توان موارد زير را از جمله اهداف سیاست خارجی ایران و از آموزه های امام خمینی(ره) دانست.این اهداف دارای یک رویکرد اخلاقی نیز بود.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) ،با الهام از آموزه های اسلامی،از همان آغاز مبارزه و بخصوص پس از پانزده خرداد 1342 ، در درس های اخلاقی خویش، ، راه های مبارزه با استبداد و استکبار را نیز آموزش می دادند. به همین دلیل بود که عوامل رژیم شاه درس های اخلاق ایشان را تعطیل کردند. امام با ترویج اندیشه های سیاسی نوین ومبتنی بر شرع، توانست بر خلاف آموزه های زمان که سیاست را امری بشری و عقلی و در نتیجه غیر دینی معرفی می نمود، دین،اخلاق و معنویت را به عنوان یک ارزش وارد مفاهیم سیاسی کند.از دید امام ، احکام اخلاقی و سیاسی اسلام منفک از یکدیگر نبوده وهماهنگی اخلاق و سیاست،لازمه تاسیس حکومت اسلامی می باشد. برای نمونه حکم "مومنین برادر هستند" نه تنها حکمی اجتماعی و سیاسی بلکه یک حکم اخلاقی نیز هست. در کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، امام خمینی(ره) به نقش حکومت در ایجاد امنیت و جلوگیری از فساد اخلاقی اشارات مهمی دارند.امام بیش از تاکید بر تقدم اخلاق بر سیاست، از تعامل این دو با یکدیگر سخن بگوبد. اوج این پیوند در نظریه ولایت فقیه امام نمایان می گردد که برخاسته از مبانی عقلی و دینی است و شایستگی سیاسی و اخلاقی را به یک میزان در تعیین ولی فقیه موثر نشان می دهد.
نگاه حضرت امام به سياست خارجي يك نگاه اعتقادی است. در واقع توجه به مبانی اخلاقی در سیاست،بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ،در عرصه های مختلف از جمله سیاست خارجی نیز جلوه داشت و نهادهای مرتبط با امور دیپلماتیک کشور نیز موظف به مراعات امور اخلاقی و ترویج آن شدند. بر اساس مبانی اخلاقی، سیاست خارجی امام خمینی(ره) بر حفظ صلح و امنیت بین المللی، عدم تجاوز به خاک کشورها ، حسن همجواری با همسایگان وتقویت همکاری با دولتها بر مبنای احترام متقابل قرار داشت. در دیپلماسی امام، اخلاق که برگرفته از اعتقادات اسلامی بود در شكل گيري سياست خارجي نقشی موثر داشت.
مي توان موارد زير را از جمله اهداف سیاست خارجی ایران و از آموزه های امام خمینی(ره) دانست.این اهداف دارای یک رویکرد اخلاقی نیز بود.
1- معرفی انقلاب اسلامی - امام خمینی(ره) معرفی انقلاب اسلامی یا صدور انقلاب را با این معنا مطرح می کردند.
" صدور اسلام به اين است كه اخلاق اسلامي، آداب اسلامي، اعمال اسلامي آنجا طوري باشد كه مردم توجه به آن بكنند… آشنا كنيد مردم را به اسلام وبه انقلاب اسلامي و انقلاب اسلامي ، صدور آن وقت است كه اسلام ، حقايق اسلام، اخلاق اسلامي، اخلاق انساني رشد پيدا بكند".
حضرت امام براين اعتقاد بودند که رمز صدور انقلاب اسلامي ومعنويت آن تطبيق اين مكتب با اخلاق و فطرت انساني است ، صدور انقلاب اسلامي وحمايت از مستضعفين به معناي جنگ طلبي واعمال زور و به عبارتي دخالت در امور داخلي ديگران نيست، بلكه معرفي وترويج ارزش هاي ديني والهي است كه منجر به ارتقاي روحيه ظلم ستيزي و شناخت حق از باطل و تقويت جبهه حق مي گردد. امام خميني تبليغ با شیوه های اخلاقی را موجب روي آوردن ملل مظلوم به سوي اين مكتب انسان ساز پنداشته و معتقد بودند جمهوري اسلامي ايران قابليت الگوشدن براي كشورهاي ديگر را دارد. ایشان می فرمودند
" بايد مسئولين اهتمام ورزيده واين كشور را به عنوان الگو به جهان معرفي نمايند ودراين صورت است كه ملل جهان بخصوص مسلمانان از اين الگو و اسوة حسنه حمايت كرده وسيره نظام اسلامي را در كشور خود نيز پياده مي نمايند."
