گسترش روابط تجاری–اقتصادی بین‌المللی و افزایش صادرات غیرنفتی برای کشوری مثل ایران که در شرایط تحریمی قرار دارد بسیار حائز اهمیت است، زیرا از طرفی با تنوع‌سازی بازارهای فروش و گره زدن منافع خود با سایر کشورها، فشارها و محدودیت‌های ناشی از تحریم را تعدیل می‌کند و از طرف دیگر به افزایش تولید و رونق اقتصاد داخلی کمک می‌کند.
در این بین بی‌تردید اولویت اصلی ایران، گسترش تجارت خارجی و همکاری اقتصادی بین‌المللی با کشورهای همسایه و منطقه، و در قالب شرکای تجاری دوجانبه است. کشور «روسیه» که همسایه شمالی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، یکی از اقتصادهای نوظهور دهه گذشته بوده که به اعتقاد کارشناسان ظرفیت مناسبی برای گسترش تعاملات تجاری در چارچوب یک تعامل برد-برد را داراست.
*آیا تحریم دلیل ریشه‌ای روابط اقتصادی ضعیف ایران و روسیه است؟
در گزارش اول از پرونده «میدان سرخ» با عنوان «فراز و نشیب روابط ایران و روسیه در دو دهه اخیر/آیا روس‌ها متحد تجاری ایران می‌شوند؟» یک سوال اساسی مطرح شد. به چه دلیل یا دلایلی روابط اقتصادی ایران و روسیه در وضعیت مطلوبی نسبت به ظرفیت طرفین قرار ندارد؟
یک پاسخ به این پرسش این است که کشور روسیه به دلیل همراهی با تحریم‌های آمریکا حاضر به تعامل با ایران نیست. اما برخی از کارشناسان معتقدند که با توجه به تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه پاسخ ارائه شده یک پاسخ ساده‌انگارانه بوده و دلیل اصلی تعاملات اقتصادی ضعیف دو کشور، مربوط به فقدان زیرساخت‌هایی است که اتفاقا در کشور ایران برای گسترش تعاملات با روسیه در دولت یازدهم و دوازدهم ایجاد نشده است.
البته هر دو پاسخ ارائه شده قطعا در ایجاد محدودیت در تعاملات اقتصادی ایران و روسیه نقش داشته‌اند، اما چالش اصلی این است که کدام یک از دلایل، دلیل ریشه‌ای و کدامیک دلیل حاشیه‌ای است. به نظر می‌رسد بررسی حجم مبادلات اقتصادی دو کشور در سال‌های مختلف می‌تواند پاسخ به سوال مطرح شده را تسهیل کند.
*روند صعودی تعاملات ایران و روسیه در اوج تحریم‌های دوره اول
تصویر 1 میزان واردات و صادرات و میزان تجارت دو کشور ایران و روسیه را از سال 1388 تا 1398 نشان می‌دهد. طبق این جدول میزان تجارت دو کشور روند ثابتی را نداشته و تحت تاثیر تحولات مختلف، افزایشی یا کاهشی بوده است.
تصویر 1- منبع آمار از گمرک جمهوری اسلامی ایران و اتاق بازرگانی ایران و روسیه
در تصویر 2، نمودار میزان تجارت ایران و روسیه طی سال‌های 1388 تا 1398 آورده شده است تا بررسی روند تجارت ایران در سال‌های مختلف و تحلیل تاثیر وقایع بر روند تجارت راحت‌تر انجام شود.
طبق تصویر 2 روند صادرات ایران به کشور روسیه از سال 1389 تا 1391، هم به لحاظ وزن کالایی و هم به لحاظ ارزش دلاری افزایش یافته است، به طوری که صادرات ایران به روسیه از 331 میلیون دلار در سال 1389 به 499 میلیون دلار در سال 1391 رسیده است. در طی این سال‌ها صادرات وزنی کشور نیز افزایش یافته و از 277 هزار تن به 932 هزار تن رسیده است.
همچنین نه فقط حجم و ارزش صادرات ایران به روسیه بلکه به طور کلی میزات تجارت دو کشور (واردات + صادرات) در بازه زمانی 1389 تا 1391 افزایش یافته است.
این بازه زمانی از این جهت حائز اهمیت است که صدور قطعنامه‌های سازمان ملل متحد علیه ایران، خرداد سال 89 اتفاق افتاد و تصمیم اتحادیه اروپا به تحریم ایران در دی‌ماه 90 و اجرای رسمی آن از 6 ماه بعد انجام شد.
