مقدمه

یکی از عبادات مهم در اسلام «روزه» است. مسلمانی که به سن تکلیف رسیده و مشکلی ندارد(مریضی ، مسافرت و...) هر سال در ماه مبارک رمضان باید «روزه» بگیرد. این عبادت مهم اسلامی را انجام می دهد. البته طبق فرموده قرآن کریم، برای امت های قبل از اسلام هم روزه بوده آنها نیز به نحوی این عمل را انجام می دادند.درسوره بقره آمده است« یا ایّها الّذین آمنوا کتب علیکم الصّیام کما کتب على الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون»[1].اى کسانى که ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شده است، همچنانکه بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شد، شاید که با تقوا شوید.

هرچند ماهیت و کیفیت روزه، امت های قبل، با روزه امت اسلامی فرق داشته ولی آنچه مهم است اصل این عمل عبادی است که در بین امت های پیشین نیز وجود داشته.

ماهیت روزه

دو نوع نگاه به معنا و ماهیت روزه می توان داشت یک نگاه ، همان معنا و ماهیت ظاهری روزه است. در این نگاه روزه، به این معنا است که انسان از اذان صبح تا اذان مغرب، به قصد قربت از چیز های که روزه را باطل می کنند پرهیز نماید. در رساله های عملیه مجتهدین آمده کسی که روزه می گیرد، از خوردن ، آشامیدن، آمیزش جنسی ، سر زیر آب فرو کردن و غبار غلیظ به حلق فرو بردن و برخی چیزها دیگر باید اجتناب کرد. روزه به این معنا در حد مقبول است و هر کسی به همین صورت انجام دهد عملش صحیح بوده به تکلیف شرعی خود عمل کرده است.

ولی با دقت به آیات و فرمایشات معصومین(ع) می توان یک نگاهی فراتر از معنای ظاهری، به ماهیت «روزه» داشت و آن عبور از ظاهر و رسیدن به باطن و حقیقت «روزه» است. در این نگاه «روزه»، صرفا پرهیز و اجتناب انسان از خوردن، آشامیدن و... نیست. بلکه قلب ،زبان، گوش، چشم و تمام اعضاء و جوارح انسان روزه دارند و از گناهان دوری می کنند.امام على (ع) فرمود:«صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام المرء عن الطّعام »[2] امساک قلب، از تفکر در گناه بهتر است از اینکه مرد از غذا امساک نماید.

زنى آمد خدمت پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در حالى که روزه داشت. رسول اکرم(ص) شیر یا چیز دیگرى به او تعارف کرد و فرمود: بگیر و بخور. گفت: یا رسول اللَّه! روزه دارم. فرمود: نه، روزه ندارى؛ بگیر و بخور. گفت: نه یا رسول اللَّه! روزه دارم. باز رسول اکرم(ص) اصرار کرد که بخور. گفت:

نه، روزه دارم، واقعاً روزه دارم (چون به حساب خودش واقعاً روزه داشت، ولى روزه ظاهرى). فرمود: تو چگونه روزه دارى، حال آنکه گوشت برادر یا خواهر مؤمنت را یک ساعت پیش خوردى (غیبت کردى)[3]. از ابى عبد اللَّه (ع) روایت شده است که: رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلم فرمود:

«روزه‏ دار، اگر چه بر بستر باشد، مادام که مسلمانى را غیبت نکند، در عبادت است»[4].

از محتوای این گونه روایات و حکایات بدست می آید که عمل عبادی روزه، به غیر از معنا و ماهیت ظاهری؛ معنای عمیق تر و خاص تری هم دارد.

استاد مطهری در این باره گفته است :«یک ماه رمضان را تجربه کنید و یک روزه واقعى، آن ‏طور که پیغمبر اکرم فرموده است و ائمه اطهار دستور داده ‏اند بگیرید، یعنى اولًا ظاهر روزه را که ترک کردن مأکولات و مشروبات و یک عده مسائل دیگر است عمل کنیم. این کار را که البته همه ما مى ‏کنیم. ولى آن روزه‏ اى که در حدیث «روزه خاص» تعبیر شده است آن روزه را هم بگیریم؛ یعنى در این یک ماه، تنها دهان ما روزه نگیرد، زبان ما هم روزه بگیرد. در ماه رمضان کوشش کنیم که زبان ما غیبت نکند، دروغ نگوید ولو این دروغ برای ما منافع زیادى دارد؛ زبان ما افطار نکند، چون روزه تنها به نخوردن نیست. زبان ما بیهوده و لغو نگوید، جز حرفى که مورد نیاز زندگى دنیاى ما یا آخرت ماست حرف دیگرى نزند. گوش ما غیبت نشنود، لهو و لعب نشنود، فحش نشنود؛ چشم ما به ناموس مردم خیره نشود؛ دست ما به طرف خیانت دراز نشود؛ قدم ما به طرف خیانت و ظلم نرود.»[5]

