زندگي امام باقر (علیه السلام) را مي‌توان در بخش بيان كرد: 1 – عصر پدر بزرگوارش. 2 – دوران امامت.

نام مباركش محمد ـ ‌لقبش باقر، شاكر، امين ـ  كنيه‌اش ابوجعفر ـ نام پدر علي بن الحسين (علیه السلام) نام مادر فاطمه دختر امام حسن مجتبي (علیه السلام) در اوّل رجب سال 57 هـ . ق در شهر مدينه متولد و در ذي‌حجّه سال 114 هـ . ق در سن 58 سالگي در آن شهر به شهادت و قبر شريفش در قبرستان بقيع مي‌باشد. مدّت امامت آن بزرگوار 20 سال بود.

حضرت امام محمد الباقر (علیه السلام) امامي است كه همة لحظات عمر با بركتش، در راه ارشاد و هدايت انسانها به پايان رسيد. امامي كه از زمينه‌سازيهاي پدرش امام سجاد (علیه السلام) در راستاي معرفي مكتب تشيع و مبارزه با طاغوت زمان بهره‌برداري بسيار كرد، و با تربيت شاگردان برجسته، و تبيين فقه ناب اسلام و اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بزرگترين قدم را براي شناسايي تشيع و مكتب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ برداشت. او در سن چهار سالگي در كربلا و ماجراي عاشوراي حسيني حضور داشت، و در سفر كوفه و شام همراه پدر، همة سختي اين سفر را تحمل كرد، و بر اساس فرهنگ عاشورا تربيت شد. او تجسمي از ارزش‌هاي والاي انساني و كمالات اخلاقي بود، پيامبر اكرم  r از او ياد و تجليل فراواني نموده است؛ جابر بن عبدالله انصاري مي‌گويد: از رسول خدا r شنيدم فرمود: اي جابر! تو به مردي از خاندان من مي‌رسي كه همنام و همشكل من است، علم را مي‌شكافد و تفسير و توضيح مي‌دهد.[1]

زندگي امام باقر (علیه السلام) را مي‌توان در دو بخش بيان نمود: 1 – امام باقر (علیه السلام) در عصر پدر (38 سال). 2 – دوران امامت (20 سال).

بخش اول: اسم مبارك آن حضرت محمد ـ لقبش باقر، شاكر و امين. كنيه‌اش ابوجعفر، نام پدر گراميش علي بن الحسين (علیه السلام) و نام مادر بزرگوارش فاطمه دختر امام حسن مجتبي (علیه السلام) (در اول رجب سال 57 هـ . ق در مدينه النبي متولد و در سال 114 هـ . ق در همان شهر شهيد و از دنيا رفت. او از دو طرف نَسَبش به هاشم مي‌رسيد و هم از دو طرف نسبش به امام علي (علیه السلام) مي‌رسيد، و قبر شريفش مدينه، در قبرستان[2] بقيع كنار قبر پدر بزرگوارش امام سجاد (علیه السلام) مي‌باشد.

دوران عمر شريفش: (1 – سه سال و شش ماه و ده روز با جدّ بزرگوارش امام حسين (علیه السلام) . 2 – سي و چهار سال و پانزده روز با پدرش امام سجاد (علیه السلام) . 3 – نوزده سال و ده ماه و 12 روز مدت امامت).

امام صادق (علیه السلام) در بارة مقام مادر امام باقر (علیه السلام) فرموده است: «كانت صديقه لم تدرك في آل الحسن امرأهٌ مثلها»[3] او يك صديقة راستگو و راستكردار بود و در خاندان امام حسن (علیه السلام) بانويي مانند او يافت نمي‌شود.

بخش دوم: دوران امامت امام باقر (علیه السلام) : در محرم سال 95 هـ . ق پس از شهادت پدر بزرگوارش امام سجاد (علیه السلام) دوران امامت امام باقر (علیه السلام) هنگامي كه 38 سال از عمر شريفش مي‌گذشت، آغاز گرديد و تا ذيحجه 114 هـ . ق حدود 20 سال طول كشيد و امام باقر (علیه السلام) در اين مدت در مدينه زندگي مي‌كرد و خلفاي عصرش به ترتيب چنين بودند: 1 – وليد بن عبدالملك، كه حدود پنج ماه از امامت امام باقر (علیه السلام) در عصر خلافت او واقع شد.

