روش كلي تربيت چيزي جز انس و عادت دادن كودك به داشتن صفات و رفتار پسنديده و رفع علاقه نسبت به رفتار ناپسند و صفات زشت نيست. در اين راستا نماز خواندن خود والدين، وادار كردن كودك در سنين هفت سال به بعد به نماز، آموزش قرآن كريم و امور معنوي ديگر و همراه بردن به مجالس دعا و ذكر اهل بيت(عليهم السلام) در تربيت ديني كودك تاثير بسزايي خواهد داشت.
قبل از ورد به هر بحث بايد اين نكته را مورد توجه قرار دهيم كه بي‌ترديد بيشترين اثرگذاري در همه روشهاي تربيتي وابسته به عمل خود تربيت كننده است. قرآن كريم در اينباره مي‌فرمايد: " يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ*كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ"*"هان ای کسانی‌که ایمان آوردید! چرا چیزی می‌گویید که (آن را) انجام نمی‌دهید* بزرگ‌خشمی است نزد خدا که بگویید آنچه را انجام نمي‌دهيد.(صف: 2و3) امام صادق(عليه السلام) نيز مي‌فرمايند: "كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم، لِيَرَوا مِنكُمُ الوَرَعَ وَالاِجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَيرَ، فَإِنَّ ذلِكَ داعِيَةٌ * مردم را با غير زبان خود [به مذهب خويش] دعوت كنيد، تا پارسايى و سخت كوشى [در عمل و عبادت] و نماز و خوبى را از شما ببينند؛ زيرا اينها، خود [بهترين] مبلّغند.
روش هاي تربيت ديني:
1- آموزش: در آموزش ديني شيوه‌ها و فنوني براي تربيت مطرح است كه اهم آنها عبارت اند از بحث كردن در مورد جهان و طبيعت و آفاق و انفس، دادن تذكر در موارد لازم و ضروري ( مثلاً دروغ كار زشتي است و...)، توجه دادن به خود و ابعاد وجود ي خود، واداشتن به تفكر و تدبر در امور، تعقل و استدلال، استفاده از تجارب شخصي، سياحت و زيارت اماكن و در سايه آن دادن آگاهي، عبرت آموزي و...
درس هاي ديني نمي توانند صرفاً ذهني باشند ! چون در آن صورت خشك و بي حاصل خواهند بود. بايد در مواردي او را به تماشاي زيبايي هاي آفرينش و مذهب و تعاليم آن جهت دهيم تا عظمت و قدرت آفريدگار در اعمال و روح او تجلي كند.
پس قدرت درك او را از طريق سؤالات بالا ببريد و قدرت تعميم او را با اين گونه پرسش ها تقويت كنيد: زمين را كه آفريد؟ درخت را كه آفريد؟ آب را چه كسي به وجود آورد؟ آسمان را چه كسي ؟ و... و سپس نتيجه بگيريد كه: همه چيز را خدا آفريد.
با پرسش هاي مكرر، خدا را در ذهن كودك بزرگ و دوست داشتني كنيد؛ روح مذهب را در اعماق وجود او نفوذ دهيد، و شك ها را از درون او بزداييد. آموزش ها به صورت سمعي و بصري و حتي لمس و درك باشد تا كودك را به خود آورد و او را قلباً به مكتب خود معتقد و علاقه مند سازد.
2- پرورش: در پرورش مذهبي، تكيه به مسائل و جنبه هايي است كه اهم آنها عبارت اند از:
*احياي فطرت: در سرشت و ذات كودك جنبه هايي وجود دارند كه فرد را به سوي تقوا و عدالت، پاكي و صداقت وا مي دارند. ميل به پاكي و صفا در كودكان امري است كه در همه جاي جهان مي توان از آن سراغ گرفت. ما در هيچ كجاي جهان فردي را نمي شناسيم كه در كودكي و خردسالي خواستار خير و پاكي، جوانمردي و صداقت نباشد و يا كمك به مظلوم مورد تحسينش قرار نگيرد.احياي فطرت، خود گامي است به سوي رشد، و در پرورش و سازندگي افراد نقشي فوق العاده دارد. در تربيت، سعي بر اين است كه طفل را به فطرت ارجاع دهيم و داوري را از وجدان او بطلبيم و حظّ و بهره ي او را بر اساس آن قرار دهيم كه فطرت و وجدانش تأييد مي كند.