پس روزه غیر از معنا و ماهیت ظاهری، معنای عمیق تر و دقیق تری هم دارد که در روایات به آن اشاره شده. روزه به این معنا عبارت است از اینکه: تمام اعضاء و جوارح انسان در حال مواظبت و مراقبت باشند. اگر این گونه شد، آن اثر بخشی و تاثیرگذاری که برای امور عبادی مطرح است به وجود خواهد آمد و یک ماه روزه داری صرفا گرسنگی و تشنگی نخواهد بود بلکه انسان را در مسیر سعادت و تربیت قرار خواهد داد.

رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: خداوند- فرمود: «همه کردار فرزند آدم او راست مگر روزه، آن براى من است و من بدان پاداش مى‏ دهم و روزه سپر است، چون کسى از شما در روزى روزه داشته باشد، نباید دشنام دهد و غوغا به راه اندازد، اگر کسى به او دشنام داد و یا ستیز کرد، باید بگوید: من روزه دارم، و سوگند به ذاتى که جان محمّد به دست [قدرت‏] اوست، بوى دهان روزه‏ دار در نزد خداوند از بوى مشک خوشبوتر است، روزه‏دار دو شادى دارد، که به آنها شادمان مى ‏گردد؛ چون افطار کند، شاد مى‏ شود و چون پروردگارش را دیدار کند به [موجب‏] روزه‏اش شادمان مى ‏گردد».[6]

حکمت روزه

هر چند فلسفه و حکمت بسیاری از عبادات برای ما معلوم نیست. لذا نمی توان برای هر یک از عبادات انگیزه و حکمت در نظر گرفت. البته با گذشت زمان و تجربیات متنوع انسانی، حکمت برخی از آنچه در شریعت مقدس اسلام آمده روشن گردیده است. با این حال باز هم نمی توان ادعا کرد که دقیقا فلسفه و حکمت فلان امر دینی این موضوع است. فقط در امور عبادی می توان گفت که مهمترین و اصلی ترین فلسفه و حکمت آنها، همان عبادت و عبودیت است اگر مسایلی دیگری هم مطرح می شود زیر مجموعه ای همین برنامه است.

ولی به نظر می رسد که حکمت و فلسفه امور عبادی و آنچه در شرع آمده از دو راه قابل تبیین و بررسی باشد.

راه اول این است که نگاه کنیم در آیات و روایات چه حکمت و فلسفه ای برای یک موضوع عبادی بیان شده است.

راه دوم، بررسی محتوا و ماهیت یک عمل عبادی، اعمال و برنامه های موجود درآن است. از این راه ها می توان به انگیزه و فلسفه ی تشریع یک امر پی برد. در این نوشتار سعی گردیده که با استفاده از این دو روش به حکمت و فلسفه روزه پرداخته شود.

1. تقوا

از جمله مسایلی که در قرآن کریم به عنوان حکمت و فلسفه« روزه» ذکر شده تقوا است. قرآن کریم می فرماید:« کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقونَ »[7]بر شما روزه نوشته شد آنچنانکه بر امّتان پیشین نوشته شد، بدان جهت که باشد تقوا و نیروى خود نگهدارى کسب کنید.

دراین آیه خداوند بعد ازآنکه اصل تشریع روزه را بیان میکند، رسیدن به تقوا را به عنوان فلسفه وانگیزه آن مطرح می کند. در نهج البلاغه هنگامى که امیر مؤمنان على (علیه‏ السلام) فلسفه عبادات را بیان مى ‏کند به روزه که مى‏ رسد چنین مى‏ فرماید :« و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»[8] خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد !

2. تسلط بر نفس

نفس آدمی خواسته ها و تمایلات زیادی دارد اگر جلو آنها گرفته نشود یا در مسیر درست جهت داده نشود باعث شکست و تباهی انسان می گردد. لذا یکی از راه های سعادت و عزت انسان، تسلط بر هوای نفس و خواسته ها و تمایلات آن است. از آنجای که در روزه جلو بسیاری از تمایلات و خواسته های درونی انسان گرفته و کنترل می شود. مانند پرهیز از خوردن آشامیدن، آمیزش جنسی ....این اعمال به انسان قدرت و توانای می دهد که نسبت به خواسته ها و تمایلات نفسانی خویش تسلط پیدا نموده و آنان را در اختیار خود قرار دهد. در موارد نا مشروع جلو آن را بگیرد. چنان که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود:« الصوم جنة فاذا صام احدکم فلا یرفث و لا یجهل و ان امرء جادله او شاتمه فلیقل انى صائم» روزه سپرى است از براى شخص، زیرا یکى از شما اگر روزه گرفت ‏سخن زشت نگوید، و کارهاى بیهوده نکند، و اگر کسى با وى مجادله کند یا او را شماتت نماید، او بگوید من روزه هستم، مراد از این حدیث‏ شریف نبوى (صلى الله علیه و آله و سلم) این است: که روزه وقایه‏ اى است که نگه مى ‏دارد آدمى را از انحرافات و لغزشها، که به واسطه آن از دشمنانى بزرگ چون شیطان نفس، دشمن درونى، خلاصى مى‏جوید، پس نفس را از شهوات نابجا، کنترل نموده و شیطان را از خود دور مى‏ نماید. سکونى از امام جعفر صادق علیه السّلام، و آن حضرت از پدر بزرگوارشان امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرموده است: هیچ روزه‏دارى نیست که ناسزایش دهند و او در پاسخ (این بی مهرى) بگوید: من روزه دارم، سلام بر تو باد! مگر آنکه خداوند به فرشتگان فرماید: (این) بنده من به روزه پناه برد از بنده دیگر من، پس او را (به پاداش این عمل) از آتش من امان دهید، و او را در بهشت من جا دهید.[9]

3. تقویت اراده

اراده انسان نقش ممتازی در موفقیت او دارد سرگذشت بسیاری از افراد بزرگ و موفق در عرصه های علمی، فرهنگی، اجتماعی .. نشان می دهد که آنها دارای اراده قوی بوده اند. در مقابل کسانی که زندگی شان با شکست همراه بوده وبا ناهنجاری های چون: اعتیاد، فساد اخلاقی..گرفتار شده اند معمولا کسانی هستند که اراده ضعیف دارند مثلا افراد معتاد بار ها تصمیم به ترک می گیرند ولی به خاطر اراده ضعیف موفق به ترک نمی شوند. یکی از حکمت های روزه این است که اراده انسان را قوی می کند و فرد را نسبت به تصمیم گیری های شان نیرومند می سازد.

درتفسیر نمونه آمده است« در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است ، انسانى که انواع غذاها و نوشابه ‏ها در اختیار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى‏ رود ، همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى‏ رویند ، این درختان ناز پرورده ، بسیار کم مقاومت و کم‏ دوامند ، اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى‏ شوند ، و مى ‏خشکند . اما درختانى که از لابلاى صخره ‏ها در دل کوهها و بیابانها مى‏ رویند و نوازشگر شاخه‏ هایشان از همان طفولیت طوفانهاى سخت ، و آفتاب سوزان ، و سرماى زمستان است ، و با انواع محرومیتها دست به گریبانند ، محکم و با دوام و پر استقامت و سخت‏ کوش و سخت‏ جانند ! روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى‏ دهد و با محدودیتهای موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى‏ بخشد ، و چون غرائز سرکش را کنترل مى‏ کند بر قلب انسان نور و صفا مى ‏پاشد .

خلاصه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى ‏دهد ، جمله لعلکم تتقون ( باشد که پرهیزگار شوید ) اشاره به همه این حقایق است .[10]

[1] .بقره/183

[2] . الحدیت-روایات تربیتى، ج‏2، ص: 258

[3] . به نقل از: مجموعه‏ آثاراستادشهیدمطهرى، ج‏23، ص: 109

[4] . پیام پیامبر ترجمه‏ فارسى 499 73

[5] . مجموعه ‏آثاراستادشهیدمطهرى، ج‏23، ص: 493

[6] . پیام پیامبر ترجمه‏ فارسى 499 73

[7] . بقره/183

[8] . حکمت 244 نهج البلاغه فیض الاسلام.

[9] پاداش نیکى ‏ها و کیفر گناهان ص 148

[10] . تفسیر نمونه ج : 1 ص : 630