نامه امام خمینی(ره) به گرباچف رئیس جمهور شوروی سابق، نمونه ا¬ی بارز از توجه حضرت امام به معرفی معارف اسلام بود.
2- ائتلاف و اتحاد ملل مسلمان – یکی ازاولويت های امام خميني (ره) براي برقراري و تحكيم روابط خارجي، كشورهاي اسلامي بودند . براساس تفكر ايشان اتحاد ميان كشورهاي اسلامي با یک رویکرد اخلاقی ضرورت داشت واين اتحاد تنها در سايه برقراري وتقويت روابط ممكن مي گرديد از نظر امام، ارتباطاتي كه مبناي اخلاقی و اعتقادي داشته باشد با دوام تر خواهد بود. توجه به مشتركات ، از توصيه هاي اخلاقی ايشان جهت ایجاد تفاهم با کشورهای اسلامی بود. امام خمینی(ره) همواره به اصحاب دیپلماسی و نمايندگان نظام در خارج توصيه مي فرمودند كه بر مشتركات خود با ملل اسلامی تاكيد كنيد چرا که اين سياست يعني توجه به اشتراكات همواره موجب تقويت دوستي ها و كاهش اختلافات مي گردد. از نگاه ایشان هدف اصلي تقويت ارتباطات با كشورهاي مسلمان، افزايش تفاهم بين آنها ومتحد ساختن ايشان درمقابل زورگويان و مستكبران بين المللي وبه عبارت ديگر تقويت نهضت بيداري اسلامي بود. ايشان مي فرمودند:
" از موضع قدرت عظيم، دست پر بركت و قدرتمند خود را براي دوستي وبرادري ايماني پيش تمام مسلمين خصوصاً ملتها ودولت هاي منطقه وهمسايه دراز مي كنم" يا در فراز ديگري مسئولين سياست خارجي را موظف به در اولويت قراردادن ارتباط با كشورهاي اسلامي كرده و مي فرمودند: " كوشش داشته باشيد در بهتر كردن روابط باكشورهاي اسلامي ودر بيداركردن دولتمردان ، و دعوت به وحدت، واتحاد كنيد"
3ـ نقش دین و اخلاق در جنگ و صلح- صاحبان اندیشه سیاسی در جهان به کرات در مورد نقش اخلاق در مقابله با وقوع جنگ و استقرار صلح بحث کرده اند.در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) این اصل پذیرفته شده که دین و اخلاق می‌توانند در جلوگیری از جنگ یا برقراری صلح نقش ایفا کرده و حتی برای پیشگیری از جنگ‌ها استراتژی ارائه کنند.در اسلام ناب محمدی(ص) که از سوی امام معرفی شده است، هدف اساسی توسعه همبستگی اخلاقی در امور بین‌المللی است که این امر به پایداری صلح کمک می کند. این اصل رویکرد بین‌المللی دارد و به عبارتی در سطح بین‌المللی یک جهان اندیشی اخلاقی را معرفی می کند.در این جهان اندیشی، نهادهای بین‌المللی باید این اصول اخلاقی فراگیر را به رسمیت شناخته و اخلاقی عمل نمایند.. این نظریه بر این باور است که در فرآیند حل نزاع‌ها در نهادهای بین‌المللی باید به یک همبستگی اخلاقی برسیم و نحوه رسیدن به این اصول جهان شمول اخلاقی را مطرح کنیم. اگر این اصول مورد توجه و مبنای عمل قرار گیرد می‌توان به هم‌زیستی اخلاقی در عرصه بین‌الملل رسید. از نگاه امام خمینی(ره) برای جلوگیری از جنگ،بحث تعالیم ادیان توحیدی باید مبنا قرار گیرد. این تعالیم می‌تواند آن اصول اخلاقی فراگیر دینی را تبیین کند و مبنایی جهت حفظ دوستی بین ملتها باشد. امام صلح و زندگی مسالمت آمیز با مردم دنیا را با زندگی در بین مردم جهان می آمیزند و می گویند:
" ما صلح می خواهیم. ما با همه مردم دنیا صلح می خواهیم باشیم. ما می خواهیم مسالمت با همه دنیا داشته باشیم. ما می خواهیم در بین مردم دنیا زندگی بکنیم."[1] "ما با همه دولت ها به طور مدارا رفتار می کنیم و هیچ وقت میل نداریم که با خشونت رفتار کنیم."[2]