در تربيت و سازندگي نسل، سعي بر اين است كه تنها از حق طرفداري شود و به كودك نيز القاء گردد و عرضه حق دور از هر گونه شائبه اي و پيراسته از هرگونه مصلحت جويي باشد. اجازه دهيم كه فطرتش سالم و دست نخورده باشد و به راستي و درستي و پاكي همچنان مأنوس و دوست دار فضائل باشد.
*تزريق محبت خدا: ما بايد كاري كنيم كه كودك خدا را دوست داشته باشد. در اين صورت است كه او مي‌تواند عامل به احكام خدا شود. در طريق وصول به اين هدف ضروري است خدا را دوست داشتني، مهربان و بخشنده و صميمي تر از پدر و مادر معرفي كنيد.همچنين ضروري است اين تصور در ذهن كودك مستقر شود كه خدا او را دوست دارد و مي خواهد او فردي ارزنده شود و خوشبخت و سعادتمند گردد. با كودكان لااقل تا شش سالگي بايد دائماً از مهر و عنايت خدا و از لطف و كرامت او سخن گفت، نه از خشم و غضب و جهنم و عذاب او. در طريق تزريق محبت خدا دردل كودك از هر وسيله حقي مي توان استفاده كرد و داستانها و قصه هايي در اين رابطه مي توان ساخت؛ البته بايد درنظر داشت كه تصور و سخن والدين درباره خدا در كودك مؤثر است. اگر آنان خدا را فردي خشمگين معرفي كنند يا رحيم، در تلقي كودك مؤثر خواهد بود.
*ايجاد عُلقه به اولياي الهي: كودك بايد به اولياي دين، به رسول خدا و ائمه عليهم السلام و ديگر پاسداران دین علاقه مند باشد تا امر و نهي شان و راه و روششان در او اثر گذارد و شيوه هاي زندگي آنان را سرمشق قرار دهد. در طريق وصول به اين هدف مي توان از شيوه هاي گوناگوني استفاده كرد كه يك نمونه ي آن ذكر داستان زندگي و شرح فداكاري و خدمات آنهاست.اصولاً كودكان نسبت به كساني كه جنبه اعجاب و تحسين آنها را بر مي انگيزند و راه و روش قهرمانان را دارند علاقه مندند. اگر بتوانيم شرح ايثارگري هاي آنان را به زبان ساده و قابل فهم براي كودك بيان كنيم، در طفل علاقه اي قلبي نسبت به آنها پديد آمده و دوستدار آنها خواهد شد و جنبه ي همانند ي وادارش مي سازد كه عملاً از راه و روش آنها تبعيت كند.
3- فنون و ابزار لازم
3-1-ابزار: وسايل وابزار تربيت در اين راه بسيار و برخي از آنها عبارت اند از:
*داستان ها: منظور داستان هاي مربوط به پيشوايان دینی است كه ذكر آن ضمن بالا بردن سطح فكر و معرفت كودكان سبب ايجاد عُلقه ( دلبستگي ) و تلاش براي همانندي هم خواهد بود. شما به همراه داستان و شرح حال و زندگي اولياي دین مي توانيد معارف و مباحثي را به كودك القاء كنيد.
*محافل و مجامع: قرار دادن كودك در جو مذهبي مثل مساجد و محافل، جلسات مذهبي، اجتماعات سالم ديني در رشد و پرورش ديني آنها بسيار مؤثر است. كودكان ما از حدود سه سالگي چنين آمادگي را دارند و در ضمن آن به فراگيري آيات و دعا و برنامه ها مي پردازند. طفل از همراهي با پدر براي رفتن به مسجد و مجلسي خوشحال مي شود و به مسائل مذهبي با علاقه گوش مي كند. از حدود هشت سالگي دوست دارد عضو سازمان مذهبي شود و به خاطر آن احساس غرور مي كند.
*رفتارهاي مذهبي جمعي: برگزاري نماز جماعت، تربيت گروه سرودهاي مذهبي و مشاركت دادن كودك در آن، خود از مسائل مورد علاقه كودك است. دكلمه، نمايش، عبادت هاي جمعي، آوازهاي مذهبي به صورت گروهي در تربيت مذهبي كودكان بسيار مؤثر است و موجباتي را براي رشد مذهبي، صفا و اخلاص فراهم مي آورد؛ اگر چه برخي از آنها براي خوشايند ديگران صورت گيرد.
