اشاره: در شماره قبل، به تعریف «علم اخلاق» و «دانش تعلیم و تربیت» و تبیین رابطه این دو علم پرداختیم. بیان شد که قدم های آغازین تربیت در اسلام با چگونگی اندیشة ازدواج و معیارهای انتخاب همسر، شروع می شود. نیز نقش پدر و مادر و عوامل ژنتیکی و وارثت در شکل گیری شخصیت فرزند، تبیین شد.
در این نوشتار برآنیم تا با مرحله دوم تربیت، یعنی مرحله جنینی آشنا شویم.
در این مرحله نیز، سه محور شناخت ویژگی ها، تعیین نیازها و چگونگی حسن تأمین نیازها را به اختصار بررسی می کنیم.
جنین در حدود هفته چهاردهم، شباهت کامل به هیأت آدمی دارد. در این دوره از رشد، سر جنین نسبت به بقیه قسمت های بدنش بزرگ تر است. به عبارت دیگر تقریباً نیمی از قد کودک را سر او تشکیل می دهد. رشد فوق العاده چشمگیر سر، بیانگر رشد سریع سلول های مغزی او است.
بررسی رشد نسبی اندام نشان می دهد که رشد سر کودک از بدو تولد تا دوران بلوغ تقریباً دو برابر، و رشد شکم سه برابر و اندازه پاها به پنج برابر می رسد؛ از این رو اساس رشد سلول های مغزی در دوران جنینی صورت می گیرد؛ لذا شناخت و توجه مادران و پدران به این امر مهم می تواند در رشد متعادل و سلامت جنین کاملاً مؤثر واقع شود.1
در روایات اسلامی، دربارة تغذیه و تأثیر آن در این دوران تأکید شده است. از امام حسن مجتبی(ع) حکایت شده:
به زنان باردار شیر بنوشانید. اگر جنین در شکم مادر با شیر تغذیه شود، شجاع می شود و عقلش افزایش خواهد یافت.2
در برخی روایات، علاوه بر تأثیر تغذیه بر رشد جسمی کودک، به تأثیر آن در دوران بارداری بر خلق و خوی کودک نیز توجه ویژه شده است.
تحقیقات نشان می دهد محیط قبل از تولد برای رشد جنین که توسط مادر آماده شده و همچنین سلامت جسمانی و حالات عاطفی و هیجانی او، آثار بسیار مهمی در رشد قبل از تولد نوزاد دارد. برخی از این عوامل که آثار قابل ملاحظه ای دارند عبارتند از3:
1. سن مادر
2. تغذیه و بهداشت مادر
3. داروها و مواد سمی
4. تشعشعات رادیو اکتیو و اشعهx
5. بیماری های مادر هنگام بارداری
6. عامل Rh
7. عواطف و هیجانات مادر.
برای اینکه مادر، به خصوص در ماه های اولیه بارداری تغذیة مناسب، استراحت کافی و خواب راحت داشته باشد، باید از بهداشت روانی، آسایش خاطر و آرامش قلبی برخوردار باشد. بسیاری از ناراحتی های دوران بارداری و نابهنجاری های جنینی، ناشی از خلأ عاطفی، اضطراب و افسردگی مادر است. هرگونه کم توجهی و بی محبتی به مادران باردار و تحمیل فشار های روانی به ایشان، به طور مستقیم بر روند رشد طبیعی جنین تأثیر می گذارد.4
از نظر قرآن کریم نیز پس از آنکه جنین، شکل کامل خودش را یافت، روح الهی در او دمیده می شود:
و لقد خلقنا الانسان من سلالةٍ من طین، ثم جعلناه نطفة فی قرار مکین، ثم خلقنا النطفة علقة، فخلقنا العلقة مضغه، فخلقنا المضغه عظاماً، فکسونا العظام لحماً ثم انشأناه خلقاً فتبارک الله احسن الخالقین5
و در سوره سجده می فرماید:
سپس پیکر او را آراست و از روح خود در آن دمید و برایتان گوش و چشم و دل ها آفرید. چه اندک شکر گزاری می کنید.6
با توجه به توصیف اعجازآمیز و زیبایی که قرآن از مراحل تکوین جنین بیان می کند و بر اساس مطالعات انجام شده، جنین در ماه چهارم بتدریج به جنبش در می آید و مانند انسانی کوچک به حیات درون رحم ادامه می دهد.