حضرت امام در جای دیگری با نفی بعد مسافت در ارتباطات ملت ها می گویند: "باید روابط بن ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد و در این رابطه بعد مسافت تاثیری ندارد و چه بسا کشورهایی که همجوار هستند اما رابطه معنوی بین آنها نیست؛ بنابراین روابط دیگر هم نمی تواند مثمر ثمر باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود. "[3]
در مجموع این رویکرد اخلاقی، حاکی از آن است که اولویت اصلی در ديپلماسي امام خمینی ، انجام مذاکره براي حل اختلاف با دشمنان قبل از استفاده از جنگ بوده است.با این نگاه عوامل اجرای دیپلماسی و فرستادگان نیز موظف بوده اند با ارائه راهكار براي جلوگيري از بروز تخاصم تلاش نمایند. دعوت به سلم ، به ویژه قبل از آغاز جنگ؛ انجام مذاکرات صلح و ترک مخاصمه و مذاکرات در باب مبادله اسیران جنگی و پذیرش قطعنامه 598، همه حاکی از اعتقاد امام به جلوگيري از جنگ، برقراري ارتباطات صلح آمیز ، انجام اقدامات مسالمت جويانه براي حل اختلاف با دشمنان وتقدم مذاكره بر جنگ بوده است. در واقع از نظر ایشان وظيفه اصلي دیپلماسی و فرستادگان، اتخاذ تدابير لازم و ارائه مشورت¬ها و راهكارهاي اجرائي براي جلوگيري از بروز تخاصم بوده و در این روند تمسك به راهكارهاي مسالمت¬جويانه بر اقدام به جنگ و جهاد بر عليه متخاصمان اولويت داشته است.
4- نفی و اجتناب از ابزار غیراخلاقی برای رسیدن به هدف- امام درارتباط با کشور ها نیز اهداف و خط مشی هایی سازگار با اخلاق و شریعت اسلام را در نظر داشتند و هر ابزاری را برای رسیدن به اهداف مشروع و مجاز نمی شمردند. با این نگاه اخلاقی،ظلم و تجاوز، قتل و غارت، نقض عهد و پیمان و امثال اینها ممنوع بود .امام می فرمودند ملت ایران پیرو مکتبی است که برنامه های آن مکتب خلاصه می شود در دو کلمۀ لا تَظلِمون و لا تُظلَمون. خودادری از عمل متقابل به هنگام بمباران مناطق غیر نظامی و شهرها توسط ارتش صدام در دوران دفاع مقدس،نشانگر وفادار یامام خمینی(ره) به اصول اخلاقی خود حتی در زمان جنگ می باشد.
5ـ روابط صلح آمیز متقابل با دول جهان- درجهان امروز هيچ كشوري نمي تواند در انزوا وبدون برقراري ارتباط با كشورهاي ديگر نيازهاي خود را تامين كند و عقل سياسي ايجاب مي كند كه ارتباطات جهاني افزايش يابد ، روابط منطقه اي رشد پيدا كند ومناسبات دوجانبه تقويت گردد. امام با حفظ استقلال نظام و با توصیه به روش های اخلاقی و صادقانه، ارتباط با خارج از كشور وبرقراري روابط با كشورهاي جهان را توصيه مي نمودند.ایشان ارتباط با جهان خارج را موجب توسعه سياسي و تقويت بنيه اقتصادي كشور دانسته و ارتباطات فرهنگي وايدئولوژيك با ديگر كشورها بخصوص ممالك اسلامي را موجب افزايش تفاهم وهمگرائي وتعامل ميان ملت ها تلقي مي نمودند. بر مبنای این نگاه اخلاقی،حضرت امام در توصيه هاي خود به مسئولين وزارت امورخارجه همواره بر ضرورت رعايت احترام متقابل، رعايت استقلال كشورها و مراعات موازين انساني و مداخله نكردن در امور داخلي کشورها تاكيد مي نمودند و در واقع سياست تعامل با جهان را امري مبتني بر عقل وشرع و متناسب با اصول كشورداري مي دانستند. ايشان در فرازي از سخنان خود مي فرمايند:
" اسلام با همه كشورهائي كه در جهان هستند مي خواهد كه دوست باشد و دولت اسلامي با همه ملتها و با همه دولتها مي خواهد كه تفاهم و ارتباط صحيح داشته باشد درصورتيكه آنها متقابلاً احترام دولت اسلامي را مراعات كنند."