*منطق و استدلال: به كار بردن منطقي كودك پسند، و بيان مسئله به زباني كه كودك را اقناع كند خود در رشد دینی او مؤثر است. برنامه ها بايد به صورتي منسجم و هماهنگ باشند، طوري كه به كودك نظمي فكري بدهند، براي طفل قابل درك و فهم باشند و او را درحد توان فكري قانع سازند. و البته فراموش نخواهيم كرد كه تفكر منطقي در كودكان از حدود هفت سالگي ظهور كرده و تدريجاً رشد خواهد كرد.
*فرصت ها: در جريان زندگي و در مسير آن گاهي فرصت هايي پديد مي آيند كه دقايق آن براي مربي غنيمت و كل آن به صورت ابزار و وسيله اي در اختيار است. در جامعه اسلامي ما جشنها، وفات ها، اعياد و مراسم بسيارند. دراين فرصت ها مي توان بحث هايي را ترتيب داد و ضمن آن از مسائل اسلامي، از راه و رسم حيات اسلامي، از اخلاق و عادات مذهبي سخن گفت و بذر رفتار اسلامي را در نهاد كودك كاشت.
3-2- فنون: در اين جنبه ها نكات و شرايط متعددي مطرحند كه ذكر همه آنها در اين مختصر ميسر نيست، آنچه با رعايت اختصار دراين رابطه مي توان ذكر كرد عبارتست از:
* ارائه الگو: نقش الگو ها در رنگ دادن زندگي كودك سرنوشت ساز است. اصولاً تربيت، و به ويژه تربيت ديني بر اساس دستورات عملي و مدل هايي خواهد بود كه والدين و مربيان به كودك عرضه مي كنند. طفلي كه رفتاري را از والدين خود ببيند از آن تبعيت خواهد كرد، خواه رفتاري سالم باشد وخواه ناسالم.
جنبه تبعيت از الگو درهمه ي سنين مهم است و در شش تا دوازده سالگي داراي نقشي قوي تر از ديگر سنين است. البته فراموش نخواهيم كرد كه تصور كودك چهار ساله از پدرش اين است كه او قدرت مطلق است، همه چيز را مي داند و هرچه را كه انجام مي دهد درست است. از همين روست كه والدين و مربيان در مراقبت از رفتار و سخنان خود بايد دقت زيادي داشته باشند.
الگوهاي تربيتي كودكان در جنبه ي اخلاق، و در صبر و اخلاص و امانت و پاكي و بركناري از شبهات بايد خدا گونه باشند، صاحب علم و آگاهي باشند و نظريه اي را عرضه و ارائه كنند كه مدافع آن هستند، درنظر داشته باشند كه ذهن كودك به زمين آماده‌اي شبيه است كه همه چيز را مي‌پذيرند، حتي اوهام و خرافات را.
نصيحت زباني در پرورش ديني گرچه لازم است اما نقش عملي والدين كارسازتر است و رفتار مذهبي كودك به ميزان علاقه و شايستگي و ميزان درك و فهم والدين و نوع رفتار و موضعگيري آنها در برابر حوادث بستگي دارد.
*عبرت آموزي: اين هم نكته اي مهم و سازنده در تربيت است كه هر واقعه و جرياني را به صورت درسي درآوريم كه كودك از آن استفاده كند. اين كه فردي دروغ گفته و رسوا شده، اين كه فردي ديگر خيانت كرده و آبرويش رفته است و آن سومي كه تنبلي و تن پروري كرده و گرفتارشده و آن چهارمي نتيجه بد عمل خود را كشف كرده، و آن پنجمي كه از دنيا رفته و از او نام نيك يا بدي باقي مانده براي كودك درس است. مربي لايقي مي خواهد تا اين درس را به كودك القاء و وقايع را به نحوي مفيد و شايسته ارزيابي كند.