2 – سليمان بن عبدالملك، از سال 96 تا 99 هـ . ق كه چهار سال و دو ماه از امامت امام باقر (علیه السلام) در اين عصر بود.

3 – عمر بن عبدالعزيز، از سال 99 تا 101 كه دو سال و پنج ماه از امامت امام باقر (علیه السلام) با اين عصر مصادف شد.

4 – يزيد بن عبدالملك، از سال 101 تا 105 هـ . ق كه چهار سال و دو ماه از امامت امام باقر (علیه السلام) در اين عصر بود.

5 – هشام بن عبدالملك از سال 105 تا 114 هـ .ق كه حدود 9 سال بخش آخر امامت امام باقر (علیه السلام) در اين عصر پر‌ آشوب واقع شد، و سرانجام به دستور او توسط والي مدينه مسموم شد و به شهادت رسيد.[4]

تأسيس حوزة علميه و نهضت فرهنگي تشيّع:

 امام باقر (علیه السلام) دريافته بود كه فرهنگ تشيع در انزوا قرار گرفته و زير چكمة جلادان اموي، بي‌رمق مانده است، از اين رو لازم بود به يك انقلاب وسيع فرهنگي دست بزند و با تشكيل حوزة علميه و تربيت شاگردان برجسته، فقه آل محمد r و خط فكري تشيع را آشكار سازد و آن حضرت به خوبي مي‌دانست كه همين موضوع زمينة‌ عميق و بنيان كن براي مبارزه با طاغوتيان خواهد شد، و در دراز مدت، شيعيان را به صحنه مي‌آورد، و مكتب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ را زنده خواهد كرد. لذا امام باقر (علیه السلام) زمينه‌سازي بسيار عميق و خوبي را در اين راستا نمود و پس از او فرزند برومندش امام صادق (علیه السلام) با تشكيل حوزة علمية چهار هزار شاگردي آن را به ثمر رسانيد و به عنوان يك دانشگاه عظيم اسلامي، در تاريخ اسلام آشكار و ماندگار ساخت. بنابراين مي‌توان گفت: امام باقر (علیه السلام) مؤسس و بنيانگذار حوزة علمية شيعه و نهضت فكري و انقلاب فرهنگي تشيع بود.[5]

امام باقر (علیه السلام) شاگرداني مانند: محمد بن مسلم، زراره بن اعين، ابوبصير، بريد بن معاويه را تربيت كرد كه امام صادق (علیه السلام) فرمود: اين چهار نفر مكتب و احاديث پدرم را زنده كردند. و فرمود: صلوات خدا بر آنها در حال زندگي وپس از مرگ[6].

امام باقر(ع)-به یکی از شاگردانش- مي‌فرمايد:

سلام مرا به شيعيانم برسان و به آنها اعلام كن بين ما و خداوند هيچ خويشاوندي نيست، و به پيشگاه خداوند كسي نزديك نگردد مگر در پرتو اطاعت و پيروي، اي جابر كسي كه خدا را اطاعت كند و ما را دوست بدارد، او دوست ما خواهد بود، و كسي كه نافرماني خدا كند دوستي ما به حال او سودي نخواهد بخشيد.[7]

[1] - اصول كافي، ج 1، ص 469.

[2] - الارشاد شيخ مفيد، ترجمة حاج سيدهاشم رسولي محلاتي، انتشارات علميه الاسلاميه، چاپ دوم، قطع وزيري، ص 156.

[3] - اصول كافي، ج 1، ص 496.

[4] - اقتباس از تتمه المنتهي، ص 73 تا 90 از تاريخ يعقوبي آدرس داده شده.

[5] - گرچه اساس تشيع در عصر رسول خدا r پي‌ريزي شد ولي حكومت ننگين بني‌اميه اين اساس را درهم ريخت، امام باقر u آن را نوسازي كرد.

[6] - بهجه الآمال، ج 4، ص 69 (به نقل از سيرة چهارده معصوم، محمد محمدي اشتهاردي، ص 463، نشر مطهر، 1378، قطع وزيري).

[7] - سفينه البحار، ج 2، ص 142، بحار، ج 78، ص 183.