در واقع با دمیدن روح در جنین، تحول عظیمی در روند رشد آن ایجاد می شود. در این شرایط تأثیر گذاری بسیاری از محرک های محیطی، عوامل عاطفی و روانی و معنوی بر جنین، فوق العاده چشمگیر می شود.
محرک های صوتی، همچون صحبت کردن مادر، گوش دادن مادر به صداها و سرودهای مختلف بر روند رشد و شخصیت جنین تأثیر فراوانی می گذارد؛ از این رو فرزند آوری امری ساده و بی برنامه نمی تواند باشد. برنامه ریزی، آینده نگری، احراز آمادگی های زیستی، روانی و معنوی و آگاهی به هدف ها و روش های تربیت در مراحل مختلف رشد، از اولین شرایط پذیرش مسؤولیت خطیر پدری و مادری است؛ چرا که با توجه به آنچه بیان شد، وظایف و مسؤولیت های پدر و اطرافیان و به ویژه مادر باردار، بیشتر آشکار می شود.7
در فرهنگ اسلامی، توصیه شده مادران باردار سخنان نیکو بر زبان جاری سازند و همچنین با قرآن کریم و ادعیه اهل بیت: مأنوس باشند و در آستانه تولد کودک نیز گوش و جان او را با صدای روح افزای اذان و اقامه، آشنا سازند.
چرا که اگر طبق آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت: و تحقیقات اندیشمندان، محرک های صوتی و صداها بر شکل گیری شخصیت کودک نقش دارند، چه بهتر که پاک ترین صداها را به کودک هدیه کنیم، تا اولین قدم های تربیتی را برای کودک برداشته باشیم و او را در سعادت و تعالی اخلاقی یاری کرده باشیم. زیرا این مراقبت ها در شکل گیری شاکله وجودی فرزند تأثیر دارد که فرمود: «قُلْ کُل یَعْمَل عَلی شاکِلَتِه8؛ بگو هر کس بر اساس شاکلة خود عمل می کند».
از آنچه بیان شد حکمت فرمایش پیامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) بیشتر معلوم می شود: روزی یکی از زنان فرهیخته و با تقوای مسلمان، از محرومیت زنان از ثواب جهاد سؤال کرد. حضرت در پاسخ فرمود: «از آن هنگام که زن باردار می شود، سپس وضع حمل می کند و آن گاه که کودک را شیر می دهد، در تمام این مدت همانند مردی است که در حال جهاد فی سبیل الله است و اگر در این مدت بمیرد، به منزله شهید است».9 آری؛ اگر مادر باردار به وظایف خویش عمل کند و توصیه های اسلام در دوران حمل را10 به کار بندد و کودکی سالم و مستعد برای تعالی اخلاقی تحویل دهد، خدمت ارزنده ای هم به فرزند خود و هم به جامعه کرده است و نیز باقیات الصالحاتی برای خود برجا گذاشته که نزد خداوند متعال، بی پاداش نخواهد ماند.
پی نوشت:
1. روان شناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، غلامعلی افروز، تهران، انجمن اولیا و مربیان، یازدهم، 1385ش، ص10.
2. تربیت فرزند ژاله.
3. روان شناسی رشد 1، جمعی از نویسندگان، تهران، سمت، 1385ش، ص 169.
4. روان شناسی تربیتی کاربردی، غلامعلی افروز، تهران، انجمن اولیا و مربیان، یازدهم، 1386ش، ص224.
5. سوره مؤمنون: 12-14؛ «و ما انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم؛ سپس او را نطفه ای در قرارگاهِ مطمئن (رَحِم) قرار دادیم؛ سپس نطفه را به صورت عقله [= خون بسته]، و علقه را به صورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده]، و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم؛ و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه ای بخشیدیم؛ پس بزرگ و پر برکت است خدایی که بهترین آفرینندگان است».
6. سوره سجده: 9.
7. روان شناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، ص 11.
8. سوره اسراء: 84.
9. مکارم الاخلاق، ج1، ص 268.
10. که امروزه نیز در روان شناسی رشد با تحقیقات و آمار بر آن تأکید شده است؛ ر.ک: روان شناسی رشد، حسن احدی و شکوه السادات بنی جمال، تهران، شرکت پردیس شانزدهم، ص 83 به بعد.