*توجه به رغبت: كودك همه گاه آماده انجام دادن همه كارها نيست. در ساعتي نمي‌خواهد با شما نماز بخواند او را تحت فشار قرار ندهيد و بگذاريد خود با رغبت به سوي شما آيد تا براساس حضور قلب به عبادت بپردازد. توصيه قرآن نيز دراينباره دعوت و امر به نماز در هنگامه آن است، نه اجبار: " وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا "*"و کسان خود را به نماز امر كن و خود بر آن شکیبا باش."(طه: 132) يعني شما هنگام نماز به كودك يادآوري مي‌كند كه وقت نماز خواندن است. نماز بالاترين معروف و امر به آن نيز امر به معروف است لذا در اينجا نيز بايد به شرايط امر به معروف توجه شود. در اينجا از امر به نماز مهمتر، شكيبايي شما در اقامه نماز است، كه اين خود در طول دوره تربيتي كودك تصويري قوي و پايدار از اهميت نماز در ذهن او ايجاد خواهد كرد.
از مجاورت نيكو با كودك استفاده كنيد و بكوشيد كودك با شما يا فرد ديگري كه پايبند به مذهب است مأنوس شود. انس ها و الفت ها، انضباط مذهبي را دروني مي كنند. طفل درعين آزاديِ فكر، به آزادي عبادت و اطاعت هم دست خواهد يافت و اين امر اگر ازهمان آغاز كودكي پيگيري شود، در قبل از ده و حتي در هشت سالگي ثمرات خود را نشان مي دهد و به اصطلاح قواعد مذهبي در او ريشه دار مي شوند.
4- مراقبت هاي لازم
در طريق تربيت ديني كودكان مراقبت هايي بايد صورت گيرد تا امر تربيت مؤثرتر باشد. اين مراقبت ها از جهات مختلفي مورد بحث هستند كه اهم آنها عبارت اند از:
4-1- پاسخ درست به سؤالات: درك و فهم كودك نسبت به مسائل مذهبي بسيار محدود است و به همين نظراو دائماً در زمينه هاي گوناگون به سؤال و پرسش مي پردازد تا دامنه اطلاعات خود را وسيع تر سازد. پرسش هاي او نشانه ي علاقه مندي او به عقلاني و مستدل كردن اطلاعات مذهبي است و براي مربي نقطه مثبتي مي باشد.
آنچه مهم است دادن پاسخ به سؤالات است كه بايد درست و قانع كننده باشد. ما نياز نداريم كه با استدلالِ نيرومند و قوي به كودك جواب دهيم؛ زيرا او دراين رابطه شايد نتواند حقايق را درك كند و مباني درك منطقي و مستدل او چندان رشدي ندارند؛ ولي ضروري است پاسخ ها قاطع باشند آن چنان كه او را قانع كنند نه ساكت، قلب پاك و منزه او بايد آن را بپذيرد و ذهنش آن را در خود جاي دهد.
موفقيت در اين امر بسته به آن است كه والدين و مربيان، خود اعتقادات و اطلاعات روشني داشته باشند و به آنچه كه مي گويند مؤمن باشند. اگر جاي ابهامي در زمينه اي خاص برايشان وجود دارد از خود دور سازند و در پاسخ هم خود را در وضع درك و فهم و موقعيت كودك قرار دهند.
4-2- جلوگيري از بدآموزي ها: چه بسيارند شبهات و بد آموزي هايي كه براي كودك پديد مي آيند و ناشي ازجهل و يا بي توجهي مربيان است و البته آنها هم در اين امر شايد معذور باشند. از آن بابت كه برخي از مستشرقان خيانتكار، دوستان نادان و دشمنان دانا ذهن ها را آلوده كرده اند و افسانه ها و اساطيري را به نام مذهب وارد جامعه نموده اند و اذهان مردم را آلوده اند. عقايد و افكارغلطي كه وارد مغزها شده اند به زودي از بين رفتني نيستند و اي بسا كه خود به گروه و نسل هاي ديگر القاء شوند ودر ذهن آنها هم ريشه دار گردند. در آموزش ها، بويژه در آموزش مذهبي بايد چيزي را به كودك آموخت كه بعدها نيازي به اصلاح نداشته باشد.
والدين و مربيان اعتقاد به خدا، به مذهب و تعاليم آن را به گونه اي در كودك پديد آورند كه روح مذهب در آنان به صورتي صحيح استوار گردد. همچنين مسائل و مباحث آموخته شده به صورتي باشند كه كودك در حال و بعد، آنها را منافي با حق و حقيقت نيابد. غرض اين است بدانيم كه عقايد مذهبي كودكان با زندگي روزمره و تجارب و آگاهي هاي خانواده و مدرسه ارتباط نزديك دارد.
