با توجه به جایگاه چین در روابط با ایران در سال­های اخیر، نیاز است بیش از هر چیز به محذورات این روابط پرداخته شده و چرایی عدم گسترش روابط با این شریک خارجی تبیین گردد.

همانطور که مشخص است در حدود یک سوم از تجارت خارجی ایران با چین صورت می­‌گیرد، با این اوصاف روابط ایران با چین در تجارت خارجی متوقف مانده است و وارد همکاری­ های انرژی محور و سرمایه­ گذاری در سایر حوزه­ ها نشده است.

بررسی همکاری­ های اقتصادی و مالی چین با کشورهای جهان و در حوزه­ های مختلف عدم تمایل چین به گسترش همکاری­ ها با ایران را تداعی می­‌کند. یکی از موانع گسترش همکاری­ ها با چین عدم وجود راهبردی کلان در قبال این کشور است.

امروزه کشورهای جهان در برابر مناطق و قدرت­‌های بزرگ دارای white paper (سند­های چشم ­انداز) هستند که مواضع­شان را در قبال یک کشور یا منطقه خاص مشخص کرده و اهداف این کشورها را نیز از روابط با آن قدرت­‌ها تبیین می­‌کند. عدم حضور و یا حتی عدم انتشار اینگونه اسناد موجب شده است تا قدرت­‌هایی نظیر چین به نظر چشم­ اندازی از روابط با تهران نداشته باشند.

مدل مسئول-محور در رابطه دوجانبه

چرخش­‌های ناگهانی در سیاست خارجی نیز در سال­‌های اخیر به نظر این احتمال را برای چینی‌ها به امری قطعی تبدیل کرده است. ارائه مدل مسئول-محور برای همکاری­‌ها با چین نیز در همین راستا صورت پذیرفت که تلاشی نادرست و البته نافرجام در توسعه روابط­ با چین در سایه تحریم ­ها بود.

مطابق این مدل قرار شد تا پرونده همکاری­ ها با چین ذیل نظر یک شخص مشخص قرار گیرد که نماینده حاکمیت بوده و از چرخش ­های احتمالی سیاسیون ناشی از تغییر دولت­ ها به دور باشد. این مورد نیز با سیگنال­‌های اشتباه داخلی ناکارآمد شد و دیده شد که تفاهم­نامه همکاری ­های 25 سال ایران و چین که نیازمند تدقیق در راستای عملیاتی شدن هریک از پروژه­ های مذکور در آن بود، نیمه­ کاره رها گردد.

در واقع باید گفت که تهران این سیگنال­‌های اشتباه را چندین بار ارسال کرد. به عنوان نمونه دهمین اجلاس «کمربند و جاده چین» که در پکن برگزار شد میزبان نمایندگانی از کشورهایی بود که ذیل خواهان گسترش روابط با چین ذیل ابتکار کمربند و راه هستند. حضور نمایندگان سیاسی کشورها اهمیت این پروژه را نزد آنها نشان ­می ­دهد. در حالی که اجلاس شاهد حضور رئیس جمهور، نخست­ وزیران و وزیران کشورهای عضو ابتکار کمربند راه بود، از ایران نیز شهردار تهران در جلسه حاضر بود. این امر تنها این سیگنال را مخابره می­‌کند که ابتکار کمربند و جاده برای ما اولویت چندانی ندارد در حالی واقعا اینطور نیست.

روابط ما با چین نیازمند بازنگری­ های قابل توجهی است؛ به طوری که عکس ­العمل­‌های مقطعی نظیر پرونده محوری در روابط با چین را ناکافی و حتی ناکارآمد ارزیابی می شود.

با این حال لازم است در پایان الزامات روابط با چین را چنین اولویت بندی کرد. اولاً لازم است این کشور را به خوبی شناخته شود و روابط بین­ الملل از منظر مکاتب چینی نگریسته شود، ثانیاً مدل­ های همکاری آنها با سایر کشورها در حوزه ­های مختلف احصا شود، ثالثاً نیازمندی­ های آنها برآورد شود و استراتژی کلان آنها در روابط با سایر ملل جهان تبیین گردد. رابعاً همکاری‌ها از جانب تهران با آنها تنها ذیل استراتژی آنها تعریف شود تا مورد تایید آنها واقع شده و قابلیت اجرایی شدن داشته باشد و در نهایت پروژه­ ها به صورتی باشد که ریسک تحریم ­ها نگریسته شده و به منظور پوشش ریسک آنها کمترین هزینه را برای آنها ایجاد نماید نهایی گردد.

نویسنده:‌ نعمت الله پهلوان، کارشناس مسائل چین و آسیای شرقی