در طول تاریخ اسلام از وحدت اسلامی مانند بسیاری دیگر از آموزه ها و ارزشها،تعاریف متفاوت و قرائت های گوناگونی شده است، » حتی پاره ای از تلاش های وحدت طلبانه با ماهیتی متناقض و دوگانه با هدف وحدت مسلمانان، به ناهمسازگریهای جهان اسلام دامن زده اند.

 تا آنجا که گاه شعار وحدت به حربه ای علیه جوهره خود یعنی همسازگری تبدیل شده و به مستمسکی برای توجیه بیداد و یا انکار اقلیت از سوی اکثریت بدل آمده است. نمونه های متعددی از این دست تلاش ها را در حوزه قدرت سیاسی در تاریخ اسلام می توان یافت.

عمل به آیات قرآن، اولین گام در راه تحقق امّت واحده اسلامی و یکی از اولین گام های نزدیک ساختن افکار پیروان مذاهب اسلامی است که اندیشمندان،عالمان دینی و رهبران فکری جهان اسلام مسئولیت خطیر آن را بر عهده دارند و در مرحله بعد توده های مردم هستند که از آنان پیروی می کنند.

در آموزه های اسلامی مولفه های اخوت، تعاون، تعقل و حکمت، تشاور و تفقه به عنوان مولفه های سازنده قدرت اجتماعی و موجبات استحکام درونی امّت اسلامی به حساب می آید. عناصر و پایه های اساسی تشکیل امّت واحده اسلامی علاوه برموارد فوق به عوامل دیگری همچون اعتقاد به توحید (مبدامشترک) ، اعتقاد به معاد (سرنوشت مشترک) و تاریخ مشترک میان مسلمانان (هجرت پیامبراز مکه به مدینه و...) هم بستگی دارد.

تشکیل امّت واحده ی اسلامی در منابع دینی به ویژه آیات قرآن کریم و روایات، دارای مبانی متعددی می باشد. آیات قرآن کریم در زمینه ی الزام به تشکیل امّت واحده را می توان به دو دسته تقسیم نمود. آیاتی که به صراحت به موضوع امّت واحده و آثار آن اشاره می نماید و آیاتی همانند آیات برادری، اتحاد و برابری که هر چند در آنها به تشکیل امّت واحده تصریح نشده ، اما تحقق آنها در عرصه عملی منوط به شکل گیری امّت اسلامی است؛ سیره و سنت پیامبراکرم ^(ص)و ائمه معصومین نیز دلالت بر لزوم ایجاد امّت واحده دارد.

تشکیل امّت واحده اسلامی در آموزه های دینی مبتنی بر عناصر سازنده مرسوم در ادبیات حقوقی معاصر نیست و با ملاحظه ادبیات دینی می توان از عواملی همانند اعتقاد به مبدأ واحد، اعتقاد به هدف و سرنوشت واحد، اعتقاد به پیامبر اسلام^(ص) به عنوان پیشوای مسلمین و اعتقاد به تاریخ مشترك میان مسلمانان به عنوان مهمترین عوامل پیوند دهنده امّت اسلامی نام برد. بر این اساس عنصر تابعیت نیز بر مبنای اعتقاد به اعضای دولت- کشور اسلامی اعطا می گردد و هر کس معتقد به آموزه های اسلامی باشد دارای تابعیت دولت اسلامی خواهد بود«

در حالی که پیامبر اسلام(ص) درمدینه امت واحده اسلامی را تشکیل دادند در جریان دعوت از سران دیگر قبایل به اسلام، خواهان ادغام جوامع دیگر در جامعه اسلامی آن زمان نبودند و تحقق اسلام را متناسب با شرایط فرهنگی و جغرافیایی و سیاسی آنان تنظیم می کردند.

پیمانهای عقبه اول و دوم که در مکه توسط پیامبر اسلام (ص)  با حضور بزرگان قبایل اوس و خزرج یثرب انجام شد، نمونه ای از دعوت به وحدت توسط پیامبر بود. همچنین عقد اخوت دینی که در مدینه میان مهاجرین و انصار در سال اول هجری واقع شد نمونه دیگری از دعوت به وحدت و اخوت دینی توسط پیامبرگرامی اسلام است.

درتدوین قانون اساسی مدینه توسط پیامبرگرامی اسلام(ص)، بین گروهها و قبائل قومی و مذهبی اولین بار مفهوم امّت اسلامی به کاربرده شده است، و مقصود از آن متحد سازی افراد نامتنجانس و تشکیل حکومت اسلامی بوده است که در مقدمه آن آمده بود «این نوشته محمد است در میان مومنان از قریش و مردم یثرب و هر کسی که از آن پیروی کرده و به آن ملحق شد و همراهشان جهاد کرد ، آنها امّت واحده هستند.

در قانون اساسی دولت شهر مدینه آمده است: «1-این نوشته پیمان نامه ای است از محمد پیامبر(فرستاده خدا) تا در میانه مؤمنان و مسلمانان قبیله قریش در(مردم) یثرب و کسانی که پیرو مسلمانان شوند و به آنان بپیوندند و با ایشان در راه خدا پیکار کنندو(به اجرا درآید).

همچنین در بند 23 این میثاق نامه آمده است (هرگاه شما مسلمانان در کاری دچار اختلاف شدید{داوری درباره آن} را به خدا و محمد بازگردانید این مطلب نیز به حاکمیت خدا و رسول(ص) در میان مردم اشاره دارد.«

خداوند کریم در قرآن خطاب به مومنان می گوید«يا أَيُهَا الَذينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِلْمِ کَافَةً وَ لا تَتَبِعُوا خُطُواتِ الشَيْطانِ إِنَهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُبين - که همگی راه صلح و اتحاد و زندگی مسالمت آميز را در پيش گيريد و در حاکميت امن و صلح خدا وارد شويد« که به نظرمی رسد منظور از حاکميت امن دولت اسلامی است که در مدینه تاسیس شده است.

لذا انقلاب اسلامی ایران ، تحقق تشکيل امّت واحده را به عنوان يك هدف غايی مد نظر قرار داده است؛ سیاست جمهوری اسلامی ایران نیز دنبال کردن همگرايی بین کشورهای اسلامی است تا مصلحت عمومی جامعه اسلامی تأمين گردد.« هدف سياست همگرايی، ايجاد يك حکومت واحد جهانی است که مبتنی بر احکام اسلامی، جامعه سعادتمند از تمامی بشريت را با رعايت اصل حکومت عدل در خود جاي داده است«

در یک نگاه کلی، از آنجا که تحقق امّت واحده اسلامی آرمانی است که با واقعیت های امروزی امکان پذیرنیست، لذا مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی راهبردش را رسیدن به امّت واحده اسلامی قرار داده و با برگزاری کنفرانس های بین المللی وحدت اسلامی و با کمک اندیشمندان جهان اسلام و همه دلسوزان وحدت امّت اسلامی می کوشد تا بهترین راهکارها و برترین راهبردهای مناسب را جهت تحقق این مهم فراهم آورد.

به نظر می رسد جمهوری اسلامی ایران بر اساس اینکه اسلام را مذهب رسمی خود اعلام نموده و « از آن جهت که اسلام دینی جاودانه و جهانشمول و دارای رسالت جهانی جهت هدایت عمومی بوده و پیام آن نیز جهانی است ، جامعه بشری را مورد خطاب خود قرار می دهد و بدون توجه به مرزهای سرزمینی و تفاوتهای نژادی ، زبانی ، ملی و فرهنگی میان مسلمانان ، نام امّت واحده را بر آنان می نهد.«