4-3- ايجاد عادات مذهبي: زندگي خود و خانواده خود را مذهبي كنيد. آن چنان كه رفتار و گفتار، رفت و آمدها، معاشرت ها، خور و خواب ها و موضعگيري ها همه رنگ مذهب داشته باشند. نماز خود را در اول وقت بخوانيد و برنامه كار و بازي كودك را طوري ترتيب دهيد كه در آن ساعت فارغ البال و با شما همراه باشد؛ روح خير خواهي نسبت به همنوع را درخود زنده و متجلي سازيد تا فرزند شما از آن درس بياموزد؛ در برخوردها خوشرو باشيد كه حاصل آن عملاً خوشرويي فرزند شما باشد و درهمه ي آنچه كه مورد نظر است به طور مداوم و مستمر عمل كنيد تا اين خوي ها در شما و فرزندنتان به صورت عادت درآيد.
4-4- خستگي جسمي و ذهني: ما دوست داريم كه فرزندان ما عامل به مذهب و تعاليم آن باشند ولي نمي‌خواهيم كه كودك را در طريق مذهب و عبادت و طاعت آن چنان خسته كنيم كه از آن متنفر و بيزار گردد. طفلي كه از همان آغاز حيات از عبادت خسته شود ترجيح خواهد داد كه بدون مذهب باشد.
غرض اين است كه در اعمال مذهبي ظرفيت جسماني، رواني، فكري و عاطفي كودك را در نظر گيريم و ببينيم تا چه حد آمادگي پذيرش و عمل دارد. از كودك هفت ساله خود انتظار نداشته باشيد كه پا به پاي شما در راهپيمايي ها شركت كند و چون شما شعار دهد. او كودك است، خسته خواهد شد. از فرزند ده ساله خود انتظار نداشته باشيد كه چون شما در جلسه مذهبي چند ساعته ساكت و آرام بنشيند و همانند شما به خواندن دعا، سينه زني و مرثيه خواني بپردازد.
بررسي هاي علمي نشان مي دهند كه بيشتر لامذهبان و يا مخالفان مذهب از دو گروهند: يكي فردي كه در دوران كودكي و نوجواني آگاهي و تربيت مذهبي به او نداده‌اند و ديگر فردي كه تربيت مذهبي دوران كودكي اش با خشونت و سختگيري توأم و همراه بوده است و يا كودك را در عين نفهميدن مسئله اي وادار به عمل كرده اند.
علاقمند كردن فرزندتان به نماز:
درارتباط با اين سؤال و سؤالات مشابه كتاب‌هاي بسياري نوشته شده است اما جواب اجمالي اين است كه در مورد نماز خواندن كردن كودك لازم است اولا: به همان اندازه كه اين مسأله برايمان مهم است و به آن حساسيت داريم بايد نسبت به روشي كه براي اين كار انتخاب مي كنيم، دقت كنيم و توجه داشته باشيم. مطمئنا استفاده از خشونت و اجبار براي اين كار تأثير منفي دارد. آيه «لا اكراه في الدين»(بقره، آيه 256) كه به معناي اين است كه در دين اكراه و اجبار نيست، به اين معناست كه دين و ايمان و علاقه به عبادت و نماز با اكراه و اجبار، ايجاد نمي‌شود و بلكه بر اساس"قد تبين الرشد من الغي" بايد با روشنگري اين بذر محبت و علاقه به هدايت رباني را در كودك رشد دهيم. محبت و علاقه هم از دو راه ايجاد مي شود:
اول: بالا رفتن شناخت و سطح آگاهي فرد است.
دوم: جلوگيري از نفوذ و تأثير لذت هاي كاذبي است كه بر اثر بي ديني گريبانگير انسان مي شود.
بنابراين اگر بخواهيد كودكي را به طرف نماز و عبادت مشتاق كنيد، ابتدا بايد سعي كنيد آگاهي او را بالا ببريد تا از نماز و ارتباط با معنويات لذت ببرد. اگر هم اين توان را در او احساس نمي كنيد بايد فعلا با تشويق، اين لذت را به طور سطحي در او ايجاد كنيد تا بعدا و به تدريج عميق شود.