امام خمینی (ره) با تاكيد بر احترام متقابل و نفي توسعه‌طلبي ،ایجاد ارتباط با كشورها و ملل ديگر را توصیه مي كردند و بر این اساس برنامة دولت اسلامي آن بود كه با همة ملت ها و دولت ها ارتباط صحيح و همراه با تفاهم داشته باشد. آن حضرت تقویت ارتباطات را موجب شناخت اسلام توسط ملل جهان و صدور پيام فرهنگي، معنوي و انسان ساز الهي به سرزمين هاي دور تلقي مي نمودند و ضمن اعلام اينكه دولت اسلامي درصدد سلطه در جهان نيست، بر ضرورت معرفي ارزش هاي ديني و تحبيب قلوب ملت ها تاكید داشتند و در اين ميان نقش دیپلماسی و نماينده¬ها در تحقق اهداف سياست خارجي را مهم و موثرمی پنداشتند.
6ـ رویکرد اخلاقی در سیاست خارجی- در ديپلماسي جهان حاضر ،دولتها بخصوص در مواجهه با بحران، ناگزير به اتخاذ شیوه های غیراخلاقی می شوند ولي امام خمینی در سختترين شرايط، شيوه اصولي و ارزشی خود را حفظ می کردند. امام با این رویکرد اخلاقی، قایل به این بود که اسلام برای همه و دلسوز برای بشر است و ما همه تابع اسلام و دلسوز برای بشر هستیم. به این معنا که:
"ما با هیچ ملتی بد نیستیم اسلام آمده بود برای تمام ملل برای ناس... ما اعلام می کنیم که نظر تجاوز به هیچ یک از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نداریم..."[4]. از سوی دیگرشيوه ديپلماسی فعلي جهان معمولاً بر تحريف سخن طرف مقابل، جوسازي كردن و وي را در تنگنا قراردادن استوار است ولي امام خمینی در اين تعامل انصاف را از دست نداده و برای دستيابی به هدف، از ارعاب طرف مقابل اجتناب می نمايد.در واقع شيوه ایشان در برخورد با ملل دیگر براساس صداقت،اخلاق و احترام بوده است. وقتی خبرنگار مجله آمریکایی تایمز از امام می پرسد که در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود امام در پاسخ می فرمایند:
"جمهوری اسلامی ما با تمام ممالک روابط حسنه دارد و احترام متقابل قایل است در صورتی که آنها هم احترام متقابل قایل باشند.[5]
امام در پاسخ خبرنگاری که از ایشان سوال کرده بود که سیاست خارجی جمهوری اسلامی به ویژه در رابطه با ابرقدرت ها چه خواهد بود فرموده اند:
" سیاست دولت اسلامی حفظ استقلال آزادی ملت و دولت و کشور و احترام متقابل بعد از استقلال تمام خواهد بود و فرقی بین ابر قدرت ها و غیر آنها نیست."[6]
با اتکا به این اصول اخلاقی،امام در جای دیگری می فرمایند:
" باید روابط بین ملت ها بر پایه مسائل معنوی باشد. ما روابطمان با کشورها بنا بر مبانی اسلام خواهد بود."[7]
پاسخ امام حتی در ارتباط با رابطه با آمریکا نیز با یک رویکرد اخلاقی همراه است.ایشان در پاسخ به اين سئوال كه تاكي سردي روابط بين دو كشور وجود خواهد داشت می فرمایند" تا وقتي كه آمریکا آدم بشود " يعني روشهاي غلط خود در برخورد با ديگران و با جمهوري اسلامي ايران را تصحيح كند.
[1] - بیانات امام خمینی، 1364، صحیفه نور ج 19 ص
[2] - بیانات امام خمینی در جمع گروهی از پرسنل وزارت راه و ترابری (62 5 11) صحیفه نور ج 18 ص 56
[3] - ـ بیانات امام خمینی در جمع کارمندان و کارکنان شهرداری اهواز، 17/8/58، صحیفه نور، ج 10 ص 165
[4] - آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی ،تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374، ص 409 ـ407
[5] - مصاحبه خبرنگار مجله آمریکایی تایمز ، صحیفه نور ج 22 ص 156
[6] - مصاحبه امام خمینی با خبرنگاران برزیل انگلیس تایلند و... ، صحیفه نور ج 3 ص 89
[7] - ـ بیانات امام خمینی در جمع هیات نیوزیلندی، 31/3/58، صحیفه نور ج 7 ص 164