به بیان دیگر تصویر 2 نشان می‌دهد از سال 89 تا 91 که بیشترین فشارهای بین‌المللی علیه ایران وارد شده بود، روند تجارت دو کشور ایران و روسیه نه تنها کاهشی نبود بلکه افزایش هم داشته است.
تصویر 2
*کاهش میزان صادرات ایران به روسیه با روی کار آمدن دولت روحانی
روند افزایشی تجارت ایران و روسیه تا اواخر عمر دولت دهم نیز ادامه داشت اما به نظر می‌رسد، با روی کار آمدن دولت روحانی در شهریور 1392 رابطه تجاری دو کشور تضعیف شده و به حاشیه رفته است.
طبق نمودار تصویر 2 از سال 1392 تا 1394 روند صادرات ایران به روسیه به طور مرتب کاهش یافته، به طوری که در سال 1394 ارزش دلاری صادرات ایران به 174 میلیون دلار رسیده که این میزان حتی کمتر از سال 1389 است. همچنین میزان تجارت دو کشور نیز بعد از یک دوره روند صعودی، نزولی شد.
این روند نزولی در تجارت دو کشور درحالی است که در سال‌های 1392 تا 1394، دولت یازدهم به دنبال انعقاد توافق‌نامه برجام (دی 1394) بوده و طبیعتا موانع تحریمی از مسیر تجارت ایران و هر کشور دیگری از جمله روسیه در جریان مذاکرات ایران و 5+1 کنار رفته و یا تضعیف شده بود.
از سال‌های 1394 تا 1396 نیز هر چند با انعقاد برجام صادرات ایران به روسیه تغییر قابل ملاحظه‌ای نکرده است، اما حجم واردات از این کشور در برهه‌ای افزایش یافته و دوباره کاهش یافته است و به بیان دیگر یک نقطه پیک نسبی را در نمودار تصویر 2 شاهد هستیم.
*افزایش صادرات ایران به روسیه پس از خروج آمریکا از برجام
اما نکته جالب درباره تجارت ایران و روسیه مربوط به دوره زمانی بعد از بازگشت مجدد تحریم‌ها است، زمانی که با دستور ترامپ از اردیبهشت سال 1397 دوره دوم تحریم‌ها علیه ایران آغاز شد.
طبق تصویر 2 میزان تجارت دو کشور ایران و روسیه در سال 1397 و پس از شروع دوره دوم تحریم‌ها دوباره روند صعودی به خود گرفته است. همچنین از سال 97 تا کنون روند صادرات ایران به روسیه هر ساله افزایش یافته و در سال 1398 به 457 میلیون دلار رسیده است.
این موضوع نشان می‌دهد که علیرغم فشارهای ترامپ و همراهی اتحادیه اروپا با تحریم‌های آمریکا علیه ایران، روسیه اغلب از سیاست‌های آمریکا و اتحادیه اروپا حمایت نکرده و روند افزایش تعاملات تجاری با جمهوری اسلامی ایران را ادامه داده است.
*پس چه موانعی در مسیر توسعه تجارت ایران و روسیه وجود دارد؟
در مجموع بررسی روند تجارت دو کشور ایران و روسیه نشان می‌دهد که اتفاقا در شرایط تحریم حجم تبادلات اقتصادی دو کشور نه تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش یافته است. در نتیجه توجیه تعاملات اقتصادی ضعیف دو کشور تحت تاثیر اعمال تحریم و همراهی روسیه با تحریم‌های آمریکا چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.
باید توجه داشت که عدم همراهی روسیه با تحریم‌های آمریکا علیه ایران بدین معنا نیست که دولت ایران تمامی بسترهای تجاری با روسیه از جمله کانال روابط مالی خود را در پازل آمریکا تعریف کند و سپس دست روی دست بگذارد و توقع داشته باشد، صرفا روسیه به دنبال راهی برای توسعه روابط باشد.
به بیان دیگر روند تجارت دو کشور نشان می‌دهد که اگر ایران بستر مناسبی را برای تجارت با روسیه انتخاب کرده و زیرساخت‌های لازم برای گسترش تعاملات را ایجاد کند، روسیه به عنوان یک کشور در بلوک مقابل آمریکا از توسعه روابط اقتصادی با ایران استقبال می‌کند و اتفاقا شاهد همراهی متقابل نیز خواهیم بود.
بدین ترتیب امکان صحت تحلیل دوم مبنی بر تعلل دولت روحانی در ایجاد زیرساخت‌های توسعه تجارت دو کشور به عنوان دلیل اصلی محدود بودن تجارت ایران و روسیه قوت می‌گیرد. در گزارش‌های بعدی پرونده «میدان سرخ» به بررسی دقیق‌تر این موضوع پرداخته می‌شود.