در مرحله بعد بايد مواظب باشيد ذائقه او توسط لذت هاي حرام و نامشروع ارضاء نشود، زيرا اگر كودك يا نوجواني به طرف لذت هاي مادي شبيه لهو و لعب و خودآرايي و پول و شهوت و مانند آن جذب شد، سوق دادن او به لذت هاي معنوي كار بسيار سختي است. البته اين را هم فراموش نكنيد كه فطرت انساني كودك به طرف معنويات است و آرامش واقعي انسان در ارتباط با خداست.
مهم آن است كه ما سعي كنيم با رفق و مدارا و نرم خويي و محبت، فطرت انساني او را تقويت كنيم.
از سوي ديگر همچنان كه مي دانيد، كودكان تأثيرپذيري فراواني از همسالان دارند. بنابراين سعي كنيد كه به طور غير مستقيم ميان او و همسالاني كه فريضه نماز اهميت مي دهند انس و الفت و دوستي ايجاد كنيد.
نكات قابل توجه:
- شما بايد روي رفتارهاي او دقت كنيد و روحيات مختلف او را كشف كنيد و از طريق همان‌ها بر او تأثير بگذاريد و با توجه به آنها با او برخورد كنيد. خصوصيات فردي او را شناسايي كنيد و اگر به چيز خاصي علاقه دارد، از راه همان علاقه بر او اثر بگذاريد و تنبيه و تشويقتان را بر اساس ان انجام دهيد.
- بهتر ين زمان القاي آموزه هاي ديني، زمان شادابي كودك است. توجه داشته باشيد كه القاي ارزش ها در هنگام خواب آلودگي، و اضطراب كودك، نه تنها تثبيتي به دنبال نخواهد داشت بلكه ممكن است مقاومت رواني كودك را نيز در پي داشته باشد.از زمان شادابي كودك (زماني كه به او هديه اي مي دهيد؛ به مسافرت، پارك، دريا، جنگل، كوه و...) براي آموزش وي استفاده نماييد؛ زيرا موقعيت هاي زماني و مكاني خوب، باعث مي شود كه كو دك بدون كمترين مقاومت رواني، پذيراي ارزش هاي ديني باشد.
- يكى از راههاى تشويق فرزند به نماز ايجاد رابطهى دوستانه و صميمى با اوست و ساير اعضاى خانواده را نيز بايد به اين مسئله واقف كنيد كه آنها نيز فشارى را بر او تحميل نكنند بلكه به او بيشتر احترام بگذارند به او شخصيت بدهند آن چنان كه گويى يك انسان بزرگسال شده است.
- كتابهايى كه در اين زمينه تأليف شده است مانند كتاب راز نماز از آقاى محسن قرائتى يا كتاب «از ژرفاى نماز» از آيتالله خامنهاى و... براى او تهيه كنيد تا سطح آگاهى او را نسبت به نماز و اهميت آن و نقش آن در زندگى انسان بيشتر شود.
- وقتى او به نماز مىايستد، او را تشويق كنيد و دائما دست روى نقاط ضعف او نگذاريد بلكه جنبههاى مثبت او خصوصا كارهايى كه مربوط به نماز مىشود و لو كار كوچكى آن را تشويق كنيد به عبارت ديگر هر رفتارى كه او براى نماز انجام مىدهد اگر مورد توجه قرار گيرد كم كم علاقهى او به نماز بيشتر خواهد شد.
- در خصوص نماز صبح هم، سعى كنيد شرايط خانه را جورى برنامهريزى كنيد كه شبها كمى زودتر اعضاء خانواده به استراحت و خواب بروند زيرا يكى از عوامل اينكه صبحها نماز بسيارى از افراد قضا مىشود دير خوابيدن شبها است خصوصا شبهاى كوتاه بهار و تابستان بنابراين بهتر است شبها شام سبكترى مصرف كنيد و كمى زودتر شرايط خاموشى و بخواب رفتن را فراهم نمائيد. البته اين كار نيز بايد با ظرافت انجام گيرد يعنى به تدريج شبى چند دقيقه زودتر تا اينكه در طول مثلاً دو هفته چيزى حدود يك ساعت وقت خواب جلو بيفتد در اين صورت صبحها راحتتر از خواب بلند مىشود و قهرا نماز هم زودتر خواهد خواند. به هنگام بلند كردن كودك وقت بگذاريد و با نوازش و آرام آرام او را از خواب بلند كنيد. كودك به محبت والدين نياز دارد و همزماني اين محبت و نوازش با وقت نماز، خود، براي كودك ايجاد علقه با نماز را به همراه خواهد داشت.
راه كارهاي تثبيت آموزه هاي ديني در كودكان به ويژه نماز:
- تداوم والدين در عمل به آموزه هاي ديني
- تهيه امكانات: امكانات جذابي چون سجاده زيبا، تسبيح، چادر، مقنعه، قبله نما و...عامل تشويقي موثري در تثبيت آموزه هاي ديني در كو دكان است.
- تمرين: امروزه تمرين در صنعت، هنر، ورزش و...نقش بسزايي ايفا مي كند كه عبادت و ارزش هاي ديني از اين مقوله مستثنا نيست.بيدار كردن كودك در سحر ماه مبارك رمضان، اعطاي صدقه از طريق وبا دست كودكان و...نمونه هايي از اين تمرينات هستند.
- حضور در محافل مذهبي: شركت در محافل مذهبي ايام رمضان، محرم و صفر، دعاي كميل، دعاي ندبه و...سبب تثبيت آموزه هاي ديني مي شود.
- ارتباط با افراد و خانواده هاي متدين و مذهبي
- الگو دهي مناسب كه خود بهترين آموزش است.
- تشويق و تحسين، به شرط آنكه حالت مزد و پاداش به خود نگيرد. براي اين كار بهتر است تشويق هاي شما اعم از مادي و معنوي ( بوسيدن ، نوازش ، توجه ، نگاه محبت آميز و...) باشد. سعي كنيد تشويق هاي مادي شما به صورت نامنظم باشد تا سبب تاجرانه شدن عبادت آنان نشود.
- آموزش ارزش هاي ديني را با خاطره خوش براي كودكان همراه سازيد و از داد و فرياد و... در اين زميته بپرهيزيد.
- به دليل عدم مقاومت رواني زياد كودكان القاي ارزش هاي ديني، تا حدود 6 سالگي به طور مستقيم، ممكن است؛ اما بهتر است كه از اين سن به بعد از روش هاي غير مستقيم مثل(داستان، شعر، شرح حال بزرگان، فيلم، كارتون و نمايشنامه ) استفاده كنيد.
- از سرزنش كردن او اجتناب كنيد ؛ زيرا هر چه سرزنش زيادتر شود آتش لجاجت شعله ورتر مي گردد.
- از امر و نهي و آمرانه برخورد كردن با او اجتناب شود؛ زيرا تمرد مي كند و حاضر به زير بار حرف ديگران رفتن نيست و اين ويژگي دوران نوجواني است.
- با او رابطه دوستانه برقرار كنيد خصوصا پدر سعي كند نه به عنوان پدر و رئيس خانواده بلكه به عنوان رفيق و دوست صميمي با او ارتباط برقرار كند. در عين حال حريم هاي پدر و فرزندي را حفظ كند.
- كارهاي مثبت او را تشويق كنيد.
- نقاط ضعف او را به رخش نكشيد.
- به صورت غير مستقيم دوستاني خوب براي او انتخاب كنيد؛ يعني با خانواده هايي معاشرت داشته باشيد كه فرزندان پسر همسن او داشته باشند و در عين حال افراد سالمي باشند.
- از نظر عاطفي او را طرد نكنيد؛ زيرا حتما به دام شيادان خواهد افتاديا دچار مشكلات عاطفي خواهد شد.
- به نظرات او احترام بگذاريد و در امور خانواده نظر او را هم جويا شويد.
- هيچ گاه نگوييد تو را به خاطر نماز نخواندن دوست نداريم؛ بلكه او را دوست بداريد اما در مقابل رفتارهاي ناپسند او بگوييد رفتار شما زيبنده شما نيست و ما اين رفتار را دوست نداريم، اما خودت را دوست داريم.
در پايان دوباره "شكيبايي در اقامه نماز و امور خير" را يادآوري مي‌كنيم چرا كه "خدا با شكيبايان و صابران" است. همچنين بدانيم ارتباط كلامي و وضعيت ظاهري مناسب، خوش خلقي و حوصله ما در تربيت و آموزش ارزش هاي ديني لازم و ضروري است. نكات مهم كليدي:
- اهتمام به امور تربيتي وظيفه و حقي الهي بر مؤمن است كه از آن سؤال خواهد شد.
- تربيت فرايندي مستمر بوده واختصاص به مرحله وسن خاصي ندارد.
- مهم ترين و موثرترين كانون تربيت فرزند خانواده است پس محيط تربيتي (خانواده) بايد سالم وپاك باشد.
- بر اساس "لايكلف الله نفسا الا وسعها" همه تلاش و سعي خود را در يادگيري و اجراي دستورات تربيت ديني و آموزش معارف الهي، در تربيت فرزندان به خرج داده و با دعا به درگاه الهي اميدوار خواهيم بود انشاءالله فرزندي صالح داشته باشيم.
- والدين بايد با ساز و كارهاي تربيتي آشنا بوده وآن ها را در اين امر خطير به كار ببندند.
- آرامش و اعتقاد والدين به كار خود از فاكتورهاي اساسي پرورش فرزند مي‌باشد و از طرفي اضطراب و ترديد اثرات سوء تربيتي را به دنبال خواهد داشت.
- فرزندان خود را با مراكز و محافل ديني و اسلامي آشنا كرده و از آنها بخواهيد در اين مجامع حضور پيدا كنند.
- دوستان نقش كليدي را در تربيت وشكل گيري شخصيت آن ها ايفا مي‌كنند پس در انتخاب دوستان به فرزندان خود كمك كنيد.
- در مشكلات تربيتي از كارشناسان ديني بهره برده و با آنان در ارتباط باشيد.
- انتظار يك مدل والگوي جامع را نداشته و فراموش نكنيد كه تربيت دارو نيست كه با خوردن آن شخصي متخلق به آداب و رفتارهاي ديني و اسلامي شود.
- والدين اولين الگوهاي فرزندان بوده و چشم وگوش فرزندان به حركات وگفتار آنان است اگر چه در بيشتر مواقع ما متوجه اين امر نيستيم.
- مطالعه كتاب هاي مرتبط با تربيت ديني و اخلاقي.
- يقينا ارتباط با اهل بيت (عليهم السلام) بيمه كننده فرزندان ما خواهد بود.
- مسايل تربيتي ديربازده مي باشد بنابراين صبر و حوصله از اركان اصلي تربيت محسوب مي‌شود.
- والدين در امر تربيت بايد هماهنگ بوده و از دوگانه گويي بپرهيزيد.
- در صورتي كه فرزندان خود را از برخي مسايل غير اخلاقي دور مي كنيد حتما عنصر جذاب ديني ديگري را جايگزين كنيد.
- امر و نهي به صورت مستقيم ظرافت هاي خاصي دارد كه به سختي ميتوان از عهده آن برآمد لذا توصيه مي‌شود براي توجه فرزندتان به يك مورد اشتباه به صورت غير مستقيم پيامدهاي آن را برشمرد.
- سعي شود آموزش ارزش ها با مو قعيت هاي گوناگون تناسب داشته باشد؛ براي مثال از زمان هديه دادن براي آموزش شكر و از زمان حضور در جنگل و دريا براي آموزش قدرت و عظمت خداوند استفاده گردد.
منابعي براي مطالعه بيشتر در مورد تربيت فرزندان:
- تربيت كودك، ابراهيم اميني
- راه تربيت، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- آشنايي با تعليم و تربيت اسلامي، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- روانشناسي و تربيت كودكان و نوجوانان، دكتر غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- تربيت طبيعي در مقابل تربيت عاريه اي، عبدالعظيم كريمي، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- والدين و مربيان مسؤول، رضا فرهاديان، انتشارات دفتر تبليغات حوزه علميه قم
- خانواده و دشواري هاي رفتاري كودكان، دكتر علي قائمي، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- مجموعه كتاب هاي خانواده، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
- پرورش مذهبي كودكان، دكتر علي قائمي
- آزادي كودك و حدود آن، دكتر علي قائمي
- اصول و روشهاي تربيت در اسلام، احمدي، سيد احمد، تهران: انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1373
- اسلام و تعليم و تربيت، حجتي، سيد محمد باقر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1368
- گفتارهائي پيرامون اثرات پنهان تربيت آسيب زا، كريمي، عبدالعظيم، تهران: انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1373
- با تربيت مكتبي آشنا شويم، مظلومي، رجبعلي، تهران: انتشارات امير كبير، 1366
- جايگاه پرورش حسِ ديني در تربيت كودكان نويسنده: محمد قمي فر
